Lesbók Morgunblaðsins - 27.07.2002, Blaðsíða 5

varð því að tryggja ævarandi
rekstrargrundvöll sem gerði þær óháðar
byggjendum sínum og afkomendum þeirra.
Þetta var gert með því að veita kirkjunum
tíundir og leggja önnur gjöld og kvaðir á
sóknarbúana auk þess sem þeim var gert að
greiða fyrir kirkjulega þjónustu til dæmis
leg í kirkjugarði. Mestu munaði þó um
eignir sem lagðar voru til kirknanna og
skiptu jarðeignir þar langmestu máli.
Langstærstu gjafir sem kirkjum voru
gefnar komu frá kirkjubyggjendunum eða
næstu afkomendum þeirra. Er biskupsvaldi
í landinu óx fiskur um hrygg tóku biskupar
að hlutast til um að hagur kirkna væri sem
bestur, settu þeir skilyrði um gjafir þeim til
handa og gerðu samning (máldaga) um þær
annað tveggja er þeir vígðu kirkjurnar eða
vísiteruðu þær. Til eru nokkrir slíkir
máldagar fyrir kirkjuna á Borg og eru þeir
elstu frá 1354 og 1397. Í þeim fyrra er
Gyrðir Ívarsson Skálholtsbiskup setti
kirkjunni segir:
„Mikaelskirkja að Borg á Mýrum á
tuttugu hundruð í heimalandi. Hún á níutygi
ásauðar. Tíu kýr … Hún á kross med
líkneskjum. Tvær Maríu skriptir
Magdaleni(!) Messuföt tvenn. Kaleik.
Glóðaker. Kertisstikur tvær. Altarisklæði
tvenn með dúkum. Sakraríum. Klukkur
tvær. Þangað liggja níu bæir að tíundum og
lýsitollum og hálf tíund af Ölvaldsstöðum.
Þar skal vera prestur og dják“ …17
Þarna ber mikið á upptalningu
kirkjugripa en mikilvægt er að gæta þess að
kirkjan átti hlut í heimalandi auk
búpenings. Áttu þessar eignir að standa
undir rekstri kirkjunnar og viðhaldi.
Jarðir og annað sem lagt var til kirkna
átti að skoðast sem ævarandi eign þeirra
sem ekki mátti selja eða sóa né blanda
saman við eignir jarðeigandans sjálfs. Var
hugsunin sú að guðshús sem hlotið hefði
viðurkennda stöðu sem kirkja skyldi standa
til eilífðar, það mátti ekki fella niður eða
flytja milli staða nema í
undantekningartilvikum og þá aðeins með
leyfi biskups. Meðferð kirkjulegra fjármuna
var því ábyrgðarhlutverk. Hugmyndir
Íslendinga og skyldra þjóða um eignarrétt
voru hins vegar allt aðrar á miðöldum en
rómverskur réttur og síðar alþjóðlegur
kirkjuréttur gerðu ráð fyrir. Aðeins lifandi
einstaklingar gátu verið persónur að lögum
og því átt eignir hér á landi. Kirkjur gátu
því ekki í upphafi orðið sjálfseignarstofnanir
í nútímaskilningi. Því var löngum vafa
undirorpið hver væri hinn eiginlegi eigandi
kirkju og þar með þeirra föstu og lausu
eigna er henni fylgdu: Var það
kirkjubyggjandinn, afkomendur hans og
erfingjar eða þeir sem eignuðust jörðina
síðar með kaupum eða öðrum viðskiptum.
Var það verndardýrlingur kirkjunnar – átti
heilagur Mikael erkiengill til að mynda
Borgarkirkju og það sem henni fylgdi en
honum var kirkjan helguð eins og sjá má af
máldaga kirkjunnar. Eða átti Guð
almáttugur allar kirkjur veraldarinnar og
allt sem þeim fylgdi. Bændur og höfðingjar
hneigðust til að líta svo á að þeir ættu
kirkjurnar. Biskupar og kirkjumenn héldu
fram gagnstæðum skilningi. Vegna þessara
deilna var tekið að greina á milli
eignarhalds á kirkjum og
verndarmannsréttar yfir þeim sem kirkjan
viðurkenndi en í honum fólst að leikmenn
gátu verið umsjónarmenn eða forstjórar
kirkjueigna. Hætt er við að langur tími hafi
liðið áður en veraldlegir höfðingjar
tileinkuðu sér þennan mun og viðurkenndu
hann.
Hástig þeirra gjafa sem kirkjum voru
færðar var að þeim voru ánöfnuð heil
höfuðból og stofnaðir á þeim staðir en það
hugtak var notað um jarðir sem alfarið voru
í eigu kirkjunnar. Oft kann trúaráhugi að
hafa ráðið því að brugðið var á þetta ráð en
á þennan hátt var mögulegt að leggja grunn
að öflugri kirkjumiðstöð í héraði þar sem
nokkur hópur klerka gat búið og starfað til
blessunar fyrir byggðarlagið. Stofnun
staðar hafði þó ýmislegan veraldlegan
ávinning í för með sér. Þannig var mögulegt
að leggja grunn að tíundarfrjálsu,
óskiptanlegu ættaróðali og tryggja þar með
áframhaldandi vöxt og viðgang höfuðbólsins.
Sá laukur ættarinnar er fór með forræði
staðarins hverju sinni erfði að jafnaði líka
goðorð hennar, væri um kynborna menn að
ræða, og sameinaði þannig veraldleg völd og
kirkjulega forystu. Má segja að á tímabili
hafi verið eins konar tíska að stofna staði og
það sé skýringin á því að mörg helstu
höfðuból landsins héldu velli og efldust
frekar með tímanum í stað þessa að klofna í
smærri einingar við arfsskipti. Höfðingjar
er sátu staði voru nefndir kirkjugoðar og
voru án efa voldugustu menn landsins bæði
í veraldlegu og andlegu tilliti en þeir settu
kirkjunni meðal annars lög. Af þeim sökum
hefur íslenska kirkjan á elsta skeiði sínu
verið nefnd goðakirkja.18
Á Borg var ekki stofnaður staður.19 Af
þeim sökum komst jörðin ekki undir forræði
biskups í kjölfar staðamála en það voru
deilur sem stóðu á síðari hluta 13. aldar um
það hvorir ættu að ráða stöðunum biskupar
eða kirkjugoðar og höfðu biskupar betur.
Kirkjan á Borg varð hins vegar snemma
alkirkja en svo nefndust kirkjur þar sem
syngja átti óttu- og aftansöng auk hámessu
hvern helgan dag auka frekara helgihalds á
föstum.20 Veitti því ekki af að þar væri
starfandi bæði prestur og djákni eins og
kveðið var á um í máldaga kirkjunnar.
Skýrir þessi staða hvers vegna kirkjan á
landnámsjörðinni Borg varð aðeins
kirkjumiðstöð af þriðju gráðu ef litið er svo
á að biskupsstólarnir tveir hafi verið af
fyrstu gráðu og staðir vítt og breitt um
landið komið næst á eftir þeim.
Borg á síðari öldum
Á ýmsu valt um stöðu og hagi þeirra
presta sem þjónuðu alkirkjunni á Borg og
öðrum þeim kirkjum sem undir prestakallið
heyrðu. Í öndverðu hafa þeir að líkindum
átt lögheimili hjá forráðamann kirkjunnar
og verið í þjónustu hans. Þegar meiri festa
komst á starf kirkjunnar hafa þeir fengið
einhverja jörð í sókninni til ábúðar en í
prestakallinu var lengi ekki fast
prestssetur. Kallið var því svonefnt
þingabrauð en í slíkum brauðum urðu
prestar að gjalda leigu af ábýlisjörð sinni.21
Gæði slíkra býla jöfnuðst heldur ekki á við
landkosti margra prestssetra en sum hver
voru þau á fornum stöðum og voru því
einhverjar kostabestu jarðir sveitar sinnar.
Kjör þingapresta voru því oftast lakari en
presta er sátu á prestssetrum.
Borgarprestar sátu lengi á Ferjubakka og
þjónuðu brauðinu þaðan.22 Um miðja 19. öld
varð Borg loks að prestssetri. Þessi staða
Borgar skýrir hvers vegna staðurinn kemur
svo lítið við kirkjusögu landsins og hvers
vegna fáir þekktir höfuðklerkar hafa þjónað
kallinu.
Á síðari hluta 19. aldar og á 20. öld hófst
þróun sem sagði til sín í strandprestaköllum
víða um land. Þar tók að myndast þéttbýli
annað tveggja í tengslum við útgerð sem
þróaðist nú æ meir sem sérstök
atvinnugrein eða umhverfis verslun eins og
gerðist í Borgarnesi. Árið 1867 var löggiltur
verslunarstaður í landi Borgar þar sem áður
hét Digranes. Í byrjun 20. aldar voru íbúar
þar á svæðinu orðnir 100 og árið 1935
komust þeir yfir 500.23
Fjölgun fólks við sjávarsíðuna og
atvinnuþróun í sívaxandi þéttbýli sköpuðu
kirkjunni margháttaðan vanda. Starfshættir
hennar og tekjustofnar miðuðust við
sveitasamfélag og torvelt var að laga hvort
tveggja að atvinnu- og heimilisháttum í
þéttbýli. Víða um land fór þó svo að kirkjan
lagaði sig að breyttum aðstæðum og flutti á
mölina. Það gerðist meðal annars þegar
aðsetur presta voru flutt úr sveit í þéttbýli.
Þetta gerðist hins vegar ekki í Borgarnesi.
Þar var stofnuð sérstök sókn árið 1940 og
vegleg kirkja vígð árið 1959. Hún varð aftur
á móti annexía frá Borg sem varð því áfram
tákn prestakallsins.24 Hér eftir skiptir vart
máli hvort prestur býr á Borg eða inni í
sjálfum kaupstaðnum. Meiri vafa kann að
vera undirorpið hversu langt inn í 21. öldina
Borg muni lifa af sem kirkjustaður. Hvenær
svo sem fyrsta kirkjan reis á Borg er líklegt
að staðurinn nái að verða kirkjustaður í
1.000 ár!
Að lokum
Ugglaust renna margir er ferðast eftir
þjóðvegi númer eitt augum heim að Borg á
Mýrum þegar ekið er hjá. Hugurinn kann
að hvarfla aftur til fornra tíma, ekki síst
stórkarlalegra lýsinga á háttum
skáldvíkingsins sem þar bjó. Það sem nú
gefur staðnum líf og lit er þó ríflega 120 ára
gömul kirkja og myndarlegt prestssetur. Þá
skynja margir dulmagnaða helgi yfir stað
sem svo lengi hefur verið vettvangur
kristinnar tilbeiðslu. Að þessu leyti er Borg
hliðstæða margra annarra kirkjustaða vítt
og breitt um landið sem eiga sér langa hefð
en óvissa framtíð.
Íslensk þjóð og kirkja hafa tekið þessa
staði í arf frá fyrri kynslóðum. Þessi arfur
verður ekki metinn til fjár. Samt er brýnt
að stefna verið mörkuð um hvernig þessir
staðir verða varðveittir til framtíðar sem
sýnileg tákn um sameiginlegt langtímaminni
þjóðarinnar eftir að byggðaþróun hefur
vikið þeim til hliðar sem kirkjumiðstöðvum
heils héraðs eða byggðarlags. Í þessu efni
verða þjóðkirkja, sveitarstjórnir og yfirvöld
í landinu að taka höndum saman og koma í
veg fyrir að viðkvæmur þráður í
menningarsögu landsins bresti.
Heimildir:
1 Orri Vésteinsson 1996: The Christinsation of
Iceland. Priests, Power and Social Changes
1000–1300. London. 134.
2 Orri Vésteinsson 1996: 133.
3 Orri Vésteinsson 1996: 74.
4 Íslensk fornrit 2. b. 1933: 299.
5 Íslensk fornrit 5. b. 1934: 138.
6 Sama: 154.
7 Sama: 157.
8 Sama: 158.
9 Hjalti Hugason 2000: Frumkristni og upphaf kirkju.
Kristni á Íslandi 1. b. Reykjavík. 341.
10 Sveinn Níelsson, 1950: Prestatal og prófasta á
Íslandi. 2. útg. Reykjavík, Hið íslenska
bókmenntafélag. 135.
11 Sturlunga saga 1. b. 1946: 237.
12 Sama: 240.
13 Sama: 241.
14 Sama: 335.
15 Sama: 397, 402.
16 Magnús Stefánsson 2000: Staðir og staðamál.
Studier i islandske egenkirkelige og
beneficialrettslig forhold i middelalderen. 1. b.
Bergen.. 273, 275–276, 279–280.
17 Ísl. fornbréfasafn 3. b. 1896: 88. Sjá og Ísl.
fornbréfasafn 3. b. 1896: 187–188; 8. b. 1906–1913:
379–380; 15. b. 1947–1950: 618.
18 Hjalti Hugason 2000: 199–200, 235–237, 287.
19 Magnús Stefánsson 2000: 75
20 Hjalti Hugason 2000: 244.
21 Biskupa sögur 2. b. 1878: 605.
22 Sveinn Níelsson 1950: 135.
23 Þorsteinn Jósepsson o.a. 1980: Landið þitt Ísland.
1. b. Reykjavík. 101–103. Íslandshandbókin, 1989. 1.
b. Reykjavík. 126–127
24 Prestatal 1950: 135. Íslandshandbókin 1989:
126–127.
„Hér eftir skiptir
vart máli hvort
prestur býr á Borg
eða inni í sjálfum
kaupstaðnum. Meiri
vafa kann að vera
undirorpið hversu
langt inn í 21. öld-
ina Borg muni lifa af
sem kirkjustaður. “
Höfundur er prófessor við guðfræðideild
Háskóla Íslands.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 27. JÚLÍ 2002 5