Lesbók Morgunblaðsins - 28.09.2002, Side 6

6 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 28. SEPTEMBER 2002
Þ
AÐ mætti halda að J.M. Coetzee
hefði skrifað nýju bókina sína,
Youth, í skini rússaperu, svo
hráar og miskunnarlausar eru
lýsingarnar í henni. Fátt ef
nokkuð er til marks um að látið
sé undan tilhneigingu ævisagna-
ritarans til að fegra fortíðina og
á stundum er manni næst að halda að höfund-
urinn fyrirlíti sjálfan sig. Hann grípur meira
að segja til ráðstafana til að firra sig þessum
forvera sínum, skrifar um hann í þriðju per-
sónu og lætur eins og hann sé að semja skáld-
sögu. Gagnrýnendur eru þó sammála um að
hér sé Coetzee sjálfur undir smásjánni og að
Youth sé framhald hinnar vel heppnuðu
Boyhood: A Memoir, eins og titlarnir benda
reyndar til. En mikið er stundum erfitt að
ímynda sér að sú innhverfa, uppburðarlitla og
allt að því fráhrindandi persóna sem læðist um
síður þessarar bókar skuli hafa orðið að þeim
virta rithöfundi sem Coetzee er óneitanlega
orðinn eftir að hafa hreppt hin virtu Booker-
verðlaun tvisvar.
John Micahel Coetzee (frb. Kútsíe) er fædd-
ur í Suður-Afríku árið 1940 og hefur því lifað
tímana tvenna í heimalandi sínu. Hann nam
málvísindi og stílfræði við University of Texas
og skrifaði þar doktorsritgerð um Samuel
Beckett. Eftir það kenndi hann við University
of New York í Buffalo en sneri heim til Suður-
Afríku 1971 og kenndi til skamms tíma við
University of Cape Town þar sem menn á borð
við André Brink og Breyten Breytenbach
voru meðal samkennara hans. Fyrsta skáld-
verk hans, Dusklands, kom út árið 1974, en
síðan hefur hann skrifað einar sjö skáldsögur,
auk endurminningabóka og ritgerðasafna.
Hann býr nú í Adelaide í Ástralíu eftir að hafa
dvalið til skiptis í Chicago og Höfðaborg und-
anfarin ár.
Coetzee vakti fyrst verulega athygli um-
heimsins árið 1983 en þá hreppti hann Book-
erverðlaunin fyrir Life & Times of Michael K,
martraðarkennda allegoríu um ástandið í Suð-
ur-Afríku aðskilnaðarstefnunnar. Þar er þel-
dökkur fátæklingur með skarð í vör á ferð um
landið, hyggst forða aldraðri og sjúkri móður
sinni frá stríðshrjáðum borgum með því að
fara með hana upp í sveit. Hremmingarnar
sem hann lendir í afhjúpa síðan heldur óhugn-
anlegt þjóðfélagsástand. Þetta er saga af
manni sem dregst inn í stríð sem hann skilur
ekki og eins og nafn hans bendir til svífur andi
Kafkas hér yfir vötnunum með tilheyrandi
firringu.
Árið 1999 varð Coetzee síðan fyrstur manna
til að hljóta Bookerverðlaunin öðru sinni, í það
skipti fyrir mun aðgengilegri bók, Disgrace,
en hún kom út í íslenskri þýðingu árið eftir
undir heitinu Vansæmd. Á yfirborðinu er Van-
sæmd saga af háskólaprófessor sem gerður er
brottrækur fyrir að nýta aðstöðu sína til að
hafa kynmök við nemanda. Eins og Michael K.
flýr hann borgina og heldur upp í sveit til dótt-
ur sinnar sem rekur lítinn búgarð ásamt svert-
ingja nokkrum. Þar kynnist hann nýjum
valdahlutföllum og hlýtur sársaukafulla end-
urhæfingu í Suður-Afríku eftir aðskilnaðar-
stefnu. Þetta er snjöll bók sem býður upp á
marga túlkunarmöguleika.
Ljós ástar og listar
Í Boyhood, sem kom út árið 1997, fjallar
Coetzee um árin frá 10 til 13 ára, uppvaxtarár
sín í Worcester og Höfðaborg. Eins og Youth
er þessi bók skrifuð í þriðju persónu og óhætt
að segja að höfundurinn strammi sig af hvað
tilfinningasemi varðar; þykir sumum nóg um.
Útkoman er samt stílhrein og á stundum afar
átakanleg frásögn. Einna minnisstæðastar
eru myndirnar sem Coetzee dregur upp af
veiklyndum föður sínum, lögmanni sem verð-
ur fórnarlamb þjóðfélagsaðstæðna, fellur síð-
an fyrir Bakkusi og leiðir að lokum hörmungar
yfir fjölskylduna með því að misnota sjóði sem
honum hafði verið treyst fyrir. Faðirinn hlýtur
að launum megna fyrirlitningu sonarins sem
kallar hann „that man“ til að firra sig föð-
urómyndinni.
Í Youth tekur Coetzee aftur upp þráðinn
þegar hann er 19 ára og fjallar um árin fram
að 24 ára aldri. Hinn 19 ára Coetzee er fluttur
að heiman, til að sleppa frá því þrúgandi
ástandi sem ríkir á heimilinu, stundar háskóla-
nám í stærðfræði og vinnur fyrir sér með
kennslu og yfirsetu á bókasafni. Hann minnist
ekki á föður sinn, sem kemur ekki á óvart, en
virðist vera mikið í mun að slíta sig frá elsk-
andi en kannski full umhyggjusamri móður
sem hann hefur ekki sýnt neitt annað en kulda
alla tíð. Honum er mikið í mun að öðlast sjálf-
stæði en finnst hann samt vera barn ennþá og
veltir fyrir sér hvað muni gera hann að manni.
Hann er helst á því að ástin muni koma honum
til bjargar, er þess fullviss að hin heittelskaða
verði ekki lengi að sjá eldinn undir dauflegu
fasi hans og leiði hann þannig að „ljósi ást-
arinnar, ljósi listarinnar“ (3). Þó að hann
stundi nám í stærðfræði hefur hann ákveðið að
verða listamaður og fyrir áhrif frá Picasso og
ástkvennastandi hans telur hann ástina og
listina vera af sama meiði. Þessi meinta sam-
fléttun ástar og listar verður síðan að leið-
arminni í bókinni, hann bíður stöðugt eftir því
að ástin muni drepa ljóðskáldið úr dróma.
En þó að pilturinn sé í tygjum við stúlkur
lætur ástin á sér standa og þar með sá lýríski
funi sem hann vonast til að leysist úr læðingi.
Um tíma flytur töluvert eldri stúlka inn á
hann, því næst barnar hann unga stúlku og fer
með henni í fóstureyðingu sem hún borgar, af-
meyjar síðar stúlku eina með allgróteskum af-
leiðingum. Samböndin eru að frumkvæði
kvennanna og það veit hann, telur það stafa af
því að hann hafi ekki enn hitt réttu konuna.
Tilraunir hans til að yrkja eru í takt við þetta,
útkoman er þurr og vélræn; enn bíður hann
skáldgyðjunnar.
Á vit herraþjóðarinnar
Í upphafsköflum Youth eru voveiflegir at-
burðir að gerast í suður-afrísku þjóðlífi. Þetta
er í kringum 1960, það eru mótmælaaðgerðir í
gangi, fjöldamorð framin í Sharpeville, sam-
félagið ólgar allt. En Coetzee eyðir vart meira
en tveimur síðum í það sögulega baksvið,
vegna þess að John hinn ungi hefur megna
óbeit á þessu öllu, finnst bylting vera í aðsigi
og óttast að verða kallaður í herinn. Í fram-
haldi af því ákveður hann að segja skilið við
land og þjóð og í byrjun fimmta kafla, þegar
tæpur fjórðungur er af bókinni, vaknar hann í
Lundúnum.
Coetzee er ekki fyrsti nýlendubúinn sem
heldur sig höndla hamingjuna með því að fara
á vit herraþjóðarinnar. Þar er hann kominn í
hóp manna á borð við Patrick White, V. S. Nai-
paul og Salman Rushdie. En John Coetzee
endurfæðist ekki sjálfkrafa við komuna til
Lundúna. Í Suður-Afríku tilheyrði hann ráð-
andi stétt, í Lundúnum er hann „frá nýlend-
unum“ sem þykir engin virðingarstaða. Og þó
að hann hafi ekki verið mjög pólitískt þenkj-
andi í sínu heimalandi – síðar var hann iðulega
gagnrýndur fyrir að taka ekki beinan þátt í
baráttunni gegn aðskilnaðarstefnunni – er
hann ofurmeðvitaður um nýlendupólitíkina og
í rauninni gott dæmi um þau sjúkdómsein-
kenni sem nú er fengist við í eftirlendufræðum
eða póst-kólóníalisma og lýsa sér m.a. í minni-
máttarkennd og utangarðstilfinningu.
Hinn ungi John stendur á því fastar en fót-
unum að hér í heimi séu tveir, í mesta lagi þrír,
staðir þar sem hægt sé að lifa lífinu til fulln-
ustu: Lundúnir, París og kannski Vín. Þetta
eru háborgir, miðjur. Æðst sé París, hún sé
borg ástar og lista en hann hafi ekki næga
frönskukunnáttu til að fara þangað, Vín sé
hins vegar fyrir gyðinga og þess vegna verði
hann að láta sér Lundúnir nægja, enda þurfi
Suður-Afríkumenn ekki að bera skilríki þar.
Lundúnir hafi það líka til síns ágætis að hans
mati að þar leggja menn stund á skapandi list-
ir í hverju horni. Hamingjan lætur samt enn á
sér standa, jafnvel þó að hann verði sér úti um
ágæta vinnu, gerist forritari hjá IBM á árdög-
um tölvanna. Eymdin og angistin sækja hann
heim í þessu framandlega þjóðfélagi þar sem
honum finnst hann stinga í stúf, meðal annars
vegna framburðarins. Ensku stúlkurnar virða
hann vart viðlits fyrst í stað, vegna þess að það
er eitthvað nýlendulegt við hann. Honum
finnst Suður-Afríka annars flokks, það sé eins
konar fötlun að vera þaðan, „Suður-Afríka er
hjartasár“ (116). Að lokum kemst hann að
þeirri niðurstöðu að eymdin sé honum eðlis-
læg: „Ef eymdin yrði afnumin mundi hann
ekki vita hvað hann ætti af sér að gera“ (65).
Slík eru laun upprunans og jöðrunarinnar.
Það er álag að vera utanveltu, eða finnast mað-
ur vera það, og þeim mun heitari er þráin eftir
að verða tekinn í sátt. Þarna er uppspretta
margra stórbrotinna skáldverka.
Lendur skáldsins
Youth hefst á tilvitnun í Goethe, þess efnis
að hver sá sem vilji skilja skáldið verði að
leggja leið sína í land þess. Þessi tilvitnun á vel
við því bókin fjallar öðru fremur um raunir
listamannsins unga, hugmyndirnar sem hann
gerir sér um lífið og skáldskapinn, hvað hann
les og pælir og fyrstu tilraunir hans til að
yrkja. Eftir eins og hálfs árs vist hjá IBM seg-
ir hann upp til að gerast skáld, hann er jú kom-
inn til Lundúna til að „gera það sem ekki er
hægt að gera í Suður-Afríku: að róa á djúp-
mið“ (131).
Stuttu síðar hefur hann eigi að síður fjar-
nám í bókmenntum við Háskólann í Höfða-
borg og hyggst skrifa lokaritgerð um bækur
Ford Madox Ford. Á þessu tímabili heillast
hann líka af Ezra Pound, T.S. Eliot, Conrad,
Henry James og síðast en ekki síst af Samuel
Beckett. Allt eru þetta höfundar sem glímdu
við „öðrun“ á einhvern hátt og sjálfur skrifaði
Conrad sögu sem heitir „Youth“ og fjallar um
reynslu ungs manns á framandi slóðum. Einn
daginn fær hinn ungi John bréf frá leiðbein-
anda sínum þar sem hann er beðinn að leita að
gögnum á British Museum. Þar rekst hann á
gamlar ferðabækur sem Englendingar höfðu
skrifað um Suður-Afríku og finnur þá að þetta
er landið hans, hans hjartastaður, land sem
ekki hefur verið „pakkað inn í orð“ (137) eins
og Englandi. Hann einsetur sér að skrifa bók
frá sjónarhóli Suður-Afríkumanns, bók sem
gerist á 19. öld og taki mið af þekkingu þess
tíma án þess að vera menguð af ensku sjón-
arhorni. Slík endurritun fortíðarinnar og ný-
lenduorðræðunnar átti síðar eftir að verða eitt
meginviðfangsefni Coetzees sem höfundar, til
dæmis í Dusklands og Foe, og reyndar rær
hann líka á þau mið í sjálfsævisögunum sjálf-
um.
Undir lok bókarinnar, árið 1964, er Coetzee
kominn til starfa hjá öðru tölvufyrirtæki og
kynnist þar nýlendubúa. Það er Indverji
menntaður í Bandaríkjunum og gengur hon-
um jafnvel enn verr að fóta sig meðal Breta en
Suður-Afríkumanninum. Það virðist vera hin-
um unga Coetzee einhver huggun, því þó að
hann segist vera „frosinn“ í bókarlok bendir
ýmislegt til þess að sú leit að hlýju og ástríðu,
ást og list, sem er rauður þráður í þessari bók,
fari senn að bera ávöxt í einhverju formi, að
raunir Indverjans vísi honum að einhverju
leyti veginn að styrk sínum og sjálfstrausti, þó
að ekki sé víst að hann þiðni alveg.
Fortíðin sem
framandi land
Eitt það forvitnilegasta við Youth og Boy-
hood er að þær skuli vera skrifaðar í þriðju
persónu, rétt eins og Coetzee sé ekki að fjalla
um sjálfan sig eða álíti sig ekki sama mann
lengur. Kannski hefur hann vitað sem var að
fyrsta persóna hefði verið dulbúin þriðja per-
sóna vegna þeirra breytinga sem orðið hafa á
honum í tímans rás. Í ljósi þeirrar erfiðu æsku
sem hann hefur átt og þess að verið er að fjalla
um það tímabil ævinnar þegar menn eru einna
minnst aðlaðandi, bæði í augum sjálfs sín og
annarra, kann líka að vera skiljanlegt að hann
vilji horfa á undanfara sinn úr þeirri fjarlægð
sem fylgir þriðju persónu frásögn. Svo er auð-
veldara að sjá heildarmyndina ef menn eru
ekki alveg ofan í hlutunum, auk þess sem fjar-
lægðin er kjörlendi íróníunnar. Coetzee vegur
þetta hins vegar upp að einhverju leyti með
því að skrifa bækurnar í nútíð. Með því að
þurrka þannig út bilið milli nútíðar og þátíðar
gefur hann ævisagnahefðinni langt nef. Um
leið neitar hann hinum þroskaða Coetzee um
að láta ljós sitt skína beint og gerir sjálfan sig
þar að auki að sögupersónu (enda hefur Youth
stundum verið kynnt sem skáldsaga). Þetta
býður upp á óvenjulega íroníu, sérstæða
spennu milli sakleysingjans unga og þess lífs-
reynda manns sem við vitum að skrifar. Við
lesandanum blasir ungæðisleg sjálfsmynd
LENDUR
LISTAMANNS
Suður-Afríkumaðurinn J.M. Coetzee hefur sent frá sér
nýja bók um uppvaxtarár sín. En mikið er stundum
erfitt að ímynda sér að sú innhverfa, uppburðarlitla
og allt að því fráhrindandi persóna sem læðist um
síður þessarar bókar skuli hafa orðið að þeim virta
rithöfundi sem Coetzee er óneitanlega orðinn eftir að
hafa hreppt hin virtu Bookerverðlaun tvisvar.
J.M. Coetzee
E F T I R R Ú N A R H E L G A V I G N I S S O N