Lesbók Morgunblaðsins - 06.07.2002, Blaðsíða 3

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 6. JÚLÍ 2002 3
U
NDARLEGA hljótt hefur
verið um bandaríska rit-
höfundinn, náttúrufræð-
inginn og heimspekinginn
Henry David Thoreau.
Eru þó mörg af baráttu-
málum hans mjög til um-
fjöllunar á 21. öldinni og að
mínum dómi sannarlega ómaksins vert að
leita í smiðju til hans við úrlausn á þeim
vanda sem mannkynið á nú við að fást.
Henry David Thoreau fæddist árið 1817 í
bænum Concord í Massachusetts. Eins og
mörg mikilmenni var hann æði óhefðbundinn
á margan hátt. Og þótt ég kalli hann rithöf-
und, náttúrufræðing og heimspeking myndu
þeir hefðbundnu innan þessara stéttarfélaga
ugglaust hafa sitthvað við þessa flokkun
mína að athuga. Hann gaf aðeins út tvær
bækur og nokkrar blaðagreinar í lifanda lífi
og seldist fyrri bókin aðeins í tvö hundruð
eintökum. Systir hans sá hins vegar um að
koma verkum hans á framfæri við heiminn
að honum látnum. Ekki alveg bráðónýt syst-
ir það.
Hefðbundinn náttúrufræðingur var hann
ekki, hafði enda enga prófgráðu í þeim vís-
indum. Þó er mér til efs að ötulli nátt-
úruskoðara sé að finna í hópi náttúrufræð-
inga fyrr og síðar. Hann tilbað sköpunar-
verkið og var öllum stundum í náinni
snertingu við jarðargróður, dýr merkurinnar
og vatnanna. Hann nálgaðist eitt lítið blóm af
djúpstæðri lotningu. Og sama máli gegndi
um önnur náttúrufyrirbæri, tré, ský á himni,
fugla og fiska. Í hans huga var eitthvað yfir-
skilvitlega dýrmætt fólgið í þessum birting-
arformum lífhvolfsins og líta margir á hann
sem frumherja í friðun náttúrunnar og höf-
und að hugmyndum um umhverfisvernd.
Fræðilegur heimspekingur var hann ekki
að heldur en til hægðarauka mætti ef til vill
segja að hann aðhylltist heimspeki einfald-
leikans. Hann var ástríðufullur talsmaður
þess að fólk einfaldaði líf sitt en tók alltaf
fram að það væri heilög skylda hvers manns
að finna sína eigin leið í þeim efnum sem öðr-
um. Í ritgerð um einfaldleikann (On Simpl-
icity) segir hann á einum stað: Við sóum lífi
okkar í endalaust vafstur með einskisverða
hluti. Látið fremur eitthvað tvennt eða
þrennt til ykkar taka en að vasast í mörg
hundruð málum. Og enn fremur: Heið-
arlegum manni nægir í flestum tilfellum að
telja upp að tíu á puttunum til að standa vel
að vígi í viðskiptum en í algjörum und-
antekningartilfellum getur hann gripið til
tánna.
Hann taldi frelsið til æðstu lífsgæða og
mælti með því að vinna aðeins einn dag vik-
unnar en nota hina sex til að njóta þeirra
lystisemda sem lífið ber á borð. Hann gerði
lítinn mun á því hvort maður væri hlekkjaður
við stálhring inni í fangaklefa eða reku og
haka á sinni eigin landareign. Honum var af-
ar hugleikið hvernig hægt væri að framfleyta
sér án þess að glata lífi sínu í leiðinni. Hann
lét ekki sitja við orðin tóm heldur gerði ýms-
ar tilraunir á þessu sviði. Hann fullyrti að sér
hefði tekist að sjá sér farborða í heilt ár með
því að stunda almenna verkamannavinnu í
aðeins sex vikur. Hann byggði sér bjálkakofa
úti í skógi og bjó þar einn í meira en tvö ár og
skrifaði að því loknu bók um þennan tíma og
nefndi Walden, þar sem hann lýsir reynslu
sinni, tengir hana við lífsviðhorf sín og dreg-
ur saman í listræna heild. Hann var spurður
hvað hann hefði annars starfað þennan tíma
og hann svaraði að bragði: Starfað? Eins og
það sé ekki nóg starf að fylgjast með einni
árstíðinni taka við af annarri.
En þótt sumir gætu nú haldið að þar færi
aðeins sérvitur einsetumaður þá lét Henry
David Thoreau sannarlega ekki sitt eftir
liggja í samfélagsmálum. Hann var einn af
hatrömmustu andstæðingum þrælahalds
sem þá var enn við lýði í Bandaríkjunum,
hélt eldheitar ræður gegn þessari forsmán
og skrifaði greinar þar sem hann hvatti alla
andvígismenn þrælahalds til að segja sig
þegar í stað úr lögum við ríki og sveitarfélög
og láta enga skatta né gjöld af hendi rakna til
yfirvalda sem viðhéldu slíku fyrirkomulagi.
Hann er því af mörgum talinn upphafsmaður
borgaralegrar óhlýðni (Civil Disobedience).
Hann hélt því fram að í þeim tilfellum sem
lög og reglur samfélagsins stönguðust á við
samvisku einstaklingsins ætti hann hiklaust
að fylgja rödd samviskunnar í brjósti sínu og
vinna að því öllum árum að fá hinum órétt-
látu og mannskemmandi lögum breytt. Hann
neitaði sjálfur árum saman að greiða skatt til
Ríkisins sem ætlaður var til að standa
straum af kostnaði við styrjöld Bandaríkj-
anna við Mexíkó og var að lokum stungið í
fangelsi fyrir vikið. Hann brást reiður við
þegar honum var sleppt vegna þess að ein-
hver hafði greitt fyrir hann skattinn (böndin
bárust að frænku hans einni).
Hvers konar friðsamlegum mótmælum
hefur síðan verið beitt í hans anda með ótrú-
legum árangri. Frægasta dæmið um það hve
miklu er hægt að áorka án ofbeldis og blóðs-
úthellinga, er þegar Mahatma Gandhi gjör-
sigraði breska heimsveldið með staðfestu
sinni og skinhoruðum kroppnum einum
vopna og bjargaði eflaust með því miljónum
mannslífa.
Henry David Thoreau lést árdegis 6. maí
1862. Síðustu orðin á vörum hans voru ELG-
UR og INDÍÁNI. Með þeim kvaddi hann
hinstu kveðju óbyggðirnar sem hann unni
heitast.
Að svo mæltu vil ég skiljast við minn góða
vin og velgjörðarmann með þessum orðum
úr hans eigin penna:
Ef ég breiði út faðminn mót degi sem
nóttu og ef mér finnst lífið anga sem blóm á
vori, sé það síferskt og glitrandi eins og dögg
á maríustakki, þá er ég hamingjusamur. Öll
náttúran samfagnar mér og á þeirri stundu
blessa ég lífið sem mig ól. Stórfenglegustu
gjafir skaparans eru í minnstum metum. Yf-
irleitt gleymum við að þær séu til. Samt eru
þær hinn sanni veruleiki. Undursamlegir
leyndardómar lífsins verða aldrei settir í orð.
Það sem ég uppsker á hverjum degi er eins
ólýsanlegt og litbrigði dögunar eða rökk-
urmóðu. Stjörnur himinsins strá geislum sín-
um í lófa minn og angi af regnboganum er
innan seilingar.
(H. D. Thoreau. Walden.
Þýð. Eysteinn Björnsson)
HENRY DAVID
THOREAU
RABB
E Y S T E I N N B J Ö R N S S O N
e y s t b @ i s m e n n t . i s
KRISTÍN ÓMARSDÓTTIR
ÚTSÝNISSKÍFA
þessi tjörn heitir skógartjörn
blómin sem vaxa hringinn í kringum hana heita
meyklukkur
gott er að bera þær á brjóstið
við kvefi, hósta, þegar erfitt er að kyngja
og sorgin kveður að
í þessari tjörn böðuðu konurnar sig
og stúlkurnar forðum daga
því geymir hún óteljandi fullnægingar og
ástarævintýrin
sem hún speglaði þegar þær óðu útí
alla leið til tunglsins
þar liggja myndirnar grafnar í sandinn
Kristín Ómarsdóttir (f. 1962) á að baki nokkrar ljóðabækur, skáldsögur, smá-
sögur og leikrit. Síðastliðin jól kom út smásagnasafnið Hamingjan hjálpi mér I
og II eftir Kristínu. Ljóðið Útsýnisskífa hefur ekki birst áður.
Dokumenta 11
stendur nú yfir í Kassel. Laufey Helgadóttir
fór á sýninguna þar sem gerð er viðamikil
úttekt á samtímalist undir stjórn Nígeríu-
mannsins Okwui Enwesor. Orð sem koma
upp í huga greinarhöfundar við skoðun
sýningarinnar eru meðal annars ofbeldi,
ógn, endurtekningar, lokuð rými, glund-
roði, sársauki, múrveggir, gaddavírsgirð-
ingar, landamæri, dauði og hnattvæðing.
Hugvísindastofnun
hefur vaxið fiskur um hrygg frá því hún tók
til starfa árið 1998. Jón Ólafsson var ráðinn
forstöðumaður hennar 1999 og segir í við-
tali við Þröst Helgason frá starfsemi stofn-
unarinnar og hlutverki.
Haruki Murakami
er einn helsti höfundur Japana um þessar
mundir og hefur vakið heimsathygli fyrir
óvenjulegar og skringilegar skáldsögur.
Úlfhildur Dagsdóttir fjallar um feril Mur-
akamis sem hún telur „líklegan“ viðtak-
anda Nóbelsins, fyrr eða síðar.
James
Bond
er sennilega ein lífseigasta persóna kvik-
myndasögunnar. Hákon Gunnarsson fjallar
um formúluna á bak við langvinnar vin-
sældirnar.
LESBOK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING LISTIR
2 5 . T Ö L U B L A Ð - 7 7 . Á R G A N G U R
EFNI
FORSÍÐUMYNDINA
tók Jim Smart