Lesbók Morgunblaðsins - 06.07.2002, Blaðsíða 9

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 6. JÚLÍ 2002 9
myndum frá Þýskalandi á 4. áratug 20. aldar til
bandaríska tryllisins Vertical Limit með Chris
O’Donnell og fleirum. Á Íslandi eru til nokkrar
bækur og örfáar sjónvarpsmyndir sem flokka
má til þessa efnis. Sem dæmi má nefna að Guð-
mundur Einarsson frá Miðdal ritaði bókina
Fjallamenn (1946) og gerði kvikmynd um Tind-
fjöll (1945–1954). Greinarhöfundur samdi leið-
beininga- og myndabók um fjallamennsku með
Magnúsi Tuma Guðmundssyni (Fjallamennska,
1983), bók um fjallaferðir með Hreini Magnús-
syni (Hin hlið Íslands, 1990) og bjó með öðrum
til sjónvarpsmynd um klifurferð á Þumal í
Skaftafellsfjöllum 1984. Hann hefur búið til fleiri
stutta sjónvarpsþætti um fjallamennsku og það
hafa líka íslenskir fjallamenn gert sem farið hafa
á McKinley-fjall (Denali) sem og á Everest og
Cho Oyu (Hallgrímur Magnússon o.fl.). Þeir
þremenningar af Everest gáfu einnig út stóra
myndabók en aðrir hafa samið bækur, t.d. um
ferðir sínar yfir Grænlandsjökul, þ. á m. Har-
aldur Örn sem einnig hefur gengist fyrir sjón-
varpsþáttum um ferðir á fjöll í sjötindaleiðangr-
inum. Stór mynda- og textabók er til um
Öræfajökul eftir Snævar Guðmundsson (1999).
Einnig eru til nokkrar leiðsögubækur um fjöll,
t.d. eftir Einar Þ. Guðjohnsen (Gönguleiðir á Ís-
landi), og eftir greinarhöfund ásamt Pétri Þor-
leifssyni (Fólk á fjöllum, gönguleiðir á 101 tind,
1999). Eru þá ótalin ársrit Ferðafélags Íslands
og Útivistar en þar er mikið fjallað um fjöll
landsins á ýmsa vegu.
En hvað þá um skáldin íslensku? Hvað hafa
þau ritað um fjöll og fjallaferðir? Í raun lítið en
finna má glefsur hjá ýmsum af þekktari skáldum
þjóðarinnar, t.d. Halldóri Laxness. Ljóðskáld
hafa fjallað um fjall eða fjöll í verkum sínum, en
ekki þó oft. Sem augljós dæmi má nefna ljóð
Jónasar Hallgrímssonar um Skjaldbreið, Jó-
hannesar úr Kötlum um Eyjafjallajökul og ljóð
Hannesar Sigfússonar um Heklu.
Mun digrari sjóður listar felst í málverkum og
myndverkum íslenska myndlistarmanna. Fjöll
og fjallamótíf voru mjög algeng í verkum málara
rómantísku stefnunnar. Hér á Íslandi var sterk-
ur samhljómur milli fjalla í myndverkum og
sjálfstæðishugsjóna og þjóðernisrómantíkur frá
því um aldamótin 1900 og fram yfir lok heims-
styrjaldarinnar síðari (1945). Þeir Jón Stefáns-
son, Ásgrímur Jónsson og Jóhannes Kjarval
máluðu margar myndir af fjöllum, hver með sínu
lagi. Einn eða tveir tugir annarra málara á svip-
uðu tímaskeiði máluðu einnig fjöll og annað
landslag og einn þeirra, Guðmundur Einarsson
frá Miðdal, tengdi saman málun mynda, könn-
unarferðir um hálendið og fjallaferðir í af-
skekktustu kimum sem aðrir gerðu minni eða
engin skil. Ekki er ósennilegt að íslensk fjalla-
mynd hangi uppi á meirihluta íslenskra heimila.
Svo afbökuðust fjöllin á listrænan hátt í af-
straktmálverkinu eða hurfu með öllu uns þau
sáust endurreist í myndverkum á síðustu tveim-
ur áratugum 20. aldar. Vissulega héldu nokkrir
myndlistarmenn áfram að mála landslag eða
fjöll en landslag myndaði ekki meginfarveg
myndlistar eins og á fyrri hluta aldarinnar. End-
urreisn fjallsins í málverkum kemur t.d. fram í
myndum Georgs Guðna, en þar eru fjöllin oft
sem einsleitar ógnandi þústir, eða t.d. í litaglöð-
um myndum Tolla. Óhefðbundnari listamenn
tóku líka að sér að túlka fjöll, t.d. í skúlptúrum
eða með innsetningum. Greinarhöfundi er sér-
staklega minnisstætt að hafa flutt myndverk
fyrir bræðurna Sigurð og Kristján Guðmunds-
syni frá Amsterdam til sýningar í Rotterdam
1970. Þá var nýgengið frá blaðaviðtali um SÚM
og myndlist við þá bræður og samþykkt að ferja
m.a. steinsteyptan skúlptúr af strýtulöguðu fjalli
í glerkassa með eftirmynd af spældu eggi þar
sem jökulskallinn átti að vera; hafi menn Snæ-
fellsjökul í huga. Þannig hefur myndlist síðari
tíma rekið horn í raunsæjar eða þrungnar mynd-
ir af fjöllum í verkum eldri málaranna og afhelg-
að þær svolítið.
Erlendis kemur svipað mynstur fram í listum
og hér á landi. Lítið fer fyrir fjöllum í skáldskap,
ef frá eru taldar lítt þekktar bækur um ímynd-
aðar klifurferðir. Þeim mun meira er um mál-
verk eða önnur myndverk. Á árabilinu 1850–
1950 komu fram ótal málverk með sveita- og
fjallalandslagi í Evrópu og Bandaríkjunum. Jap-
anir hafa lengi málað sín helgu fjöll og fjalla-
mótíf eru þekkt öldum saman í Kína. Nú sést
töluvert af myndum máluðum með gamalli
tækni og í mjög raunsönnum stíl af þekktum
fjöllum um allan heim; hugsuð handa kaupend-
um úr stórum hópi útvistarfólks. Reyndar er
einnig framleitt mikið af ljósmyndaplakötum og
dagatölum með fjallamyndum.
Erfiðara er að spyrða saman tónlist og fjöll en
myndlist og fjöll. Hér á landi hafa tónskáld þó
tekið mið af fjöllum í verkum sínum. Má nefna
t.d. Jón Leifs og verkið Heklu og Sigvalda
Kaldalóns sem samdi vel þekkt lag við Fjallið
eina eftir Grétar Fells. Í erlendri tónlist er helst
að finna söngva um fjöll sem teljast helg eða sem
hafa haft mikil áhrif á umhverfið, sbr. trúar-
kyrjur um Kailas í Tíbet eða söngva á ketsjúa-
máli um eldfjallið Cotopaxi í Ekvador og tinda
Illimani í Bólivíu.
Á ári fjallsins er við hæfi að spyrja hvað við
getum sótt til fjalla jarðar. Hugmyndir í hönnun
og listum? Það sanna dæmin vissulega.
Viðföng í ferðaþjónustu og tilefni til útvistar
og endurnæringar?
Alveg örugglega. Jarðefni? Auðvitað. Anda-
gift? Líklega. En öll bein nýting náttúrunnar til
fjalla krefst sömu natni, sams konar vandaðrar
skipulagningar og jafnsjálfbærrar nýtingar og
aðrar auðlindir, t.d. fiskimið. Ár fjallsins er því
áminning um sjálfsagða virðingu fyrir fjöllum og
fólkinu þar.
ÐUR OG LISTIR
Klifinn Illimani, tæplega 6.400 m hár Andestindur í Bólivíu, skammt frá höfuðborginni La Paz.
burði og margendurteknum ferðum sömu leið, upp
a. dægradvöl og náin kynni af óbeislaðri náttúru.
Dæmigerður tírólskur fjalladalur með stóru seli: Arhntal á landamærum Ítalíu og Austurríkis.
Morgunblaðið/Ari Trausti
Lambatindur (854 m) á Ströndum. Fjallamenn nota nú orðið sérbúna jeppa til þess að nálgast við-
fangsefni sín ekki síður en vélsleða, skíði eða einfaldlega postulahestana.
úar, áður en lagt er til atlögu við tindinn.
Höfundur er jarðfræðingur.