Lesbók Morgunblaðsins - 06.07.2002, Blaðsíða 11

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 6. JÚLÍ 2002 11
Hvert er upphaf kristni?
SVAR:
Upphaf kristinnar trúar er að rekja til
lífs og starfs Jesú frá Nazaret . Er hann
var um þrítugsaldur hóf hann að boða ná-
lægð Guðs ríkis. Að sögn guðspjallanna
staðfesti hann boðskap sinn með undrum og
kraftaverkum er sannfærðu ýmsa tilheyr-
endur hans um að Guð væri í verki með
honum. Einn þáttur í boðskap hans var að
gyðingum bæri ekki síður en öðrum að snúa
frá villu síns vegar og endurnýja samband
sitt við Guð. Komst hann í mikla andstöðu
við helstu leiðtoga þjóðarinnar, rabbía af
flokki farísea og presta af flokki saddúkea.
Lauk átökunum svo að Jesús var ákærður
fyrir landráð gegn Rómverjum sem réðu
ríkjum í heimalandi hans á þessum tíma og
tekinn af lífi eftir um það bil þriggja ára
starf.
Í kjölfar aftökunnar fóru lærisveinar Jesú
huldu höfði enda litu þeir svo á að kross-
festingin hefði staðfest að leiðtogi þeirra
hefði beðið ósigur og ef til vill verið villu-
trúarmaður. Að nokkrum dögum liðnum
hófu þeir þó að boða að
Jesús væri risinn upp frá
dauðum og hefði birst
þeim sem lifandi væri. Í
boðun þeirra fólst einnig
að Jesús hefði ekki að-
eins verið gyðinglegur
farandpredikari heldur
hefði hann verið Kristur,
sem er komið úr grísku
og merkir hinn smurði,
eða Messías sem er
hebreskt orð. Í því fólst
að hann væri sá þjóð-
frelsisleiðtogi sem heitið
var í ritum Gamla testa-
mentisins og gyðingar
væntu að myndi end-
urreisa ríki þeirra í líkri
mynd í tíð gullaldarkon-
unganna Sáls, Davíðs og
Salómons.
Lærisveinar Jesú
Krists túlkuðu þó Mess-
íasar-hlutverkið á nýjan
hátt og kenndu að Mess-
íasi hafi ekki verið ætlað að verða pólitískur
leiðtogi heldur ætti að skilja fyrirheitin um
hann þannig að Guð myndi í fyllingu tímans
senda eingetinn son sinn í heiminn til að
frelsa mannkyn undan syndum þess. Boð-
skap fyrstu kristnu kynslóðarinnar kynn-
umst við í bréfum og guðspjöllum Nýja
testamentisins.
Í fyrstu litu menn svo á að lærisveinar
Krists væru gyðinglegur sértrúarsöfnuður
og þannig hafa þeir ugglaust einnig litið á
sig sjálfir. Þeir hættu að vísu að taka þátt í
fórnarguðsþjónustum í musterinu í Jerúsal-
em þar sem þeir litu svo á að Kristur hefði
með dauða sínum borið fram hina fullkomnu
fórn og þar með numið fórnarákvæði lög-
málsins í Mósebókum Gamla testamentisins
úr gildi. Þeir tóku hins vegar þátt í reglu-
bundnum bænastundum í musterinu og
guðsþjónustum í samkunduhúsum gyðinga,
sem nefnast synagogur. Auk þess komu
þeir saman í heimahúsum þar sem þeir
neyttu meðal annars þakkargjörðar- eða
kvöldmáltíðar er vísaði til síðustu máltíðar
Krists með lærisveinum sínum skömmu fyr-
ir dauða sinn. Til þessarar máltíðar á alt-
arisgangan í messunni rætur að rekja.
Þeir notfærðu sér einnig þann rétt allra
fullorðinna karla að taka til máls í guðs-
þjónustunni í samkunduhúsunum og boðuðu
þá að Messías væri þegar kominn og að
gyðingum bæri að viðurkenna hann. Fékk
boðskapur þeirra nokkurt fylgi meðal gyð-
inga en þó einkum meðal útlendinga eða
heiðingja er hrifist höfðu af eingyðistrú og
fleiri þáttum gyðingdóms en hikuðu við að
ganga honum á hönd meðal annars vegna
umskurnarinnar. Var slíkt fólk oft nefnt
„hinir guðhræddu“. Þegar gyðingar sáu það
fylgi er lærisveinar Krists fengu snerust
þeir til varnar og útilokuðu þá frá guðsþjón-
ustum sínum. Við þetta óx aðgreiningin milli
gyðinga og lærisveina Krists.
Árin 70 og 135 gerðu gyðingar miklar
uppreisnir gegn Rómverjum. Voru þær báð-
ar brotnar á bak aftur af mikilli
hörku. Leiddi þetta til þess að
bæði gyðingar og kristnir menn
hröktust frá Jerúsalem og dreifð-
ust út um rómverska ríkið en
meirihluti gyðinga bjó þá þegar
utan Palestínu. Olli þetta því að
kristni tók nú í auknum mæli að
breiðast út meðal annarra þjóða
og miðstöð kristninnar fluttist frá
Jerúsalem til Rómar. Fyrri upp-
reisnin ýtti mjög undir fullkom-
inn aðskilnað milli kristinnar trú-
ar og gyðingdóms. Þá þykir þögn
kristinna höfunda um síðari upp-
reisnina sýna að þá þegar hafi
fullur aðskilnaður verið orðinn að
veruleika og kristnir menn því
verið næsta ósnortnir af þeim
hörmungum sem gengu yfir gyð-
inga í kjölfar uppreisnarinnar.
Hjalti Hugason prófessor í guðfræði
við HÍ
Af hverju fá karlmenn
skalla en ekki konur?
SVAR:
Hárlos getur stafað af ýmsum orsökum, til
dæmis miklum veikindum eða streitu. Erfðir
eru þó ein algengasta orsök hárloss. Talað
er um kynháðar erfðir þegar gen erfast jafnt
með báðum kynjum en svipgerðaráhrif þess
koma fram á mismunandi hátt hjá kynj-
unum. Skalli er dæmi um kynháðar erfðir.
Bæði kynin geta fengið skalla en gen sem
valda skalla virðast ríkjandi hjá körlum en
víkjandi hjá konum.
Magn karlhormónsins testósteron í lík-
amanum spilar lykilhlutverk í því hvort
skalli kemur fram eða ekki. Sé það í miklu
magni í líkamanum, eins og raunin er í karl-
mönnum, þarf aðeins eitt skallagen til þess
að skalli komi fram. Á doktor.is er fjallað
um hárlos og þar kemur fram að skalli er af-
leiðing þess að í hársverði eru svæði sem
eru sérlega viðkvæm fyrir karlhormóninu.
Karlhormónið veldur rýrnum í hárrótinni
sem að lokum verður svo rýr að þau hár sem
vaxa úr sér og detta af endurnýjast ekki.
Hárrótin er enn lifandi en nær ekki að sinna
hlutverki sínu.
Skalli getur einnig komið fram hjá konum
og þá helst ef skalli er útbreiddur meðal
karla í ættinni. Magn karlhormóns er til-
tölulega lítið í heilbrigðum konum og því
verða konur að erfa skallagen frá báðum
foreldrum sínum til þess að skalli komi fram.
Áhrifin eru þó mun vægari en hjá körlum.
Hjá konum er yfirleitt um að ræða stað-
bundinn skalla, hárið þynnist á hvirflinum
og verður gisnara með aldrinum, en skallinn
breiðist sjaldnast út um allt höfuðið.
Þuríður Þorbjarnardóttir líffræðingur
HVERT ER UPP-
HAF KRISTNI?
Að vanda hefur mörgum athyglisverðum spurn-
ingum verið svarað á Vísindavef Háskóla Íslands
að undanförnu. Á meðal þeirra má nefna: er mikil mjólkursýrumyndun
slæm fyrir vöðva í uppbyggingu, getur verið að staðsetning öreindar
tengist bylgjueiginleikum og hraði hennar eindaeiginleikum, voru lítil
börn á brjósti í gamla daga, eru einhver takmörk fyrir því hvað tölva
getur orðið hröð og eru sjálfsvíg tíðari á landsbyggðinni en í Reykjavík?
VÍSINDI
Morgunblaðið/Ásdís
Upphaf kristinnar trúar er að
rekja til lífs og starfs Jesú frá
Nazaret. Róðukross úr Þjóð-
minjasafni.
því sem á syrpuna hefur liðið. Þó hefur það
lítið breyst að Bond þarf að bjarga þeim
undir lokin. Það er líklega gert til þess að
riðla ekki um of ævintýrastefinu, riddarinn /
Bond verður að bjarga prinsessunni / Bond-
stelpunni til þess að eiga hana skilið.
Svo er hin hliðin á Bond-stelpunum, sú
sem Bond gæti ekki verið án. Til þess að
komast að upplýsingunum sem hann vantar,
eða komast inn í kastala illmennisins, verður
hann oftast að fá hjálp hjá Bond-stelpunni.
Ryder er eitt af undantekningartilfellunum,
því engin hjálp er í henni. Oftast er hjálp
þeirra nauðsynleg, eins og til dæmis Pussy
Galore í Goldfinger , eða Paris Carver (Teri
Hatcher) í Tomorrow Never Dies . Það er
aðeins með hjálp þeirra sem hann hefur ein-
hverjar hetjudáðir að fremja og getur bjarg-
að heiminum. Án þeirra fyndi hann ekki
upplýsingarnar sem hann vantar, kæmist
ekki inn í eða út úr kastala drekans. Þetta
vita yfirboðarar hans eins og kemur fram í
Tomorrow Never Dies þegar M (Judy
Dench) segir Bond að nota sér vinskap sinn
við Paris til þess að komast að því sem þau
þurfa að vita og sofa hjá henni ef hann þurfi
til þess að fá svör, sem hann og gerir. John
Le Carré hefur líka talað um að Bond sofi
hjá fyrir greiðslu, sem séu upplýsingarnar.
Þannig að Bond og Bond-stelpan hafa alltaf
verið upp á hvort annað komin í baráttu
sinni við illmennin.
Þá erum við komin að næsta nauðsynlega
þætti formúlunnar, það er að segja illmenn-
inu sjálfu. Án þess væri engin hætta, engar
upplýsingar sem nauðsynlegt væri að kom-
ast yfir og Bond gæti hætt að gera nokkuð
annað en að fara á kvennafar, drekka vodka
martíní og spila fjárhættuspil, þar til hann
væri gatslitinn spilasjúkur alki. Illmennið
stofnar heiminum í hættu og skapar því þörf
á þjónustu Bonds. Þessi hætta getur verið
eins og til dæmis í Tomorrow Never Dies
þar sem Elliot Carver (Jonathan Pryce) er
að koma af stað stríði á milli Kína og Bret-
lands til þess að koma fótunum betur undir
fjölmiðlaveldi sitt, eða Moonraker (1979) þar
sem Hugo Drax (Michael Lonsdale) ætlar að
eyða mannkyninu sem hann telur spillt, eða
þá að um fjárkúgun sé að ræða eins og í On
Her Majesty’s Secret Service þar sem Blo-
feld (Telly Savalas) ógnar alþjóðasamfélag-
inu með veiru sem hann mun dreifa ef ekki
verði fallist á skilmála hans. Ástæður ill-
mennisins eru því ekki alltaf þær sömu, en
endalokin ef allt færi á versta veg eru yf-
irleitt heimsendir. Um er að ræða stór-
mennskubrjálæðinga sem skeyta ekki um
neitt nema sjálfa sig. Þetta eru persónur
sem lifa yfirleitt utan við samfélagið, eins og
drekar í hellum sínum. Það getur verið eins
og Dr. No (Joseph Wiseman) í samnefndri
kvikmynd sem býr á séreyju eða Blofeld í
OHMSS sem býr í kastala í Ölpunum.
En samt er um ákveðin líkindi á milli
Bonds og þeirra, eins og til dæmis Scaram-
anga (Christopher Lee) bendir Bond (Roger
Moore) á í The Man With the Golden Gun
(1974), því báðir hafa atvinnu af því að
drepa. Einnig er hægt að benda á að báðir
teljast til efri stéttar. Illmennin eru oft um-
kringd dýrum listaverkum, drekka fín vín
(en oft ekki af „réttum“ árgöngum) og borða
góðan mat í fögru umhverfi. Samt er munur
á Bond og illmennunum. Illmennin drepa
fyrir sjálfa sig án þess að hafa nokkuð um-
boð til þess, á meðan Bond drepur í umboði
bresku ríkisstjórnarinnar, eða að minnsta
kosti næstum alltaf, í Licence to Kill er hann
á eigin vegum.
Það er líka galli á efri stéttar yfirbragði
illmennanna. Bond kann hlutverk efri stéttar
mannsins því hann er fæddur inn í það, en
illmennin eru hins vegar lærð í því. Bond
veit hvað er „réttur“ árgangur af víni, en ill-
mennin ekki. Þau eru nýrík, hafa unnið sig
upp með missiðlausum hætti. Til dæmis hef-
ur Dr. No í samnefndri mynd byggt upp
veldi sitt með samvinnu við kínversku maf-
íuna og Sanchez í Licence to Kill er eitur-
lyfjasali. Carver í Tomorrow Never Dies
hefur byggt upp löglegt fjölmiðlaveldi, en
með því að kúga þá sem hann kemst að upp-
lýsingum um. Vegna þess að auður illmenn-
anna er ekki gamall ganga þau yfirleitt að-
eins of langt í íburðinum, eins og Hugo Drax
í Moonraker sem flutti franskt sveitasetur
stein fyrir stein til Kaliforníu. Þannig er inn-
byggt ákveðið snobb fyrir breska aðlinum í
Bond-syrpuna.
Það virðist líka vera ákveðið útlendinga-
hatur innbyggt í syrpuna, því illmennin eru
aldrei Bretar, alltaf útlendingar. Jafnvel
Elektra King (Sophie Marceau) í The World
Is Not Enough (1999) sem á breskan föður
sem er aðlaður, en átti erlenda móður.
Vegna einhvers sem Bretar gerðu á hlut
móðurfólks hennar hatar hún Breta og lætur
meðal annars drepa föður sinn þess vegna.
Hægt er að segja að Bond-myndirnar séu
ein síðasta birtingarmynd breska heimsveld-
isins. Í þeim ráðast illmennin sem stefna á
heimsyfirráð á Breta eða það er að minnsta
kosti Breta að bægja hættunni frá. Í sam-
ræmi við það geta Bretar ekki verið í hlut-
verki illmennanna. Hættan verður að koma
að utan. Pólitíkin sem er að baki Bond-
myndanna virðist breytast lítið. Bond er enn
karlremba og útlendingahatrið er undirliggj-
andi í syrpunni, en samt er hann vinsæll
meðal áhorfenda.
Pólitíkin sem liggur að baki er áhorf-
endum ekkert endilega að skapi ef hún væri
í raunveruleikanum. Fyrst hana er að finna í
afþreyingu er kannski auðveldara að líta
framhjá henni. Söguþráður myndanna er
alltaf nokkurn veginn sá sami svo þær skila
kvikmyndalistinni ekkert áleiðis, en það
skiptir ekki öllu. Áhorfendurnir þekkja
formúluna, muna eftir sumum af tilbrigð-
unum við hana og hafa gaman af. Hafa ein-
faldlega gaman af ævintýrum um riddara,
prinsessur og dreka, sem liggur að baki
Bondhefðarinnar.
Heimildir
Fyrir utan Bondmyndirnar og aðrar kvikmyndir sem
nefndar hafa verið:
Chapman, James. Licence to Thrill: A Cultural
History of the James Bond Films. New York: Columbia
University Press, 2000.
Black, Jeremy. The Politics of James Bond: From
Fleming’s Novels to the Big Screen. Westport, Conn-
ecticut: Praeger, 2001.
Eco, Umberto. „Narrative structures in Fleming“.
The Role of the Reader: Explorations in the Semiotics
of Texts. Bloomington: Indiana University Press, 1984
[1979], bls. 144–172.
Egill Helgason. „Dautt listform“ http://www.strik.is/
frettir/pistlarþegils.ehtm?id=1043
Íslenska alfræði orðabókin. 2. bindi. Reykjavík: Örn
og Örlygur, 1990, bls. 576.
Höfundur er bókmenntafræðingur.
Umberto Eco sagði að Bond væri riddarinn sem réðst gegn drekanum (illmenninu) fyrir konung-
inn (M eða varnarmálaráðherra Breta) til þess að bjarga ríkinu (Bretlandi eða heiminum) og
fengi prinsessuna (Bond-stelpuna) að launum. Sean Connery sem Bond í Dr. No.