Lesbók Morgunblaðsins - 27.07.2002, Blaðsíða 10

10 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 27. JÚLÍ 2002
F
ANGELSISMÁL og refsingar
hafa verið áberandi í um-
ræðunni undanfarin misseri og
langt frá því að einhugur ríki
um stefnumótun. Sumir vilja
ganga svo langt að taka sí-
brotamenn einfaldlega úr um-
ferð til að vernda heiðvirða
borgara en aðrir vilja leita leiða til að bæta
þessa einstaklinga og gera að nýtum borg-
urum í samfélaginu. Enn aðrir leita að or-
sökum afbrota innan þjóðfélagsins sjálfs og
uppbyggingar þess og líta á afbrot sem fyr-
irbæri sem hreinlega vaxi út úr þjóðfélags-
mynstrinu frekar en að þau séu bundin við
tiltekna einstaklinga eða upplag þeirra. Til-
urð og tíðni afbrota endurspegli þjóðfélags-
ástandið hverju sinni og skilningur og lausn
á vanda vegna þeirra verði því að skoðast í
samhengi við samfélagslegt umhverfi og
hagsmuni þeirra sem með völdin fara á
hverjum tíma.
Nils Christie
Norðmaðurinn Nils Christie, prófessor í
afbrotafræði við háskólann í Osló, tilheyrir
vafalítið síðastnefnda hópnum. Um miðjan
ágúst verður haldið þing norrænna fé-
lagsfræðinga í Reykjavík og mun Christie
halda eitt af aðalerindum ráðstefnunnar.
Nils Christie hefur birt ógrynni bóka og
greina á síðustu árum og áratugum og er
einn virtasti og þekktasti afbrotafræðingur
Norðurlanda í dag. Bækur hans og greinar
hafa komið út í fjölda landa og er mikið
vitnað til hans í fræðaheiminum bæði vestan
hafs og austan. Christie hefur sömuleiðis
tekið ríkan þátt í opinberri umræðu um af-
brot og refsingar og í fyrra voru honum
m.a. veitt virt verðlaun í Noregi, Fria ordet,
fyrir virka þátttöku í hinni samfélagslegu
umræðu. Árið 1993 skrifaði Christie bókina
Crime Control as Industry: Towards Gulags
Western Style? sem vakti strax mikla at-
hygli og hefur síðan tvisvar verið gefin út á
alþjóðamarkaði, síðast árið 2000. Í bókinni
gagnrýnir Christie þá þróun sem átt hefur
sér stað síðastliðin 20 ár í fangelsis- og við-
urlagamálum á Vesturlöndum, ekki síst þró-
unina í Bandaríkjunum, sem hann óttast að
eigi eftir að verða fyrirmynd annarra ríkja.
Í þessari grein verður efni bókarinnar tekið
til umfjöllunar. Stuðst er við nýjustu útgáfu
bókarinnar frá árinu 2000.
Fangelsi sem
iðnaður
„Bók þessi er aðvörun gegn þeirri þróun
sem átt hefur sér stað í þróun viðurlaga á
undanförnum árum. Efnið liggur ljóst fyrir.
Vestræn samfélög standa frammi fyrir
tvenns konar vanda: Auði er hvarvetna mis-
skipt. Svo er einnig um aðgang að launaðri
vinnu. Bæði þessi vandamál valda undiröldu
félagslegs óróa. Réttarvörslukerfinu er ætl-
að að eiga við hvort tveggja. Þetta er orðinn
arðbær iðnaður og skapar atvinnu á sama
tíma og hann tekur úr umferð þá sem ann-
ars myndu trufla hina félagslegu fram-
vindu“ Christie, 2000, s.13).
Með þessum orðum hefst fyrsti kafli bók-
arinnar og eru þau lýsandi fyrir innihald
hennar í heild. Christie notast við marg-
vísleg opinber gögn um afbrot og tekur fyr-
ir fangatíðni og þróun hennar í Evrópu og
Bandaríkjunum. Hann bendir á að vandinn
felist ekki í að sum lönd stríði við meiri af-
brotavanda en önnur og séu þess vegna með
hlutfallslega fleiri fanga, heldur skýrist
munurinn fyrst og fremst af ólíkum skil-
greiningum afbrota og mismunandi dóma-
venjum. Fjöldi fanga hverju sinni sé því
pólitískt ákvarðað fyrirbæri og hafi lítið
með fjölda afbrota að gera. Í þessu sam-
hengi nefnir Christie Finnland sem lengi vel
var með nær tvöfalt fleiri fanga en önnur
Norðurlönd en síðan var tekin pólitísk
ákvörðun um að fækka þeim og í dag er
fjöldinn svipaður og annars staðar á Norð-
urlöndum. Hann gagnrýnir fjölgun fanga
sem átt hefur sér stað víða í Evrópu sem og
í Bandaríkjunum á undanförnum árum og
bendir á að afbrotum hafi ekki endilega
fjölgað á sama tíma og föngum. Ekkert
beint samband sé milli fjölda fanga og þró-
unar afbrota og auknar fangelsanir þýði því
ekki endilega fækkun glæpa. Gott dæmi um
pólitískt eðli glæpa telur Christie felast í
„stríðinu gegn fíkniefnum“ sem sé í raun
stríð gegn minnihlutahópum. Fíkniefni, þó
ekki tóbak og áfengi, hafi orðið blóraböggull
margvíslegra vandamála í nútímasamfélög-
um, einsog brottfalls úr skóla, afbrota og at-
vinnuleysis. Spjótunum sé fyrst og fremst
beitt gegn þeim sem standa höllum fæti í
samfélaginu og valdalitlum ungmennum.
Lífsstíll þessara hópa, sem oft einkennist af
notkun og dreifingu fíkniefna, sé gerður að
glæp og þessum hópum um leið haldið í
skefjum í samfélaginu.
Orsakir
afbrota
Christie er ekki margorður um orsakir af-
brota enda eru afbrot háð skilgreiningum
yfirvalda og skýringar á því hvers vegna
fólk fremur glæpi því eiginlega aukaatriði
að mati hans. Samkvæmt honum er þó ljóst
að efnahagsleg nauðþörf er undirrót flestra
afbrota og lýsir eftirfarandi málsgrein úr
bókinni því einkar vel:
„Til að fækka afbrotum þurfum við að
draga úr skorti fólks með því að skapa vissu
fyrir því að þýðingarmikil atvinna sé í boði
fyrir alla við sanngjörnu kaupi, með því að
bjóða upp á húsakynni sem fólk sé stolt af
því að búa í, með því að skapa hvíldar- og
tómstundaaðstöðu fyrir alla, og með því að
krefjast þess að opinber stefnumótun sé
sanngjörn innan ramma laganna, bæði til
handa verkalýðsstétt og millistétt, fyrir
hvíta sem svarta“ (Christie 2000, s. 68).
Fjölgunarsprengingin í
bandarískum fangelsum
Rússland og Bandaríkin fá úthlutað sér-
stökum köflum og telur Christie þessar
þjóðir á varhugaverðri braut. Hann telur
kerfið í þessum löndum nærast á fanga-
fjölda og að það sé efnahagslega, menning-
arlega og pólitískt nauðsynlegt fyrir þessi
lönd að hafa ákveðinn fjölda í fangelsum,
sem Christie kallar „umframfjöldann“, fólk
sem samfélagið telur sig ekki hafa not fyrir.
Meginhluti bókarinnar fjallar þó um Banda-
ríkin og þá gífurlegu fjölgun fanga sem átt
hefur sér stað þar undanfarin 20 ár. Hér er
um margföldun að ræða, en fjórði hver fangi
í heiminum í dag situr í bandarísku fangelsi
eða um tvær milljónir manna. Auk þess eru
Bandaríkin eina vestræna ríkið sem enn
notast við dauðarefsingar. Christie hefur
áhyggjur af því að leið Bandaríkjanna verði
fordæmi fyrir Evrópu og aðra hluta heims-
ins og því sé nauðsynlegt að staldra við þró-
unina þar. Hann gagnrýnir einnig áhrif
fangelsa á einstaklinga og þjóðfélag. Iðn-
aðurinn í kringum fangelsismálin sé sömu-
leiðis mikið áhyggjuefni. Hér er um gríð-
arlega arðbæran iðnað að ræða sem
bandarískt samfélag getur ekki án verið, ef
svo heldur fram sem horfir. Nær ein milljón
manna starfaði í bandarískum fangelsum ár-
ið 1999 fyrir utan aðra aðila í réttarvörslu-
kerfinu einsog lögreglu og dómara og þá
sem starfa að öryggis- og vaktþjónustu í
samfélaginu. Í heildina eru þetta um 6 millj-
ónir einstaklinga að föngunum meðtöldum.
Árlegur kostnaður skattborgaranna af fang-
elsiskerfinu er yfir 60 milljarðar dollarar
fyrir utan kostnað af löggæslu- og dóms-
kerfinu. Til samanburðar má nefna að út-
gjöld til hermála í Bandaríkjunum voru 256
milljarðar dollarar árið 1998. Þegar allt er
talið eru fangar og starfsfólk fangelsa um 4
prósent af heildarvinnuafli Bandaríkjanna.
Hér er því augljóslega mikið í húfi. Christie
telur að miðað við núverandi skipulag geti
Bandaríkin einfaldlega ekki án þessa iðn-
aðar verið. Hann álítur stéttaskiptinguna
sem birtist í fangelsisdómum ámælisverða
sem birtist í því að fangar eru að yfirgnæf-
andi meirihluta ómenntaðir, litaðir og fá-
tækir. Afbrotamenn séu „líka manneskjur“
og eigi samkvæmt því ákveðinn rétt eins og
aðrir, en þessi réttur sé allt of oft brotinn
og þar komi stéttaskiptingin vel fram.
Christie spyr margoft í bókinni, hvenær
vitum við að nú sé nóg komið af fangels-
unum? Verður það á einhverjum ákveðnum
tímapunkti eða er þróunin óstöðvandi og
mun hún jafnvel enda með „hreinsunum“
líkt og helförin gegn gyðingum? Ef við
breytum ekki meðvitað endi þessi þróun
með ósköpum. Í þessu sambandi bendir
hann á bók Zigmunt Bauman, Modernity
and the Holocaust (1989), sem fjallar um
þær þjóðfélagslegu kringumstæður sem
leiddu til helfararinnar og neitar einföldum
skýringum eins og að Hitler hafi verið brjál-
aður eða Þjóðverjar sérstaklega vondir. Í
lokin bendir hann á að refsingar séu eitt-
hvað sem við veljum að nota gegn afbrotum
en þær séu ekki endurspeglun á því hvað sé
í eðli sínu „rétt“ eða „rangt“.
Sérstakur kafli er helgaður bandaríska
réttarkerfinu sem Christie álítur „færi-
bandakerfi“ hliðhollt þeim sem eiga pen-
ingana. Hann bendir á að 90–99 % mála
endi með játningu og dómsátt um það
hversu mikið eða lítið lögfræðingur sækj-
enda geti sannað, en hafi í sjálfu sér lítið
með afbrotið að gera. Ef fleiri færu lengra
með mál sín spryngi bandarískt réttarkerfi
hreinlega af álagi og því sé „færibandakerf-
ið“ ákaflega hentugt. Hinsvegar geta þeir
sem eiga peninga, borgað „dýran“ lögfræð-
ing og eiga þar með betri möguleika á hag-
stæðum dómsúrskurði.
Einkarekin
löggæsla
Christie telur auðvelt að ímynda sér
hvernig þróunin verði þegar sumir geti
borgað vel fyrir löggæslu en aðrir ekki.
Hverjir verða þá handteknir? spyr hann.
Einkarekin löggæsla hafi augljóslega tvo
galla innan núverandi þjóðskipulags. Hinir
efnaðri muni auðveldlega getað komið sér
undan vandræðum með fjármagnið að vopni.
Hann bendir á að þetta viðgangist í dag,
sérstaklega í Bandaríkjunum. Þar borga
efnaðir „dýrum“ lögfræðingum fyrir að fara
með sín mál en þeir sem ekki hafi efni á lög-
gæslumanni fái úthlutað manni frá hinu op-
inbera. Laun hans séu svo greidd þaðan og
því hafi hann ekkert endilega það markmið
að „verja“ viðkomandi. Þetta kemur vel
fram í því að langflestir játa sekt sína og
semja svo um refsingu.
Hitt vandamálið, og alvarlegra að mati
Christies, er að einkarekin löggæsla mun
láta lágstéttarumhverfi afskiptalaus í aukn-
um mæli. Þetta leiði aðeins til aukinna af-
brota og vandræða innan þeirra hverfa.
Einkarekin löggæsla muni fyrst og fremst
starfa fyrir þá sem geta borgað, enda hafa
risið heil hverfi sem eru lokuð öðrum en
hinum ríku íbúum.
Niðurlag
Framsetning Christies er beinskeytt og
skýr. Ýmis atriði í rökstuðningi hans er
hægt að gagnrýna. Fyrst og fremst er líf af-
brotamanna og fanga gert full-nauðhyggju-
kennt á köflum. Þessir „ólánsömu“ einstak-
lingar hafa nánast ekkert val um gerðir
sínar í samfélaginu. Þeir eru tilneyddir til
að fremja afbrot sjálfum sér til framdráttar.
Hann telur því skýringar á afbrotahegðan
háðar samfélagslegum lögmálum og með til-
teknum þjóðfélagsbreytingum muni draga
úr afbrotum. Afstaða af þessu tagi getur þó
ekki skýrt mun á afbrotatíðni einstaklinga
eða hópa þar sem aðrir þættir í lífi þeirra
eru líkir. Með öðrum orðum, munur getur
verið á afbrotatíðni tveggja einstaklinga þó
allt annað sé sambærilegt með þeim, annar
þeirra fremur afbrot meðan hinn lætur það
vera. Einstaklingsbundnum skýringum á af-
brotum sleppir Christie alveg og telur þær í
raun veigalitlar. Christie er rómantískur á
köflum þegar lífi afbrotamanna er lýst og
skrifar t.d. um rússneska og bandaríska
dægurtónlist þar sem sungið er um fátæka
afbrotamenn og fanga, án þess þó að skrifa
um hvað kom þeim í fangelsi í upphafi.
Christie heldur því fram að form refsinga
sé valið af þjóðfélaginu á hverjum tíma og
ekkert eitt form geti því talist réttara en
annað. Í lok bókarinnar segir hann að „það
sé einhvern veginn ekki rétt að skera fingur
af brotamönnum í dag, en okkur fannst það
samt fram til 1815“. Hann bendir því á að
„útdeiling sársauka“ (delivery of pain), eins
og hann kallar nútímafangelsanir, sé ein-
ungis í samræmi við viðmið nú á dögum og
ekkert segi okkur að það sé endilega hin
eina „rétta“ aðferð. Á sama hátt er það ekki
endilega „rétt“ að hafa nær þrjú þúsund
fanga í Noregi eða á annað hundrað fanga
hér á landi svo málflutningi Christies sé
fylgt eftir hingað heim til Íslands. „Við
verðum að hugsa okkar gang. Það getur
ekki verið versti kosturinn þegar fleiri
möguleikar felast í að útdeila sársauka“, og
vísar m.a. til þeirra breytinga sem hann tel-
ur nauðsynlegt að gera til að draga úr af-
brotum. Jöfnun á skiptingu lífsins gæða sé
forgangsmál og að sýna af okkur í verki þá
siðrænu afstöðu til meðborgaranna sem við
álítum háleitasta og mikilvægasta – líka í
garð afbrotamanna.
Bókin er lipurlega skrifuð og aðgengileg
öllum þeim sem áhuga hafa á þjóðfélags-
málum. Hún er tvímælalaust kærkomin við-
bót í umræðu dagsins sem einkennist oft af
því að eina svarið við auknum afbrotum séu
hertar refsingar. Þess vegna hlýtur það að
vera sérstakur fengur fyrir okkur Íslend-
inga að höfundurinn Nils Christie sé vænt-
anlegur hingað til Íslands til að halda erindi
á ráðstefnu norrænna félagsfræðinga í
ágúst.
FANGELSI SEM
ARÐBÆR IÐNAÐUR
Um miðjan ágúst verður haldið þing norrænna félagsfræðinga í Reykjavík og
mun Nils Christie halda eitt af aðalerindum ráðstefnunnar. Nils Christie hefur birt
ógrynni bóka og greina á síðustu árum og áratugum og er einn virtasti og þekkt-
asti afbrotafræðingur Norðurlanda í dag. Hér er fjallað um eina af þekktustu
bóka hans, Crime Control as Industry: Towards Gulags, Western Style?
E F T I R Á L F G E I R L . K R I S T J Á N S S O N O G H E L G A G U N N L A U G S S O N
Álfgeir L. Kristjánsson er BA-nemi í félagsfræði við
HÍ og Helgi Gunnlaugsson er dósent í félagsfræði
við HÍ.