Lesbók Morgunblaðsins - 27.07.2002, Blaðsíða 14

HVAÐ er nútímalist og til hvers vísarhún? Svörin við þessum spurningumeru afstæð og fara eftir heimshlutum,tímaramma og menningarlegum bak-
grunni viðkomandi lands. Til að tengja nútíma-
list arabískri myndlist verður því að fara
nokkrar aldir aftur í tímann.
Arabaheiminum tilheyra Alsír, Barein,
Egyptaland, Írak, Jórdanía, Kúveit, Líbanon,
Líbýa, Marokkó, Óman, Palestína, Katar, Sádi-
Arabía, Súdan, Sýrland, Túnis, Sameinuðu ar-
abísku furstadæmin og Jemen og hann nær yfir
Miðausturlönd (eða svæðið við austanvert Mið-
jarðarhaf), Arabíuskaga og Norður-Afríku.
Frá því um miðja 16. öld tilheyrðu öll þessi lönd
Tyrkjaveldi að frátöldu Marokkó, eina land-
svæði araba sem yfirráð Tyrkja náðu ekki til.
Þess vegna gætir ekki tyrkneskra áhrifa í mar-
okkóskri menningu og myndlist sem eiga sér
langa og óslitna hefð sem nær aftur til ríkis
Mára á Spáni.
Fyrstu arabaríkin í Miðausturlöndum sem
tileinkuðu sér vestræna myndlist voru Líbanon
og Egyptaland. Fyrstu straumarnir frá Vest-
urlöndum bárust til Líbanon með evrópskum
trúboðum sem stofnuðu klaustur og trúboðs-
skóla í fjöllunum og innleiddu prentvélina. Á 18.
öld lögðu trúboðarnir í Líbanon grunninn að
menningarlífi, félagskerfi og stjórnmálastarfi
sem studdist við kristna trú og leiddi til menn-
ingarlegrar og listrænnar vakningar. Fyrir til-
stuðlan kirkjunnar ávann gotneskur stíll sér
vinsældir í Líbanon á 18. öld svo þar varð meira
að segja til gotneskur skóli í trúarlegri mynd-
list.
Með innrás herja Napóleons í Egyptaland
árið 1798 komst landið undir evrópsk yfirráð
sem ollu því að það varð fyrsta arabalandið á 19.
öld sem komst í verulega snertingu við mynd-
list Vesturlanda. Þetta var í fyrsta sinn frá því í
krossferðunum sem vestrænt ríki réðst inn í
arabaland, ekki aðeins fyrir tilstyrk herafla
síns heldur líka menntamanna sinna, lista-
manna, sagnfræðinga og rithöfunda. Þegar
Napóleon stofnaði Akademíu í Austurlanda-
fræðum hófst bylgja Austurlandaáhuga á Vest-
urlöndum og meðal Evrópubúa kviknaði áhugi
á vísinda- og bókmenntaafrekum araba sem og
á því sem framtíðin bæri í skauti sér í hern-
aðarlegu, félagslegu, pólitísku og efnahagslegu
tilliti. Á hinn bóginn komust íbúar Mið-Austur-
landa í nána snertingu við vestræna siðmenn-
ingu.
Málverk, máluð á trönum, eru tiltölulega ný-
legt fyrirbæri í myndlist araba. Eftir því sem
hinn fagurfræðilegi og skapandi þráður hefð-
bundinnar íslamskrar myndlistar trosnaði á 19.
öld varð arabísk menning móttækilegri fyrir
vestrænum listformum og stíltegundum sem
höfðu rutt sér til rúms í arabaheiminum vegna
pólitískra, efnahagslegra, vísindalegra og hern-
aðarlegra yfirburða og yfirráða Vesturlanda.
Um miðja 19. öld hafði vestræn Austurland-
ahyggja (Orientalism)* náð hámarki í Evrópu
og fjölmargir erlendir listamenn, þeirra á með-
al David Roberts og Eugène Fromentin, komu
til Egyptalands og máluðu þjóðhætti, söguleg
mannvirki og landslag á mjög ýktan og róm-
antískan hátt. Aðrir, eins og Jean-Léon Gé-
rôme sem dvaldist í Kaíró ýmist í nokkra mán-
uði eða nokkur ár í senn, kynnti landsmönnum
vestræna málaralist.
Vestræn fagurfræði lætur að sér kveða
Bættar samgöngur milli Evrópu og araba-
landanna urðu til þess að evrópskra áhrifa tók
að gæta í arabaheiminum í síauknum mæli og
þegar fram í sótti tók vestræn nýlendustefna að
breiðast út og um leið vestræn myndlist og
menning. Frá lokum 19. aldar átti sér stað list-
ræn endurfæðing í Norður-Afríku og Miðaust-
urlöndum sem að lokum leiddi til þess að rót-
tækar breytingar urðu í fagurfræði og ný
listræn þróun átti sér stað innan myndlistar-
innar.
Yusuf Kamal prins, meðlimur í egypsku kon-
ungsfjölskyldunni og áhugasamur velunnari
hinna fögru lista, opnaði Myndlistarskólann í
Kaíró árið 1908. Hann réð erlenda listamenn
sem kennara og kom þannig á fót fyrstu stofn-
un í arabaheiminum sem kenndi vestræna
myndlist. Fyrstu nemendurnir urðu kjarninn í
frumkvöðlakynslóð arabískra nútímalista-
manna. Í öðrum arabalöndum, svo sem Írak og
Sýrlandi, einskorðaðist myndlistin á sama tíma
við hefðir frá dögum Tyrkjaveldisins.
Súdan varð pólitísk eining eftir að Tyrkir og
Egyptar lögðu svæðið undir sig árið 1821 og
Bretar hernámu það í lok 19. aldar þar til það
varð sjálfstætt árið 1951. Þetta er land með far-
aóskan, afrískan, koptískan og íslamskan
menningarbakgrunn. Nútímalist, sérstaklega
málaralist, er ungt fyrirbæri í súdanskri menn-
ingu því að hennar sá ekki stað fyrr en á fimmta
áratugnum. Súdönsk nútímalist tók stórstígum
framförum milli 1950 og 1960.
Við endalok fyrri heimsstyrjaldarinnar árið
1918 lauk veldi Tyrkja yfir arabaheiminum. Ár-
ið 1919 fengu Frakkar umboð til að stjórna Líb-
anon og Sýrlandi, en Írak, Jórdan og Palestínu
var skipað undir stjórn Breta og Egyptaland
varð breskt verndarríki. Ólíkt frönsku nýlendu-
herrunum höfðu umboðsstjórnir Breta einkum
áhuga á því að þjálfa upp hæfa opinbera starfs-
menn og gerðu sér ekki far um að stuðla að
menningarlegri grósku landanna sem lutu
stjórn þeirra. Í Írak, Jórdaníu og Palestínu
voru því myndlistarmenntun og stuðningur við
myndlistarmenn neðarlega á forgangslista
þeirra. Þess vegna voru jórdanskir og palen-
stínskir myndlistarmenn á tímabilinu eftir 1950
allir sjálfmenntaðir áhugamenn sem stunduðu
myndlistina í hjáverkum og myndlistarhreyf-
ingar í báðum löndum tóku að myndast á sjötta
og sjöunda áratugnum í áðurnefndri röð.
Í Írak hóf hópur liðsforingja sem hafði fengið
þjálfun í tyrkneskum herskólum í Istanbúl að
mála með olíu á striga um aldamótin. Þeir urðu
frumkvöðlar í þróun íraskrar nútímamyndlist-
ar. Þessi listamannahópur varð fyrstur til að
kynna Írökum vestræna myndlist með verkum
sínum, einkakennslu og kennslu í framhalds-
skólum. Á fjórða áratugnum urðu framfarir á
menningarsviðinu þegar írösk stjórnvöld tóku
að hvetja myndlistarmenn til dáða. Árið 1931
hóf ríkisstjórnin, samkvæmt fyrirmælum Fais-
als I konungs, að úthluta námsstyrkjum til
myndlistarnáms erlendis og árið 1936 setti
menntamálaráðuneytið á laggirnar Tónlistar-
stofnunina sem var breytt í Listastofnunina ár-
ið 1939.
Stjórnmál, skrautskrift og
afstraktlist helstu yrkisefnin
Það var á sjöunda áratugnum sem vestræn
fagurfræði og nútímalist fóru að láta á sér
kræla á Arabíuskaganum þar sem nú eru ríkin
Barein, Kúveit, Óman, Katar, Sádi-Arabía,
Sameinuðu arabísku furstadæmin og Jemen.
Tveir þættir sem stuðluðu mjög að því að kynna
vestræna myndlist í löndunum við Persaflóann
voru að komið var á fót nútímalegu mennta-
kerfi á sjötta áratugnum og stjórnvöld veittu
stúdentum styrki til að nema myndlist erlendis.
Í Norður-Afríku lagði franski herinn undir
sig Alsír árið 1830 og gerði að hluta af Frakk-
landi en ekki nýlendu eða verndarríki. Móð-
urlandið, Frakkland, leit á það sem skyldu sína
að „siðmennta“ hið nýfengna yfirráðasvæði og
íbúa þess. Árið 1881 hætti Túnis að tilheyra
Tyrkjaveldi og varð franskt verndarríki þar til
það fékk sjálfstæði árið 1955. Eugène Dela-
croix varð fyrstur franskra málara til að heim-
sækja bæði Alsír og Túnis árið 1832. Allmargir
franskir Austurlandafræðingar fylgdu síðan í
fótspor hans, sumir fluttu jafnvel búferlum og
settust að og störfuðu í Norður-Afríku. Centre
d’ Art í Túnis var fyrsti listaskólinn sem opn-
aður var í Norður-Afríku árið 1923. En fram að
sjálfstæði 1955 var þó fjöldi túniskra nemenda
óverulegur í samanburði við erlenda stúdenta.
Fyrst var farið að mála málverk í Marokkó á
tímabilinu eftir að landið varð franskt vernd-
arríki árið 1912 og spænskt svæði var stofnað á
norðanverðri Miðjarðarhafsströnd þess. Líkt
og í Egyptalandi voru það Austurlandafræð-
ingarnir sem kynntu evrópska málaralist í Als-
ír, Túnis og Marokkó.
Flest arabaríki fengu sjálfstæði frá nýlendu-
stjórn Breta og Frakka á tímabilinu frá lokum
seinni heimsstyrjaldarinnar fram á miðjan
sjötta áratuginn. Þótt pólitísk, efnahagsleg og
félagsleg þróun hafi frá 19. öld stuðlað að
hnignun hefðbundinna listgreina í arabaheim-
inum hefur hún jafnframt skapað skilyrði fyrir
nútímalegar myndlistarhreyfingar sem tóku
mið af vestrænni fagurfræði en lánaðist samt
að skapa sér sinn sérstaka stíl í höggmyndalist
Abed Abidi (f. 1942), Palestína. Kona úr búðunum. Blönduð tækni á pappír, 1992.
Laila Shawa (f. 1940), Palestína.Veggir á Gaza. Silkiprent, 1992.
Wijdan (f. 1939), Jórdanía. Kallgrafísk afstraktsjón. Blönduð tækni á pappír, 1993.
MILLI GOÐ-
SAGNAR OG
VERULEIKA
Í Listasafninu á Akureyri verður í dag opnuð sýning
sem kemur frá Konunglega fagurlistasafni Jórdaníu í
Amman og nefnist „Milli goðsagnar og veruleika –
nútímalist frá arabaheiminum“. Sýningunni er ætlað
að varpa nýju ljósi á heim araba sem verið hefur svo
mikið í kastljósi vestrænna fjölmiðla að undanförnu.
Hér fjallar WIJDAN ALI prinsessa um þróun og helstu
einkenni arabískrar nútímalistar.
14 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 27. JÚLÍ 2002