Lesbók Morgunblaðsins - 28.09.2002, Síða 14

14 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 28. SEPTEMBER 2002
Þ
AÐ mun hafa verið ítalski hljóm-
sveitarstjórinn Claudio Abbado,
sem var aðalhvatamaður að
stofnun Gustav Mahler Jug-
endorchester, – unglingahljóm-
sveitinni frábæru sem heillað
hefur tónlistarunnendur á und-
anförnum þremur Edinborg-
arhátíðum.
Ef ég ætti að velja úr hljómsveit sem mest
heillaði á hátíðinni yrði Mahler Jugendorch-
ester fyrir valinu. Það er alltaf gleðiefni að
hlusta á ungmenni leika vel á hljóðfæri, leikur
þeirra, þegar best gerist, er laus við þá and-
legu þreytu sem æði oft verður fylgifiskur at-
vinnumanna af ýmsum ástæðum, og ég hef
sjálfur reynslu af. Fyrir þessu unga fólki er
hljómsveitarleikur enn nýstárlegur, og starf
þess í ætt við göfuga hugsjón.
G. Mahler Jugendorchester gefur stórum
hópi ungmenna frá Mið-Evrópusvæðinu tæki-
færi til að koma saman nokkrum sinnum á ári,
til að taka þátt í flutningi á mörgum þeim
meistaraverkum sem samin hafa verið fyrir
stórar hljómsveitir. Sinfóníur Gustavs Mahl-
ers skipa auðvitað heiðurssess á tónleikum
hljómsveitarinnar.
Ég heyrði fyrst í þessari frábæru hljómsveit
fyrir þremur árum hér á Edinborgarhátíðinni,
undir stjórn Claudios Abbados, í ógleyman-
legum flutningi á Gurrelieder eftir Schönberg.
Tónleikar hljómsveitarinnar í Usher Hall
nýlega hófust á meistaraverkinu Músík fyrir
strengi, ásláttarhljóðfæri og selestu, eftir Bela
Bartok. Ég þekki ekki mörg tónverk sem hefj-
ast á jafn dularfullri tónlist og þetta tónverk.
Stemningin sem skapast er í senn friðsæl en á
vissan hátt ógnandi, og kallar ósjálfrátt fram
djúpa þögn á meðal hlustenda, sem er í ætt við
ókönnuð djúp þar sem mannleg vera hefur
aldrei stigið fæti.
Áhrifamikil sýn
Kontrabössunum tólf sem í hljómsveitinni
eru er raðað upp í beina línu á upphækkuðum
pöllum, þar sem venjulega sitja tréblásturs-
hljóðfæraleikarar. Þessi áhrifamikla sýn gaf
loforð um óvænta atburði.
Aldrei hef ég séð jafn stóra strengjasveit á
sviði, og aldrei hefur strengjasveit leikið jafn
veikt. Samstilling áttatíu strengjaleikara í
þessu töfrandi tónverki, undir stjórn hljóm-
sveitarstjóra sem virðist lifa fyrir tónlistina, er
reynsla sem er ekkert daglegt brauð.
Hægt og hvíslandi lagði þessi stóri strengja-
hópur á djúpið, skapandi kanónískan vef sem
þéttist smátt og smátt, líkt og yfirnáttúrulegar
verur væru að spinna margslunginn vef.
Það er ekki heiglum hennt að ná þessum
töfrandi hljómi. En leiki allir strengjaleikar-
arnir með boganum í vissri fjarlægð frá stóln-
um sem ber uppi strengina, með örfínu við-
námi við strenginn sjálfan, skapast gegnsæ
lína frá hverjum og einum, þar sem fer saman
sambland af grunntóni og yfirtónum, sem
sameiginlega skapa þennan óveraldlega
„hljómhjúp“.
Þetta verk Bela Bartok heldur áfram að
heilla þótt árin líði. Það er ekki aðeins meist-
aralega vel samið, heldur opinberar það ein-
hver dularfull sannindi, sem við könnumst við í
okkur sjálfum, en getum ekki opinberað.
Það þarf ekki að fjölyrða um, að flutningur
þessa verks getur vart orðið betri, og má segja
að þessi flutningur skapi fyrirmynd, sem
hljómsveitir framtíðarinnar verði að taka mið
af.
Það liggur við að hálfgerð goðsögn hafi
myndast í kringum argentínska píanistann
Mörtu Argerich, sem var einleikari á þessum
tónleikum. Of langt mál væri að rekja feril
hennar hér, en meðal þeirra sem unna píanó-
leik og góðri tónlist yfirleitt er hún þekkt fyrir
óvenju lifandi og hálf „hættulegan“ píanóleik,
og heldur duttlungafulla framkomu, bæði á
tónlistarsviðinu og í einkalífi. Einn af eigin-
mönnum hennar, sem gafst upp á sambúð við
hana eftir nokkur ár en kom svo aftur í þeirri
von að bæta mætti sambúðina, vitnaði til þess-
ara tímabila sem „fyrstu lotu“, og „annarrar
lotu“, líkt og um hnefaleikakeppni væri að
ræða.
Það er rangt að ræða einkalíf fólks á op-
inberum vettvangi, en skapgerð hennar, eins
og hún opinberast á tónleikum, ber vitni um
afar óvenjulega manneskju, sem skapar um
leið og hún gengur inn á sviðið einhverja nag-
andi óvissu líkt og allra veðra sé von, hún
ljóstrar óafvitandi upp vissum staðreyndum
um sitt eigið líf, og skapar forvitni, sem fólk
vill svala. Gagnstætt hinni virðulegu og eleg-
ant Angelu Hewitt, sem lék Goldberg-tilbrigð-
in svo glæsilega hér á hátíðinni nýlega, virkar
Argerich eins og lífsreynd norn í dökkum og
heldur snjáðum fötum, með dökkgrátt hárið
sem hylur andlitið hálft. Hún vafrar inn á svið-
ið eins og hún ætli sér frekar að þurrka af pí-
anóinu en leika á það.
Ég minnist hennar frá fyrstu tónleikaferð-
inni sem ég fór með Ensku kammersveitinni
til Þýskalands í kringum 1970, en þá lék hún
kvöld eftir kvöld með hljómsveitinni, og gafst
þá einstakt tækifæri til að fylgj-
ast með henni bæði sem píanó-
leikara og manneskju.
Hafði galdra í frammi
Mikil eftirvænting er í salnum
þegar Argerich gengur inn á
sviðið til að leika píanókonsertinn
í G eftir Maurice Ravel, en hún
er þekkt fyrir leik sinn á þessu
skenmmtilega verki. Það er til-
gangslaust að ætla sér að finna
orð yfir leik hennar, því orð eru
vart til yfir þá galdra sem hún
hafði í frammi. Abbado kunni
verkið svo vel að hann mætti
nótnalaus til leiks til að vera við
öllu búinn, enda Arerich þekkt
fyrir óvænt uppátæki þegar sá
gállinn er á henni, eins og al-
ræmdri norn sæmir.
Á tónleikum í London ekki alls
fyrir löngu kom hún hinum fræga
ameríska hljómsveitarstjóra og
tónahöfundi Michael Tilson
Thomas svo á óvart með óvænt-
um uppátækjum, að hann fór að
stjórna eins og fjárhirðir, sem
misst hafði valdið á fjárhópnum.
Abbado og Argerich eru gamlir
vinir, og þekkja hvort annað vel,
enda þurfti hann ekki annað en
að veifa töfrasprotanum af því
látleysi og öryggi sem honum er
tamt, og allt var með aga og sóma
frá túbu upp í piccoloflautu.
Sagt er að Ravel hafi lagt óvenjulega mikið
á sig við sköpun hinnar gullfallegu laglínu,
sem einleikarinn syngur í upphafi annars þátt-
ar, og sumum smekkmönnum þykir í ætt við
vandaðan slagara, og mörgum píanistum sér
varla samboðin. En ég er þess fullviss að allir
sannmúsíkalskir menn eiga sína þögulu sælu-
stund með þessari laglínu, þótt þeir eftir á
hafni henni.
Argerich söng þessa laglínu eins og best
verður á kosið, en öðru hverju var eins og hún
ætlaðist til of mikils af sönggetu píanósins, og
þvingaði tóninn, píanó er jú bara píanó. Hlutur
hljómsveitarinnar var oft á tíðum töfrandi í
samleik sínum við einleikshljóðfærið, og frá
upphafi til enda var þetta divertimento fyrir
einleikspíanó og hljómsveit sú skemmtun, sem
Ravel ætlaðist til.
Það vakti athygli mína, að Argerich lék sem
aukalag örstutta sónötu eftir Scarlatti, þá
sömu og hún lék eftir hvern flutning á Beet-
hoven-píanókonsert nr. 2 í Þýskalandsferðinni
forðum daga. Sónatan minnti á hvíta perlu,
sem árum saman hafði verið slípuð af grófum
sandi í lokaðri skel.
Eftir hlé flutti hljómsveitin Hafið eftir
Claude Debussy. Það er ekkert vafamál, að
betri flutning á þessu verki hef ég aldrei
heyrt. Það fyrsta var, að skírleiki og trúverðug
endurspeglun tónskrárinnar sat í fyrirrúmi.
Abbado með sína miklu reynslu, bæði sem
maður og hljómsveitarstjóri, virtist hafa
brennandi áhuga á því að þetta stórkostlega
tónverk nyti sín sem allra best.
Það er sjaldgæft að heyra hljóm-
sveit af þessari stærð og hljóm-
gæðum, sem þar að auki virðist
hafa nægilegan tíma til að æfa,
leika þetta óviðjafnanlega tón-
verk.
Þetta er lengsta og sérstæð-
asta hljómsveitarverk sem Deb-
ussy samdi, og það eina sem
nálgast það að geta kallast „sin-
fónískt“. Þáttaskil gera það m.a.
að verkum, að hlustandinn er
minntur á þáttaskil sinfóníu, en
þótt Debussy hafi um þessar
mundir sýnt hinum klassísku
formum meiri áhuga en oft áður
er ólíklegt að hann hafi haft form
sinfóníunnar í huga, þegar hann
samdi þetta mikla tónverk.
Óhugsandi væri að leika aðeins
einn þátt úr þessu verki, það
væri jafn fáránlegt og að sýna
aðeins einn hluta af altaris-
þrennu í kirkju. Nöfn þáttanna
eru sem hér segir: I De l ’aube á
midi sur la mer (Á hafi frá dögun
til nóns), II Jeux de vagues (Öld-
ur að leik), III Dialogue du vent
et de la mer (Samtal vinda og
hafs).
Þessi nöfn þáttanna gáfu Eric
Satie – sem var góður vinur Deb-
ussy – tækifæri til að vitna í
gamni í efni og titil fyrsta þátt-
arins, þegar hann var spurður
hvað honum þætti um verkið. Satie á að hafa
sagt: „Mér fannst tónlistin sem kom rétt fyrir
hádegi best.“
Á sér enga hliðstæðu
Fyrir þá sem ætla sér að kryfja til grunna
þetta óvenjulega tónverk er vandinn meðal
annars sá, að verkið á sér enga hliðstæðu í tón-
listarsögunni. Það hefur sitt óviðjafnanlega og
frumlega form, sem er engu líkt. Þetta er
hvorki sinfónía né tónaljóð.
Að benda ótvírætt á tóntegundir er ekki
auðvelt heldur, því sífelld tónhvörf eiga sér
stað. Þessi síbreyting er auðvitað táknræn fyr-
ir hafið sjálft, sem aldrei er kyrrt og er stöð-
ugt að taka breytingum. Að vísa á aðalþemu
eða afgerandi sérkenni er ekki svo auðvelt,
þar sem Debussy, með sinni óviðjafnanlegu
tækni, lætur allt grunnefni tónverksins ganga
í gegnum stöðugar breytingar. Er þá La mer
formlaust verk? Síður en svo. Debussy heldur
um þetta síbreytilega form og innihald þess
eins og snillingur einn getur gert, þetta er
hans sköpun, frumleg og fögur, og engu lík.
Sumir sérfræðingar kvörtuðu jafnvel um of
mikla formfestu í þessu verki, vildu frekar
hafa Debussy sveimandi um í „efnisformi“
sem virtist vera í þann veginn að taka á sig
formfestu, en breyttist þá óvænt í eitthvað
annað.
Debussy átti þann draum þegar hann var
ungur, að verða sæfari þegar hann yrði eldri.
Þegar litið er yfir æviferil hans kemur það á
óvart – þegar mið er tekið af þessum draum –
hve lítil samskipti hans urðu við hafið. Hann sá
Ermarsundið nokkrum sinnum á leið sinni til
Englands, og trúi ég tæplega að sú reynsla
hafi orðið kveikjan að meistaraverkinu mikla,
La mer. Frægt er að Debussy setti tónverkið í
hljómsveitarbúning á hóteli einu í Eastbourne
í Englandi, og varla er hægt að hugsa sér
venjulegri stað.
Öll þekkjum við muninn á draumi og veru-
leika, á innri sýnum og því sem opin augu sjá.
Sú innri draumsýn um hafið sem Debussy
skapaði hefur, eins og draumsýnum er vant,
smátt og smátt orðið hluti af „hugrænni gerj-
un“ sem samræmdist tónsköpun hans, og varð
honum líklega hin eina sanna hvatning og upp-
örvun til sköpunar þessa verks, frekar en hin
raunverulega sýn, sem mannleg augu njóta, og
er auðvitað heillandi út af fyrir sig.
Þegar Debussy hefur vinnu við þetta mikla
tónverk verður hin stöðuga formbreyting
hafsins sjálfs hin eiginlega draumsýn. Tak-
mark hans hefur verið miklu stórkostlegra en
það að mála hafrænar tónmyndir, sem vekja
áttu í huga hlustandans hvítfextar öldur og
alls lags minningar um hið raunverulega haf.
Sjálfum dettur mér varla hafið í hug þegar ég
hlusta á þetta meistaraverk, enda hætta á að
hugmyndaríkum hlustanda gæti orðið flökurt,
og salurinn smátt og smátt farið að fyllast af
söltum sjó.
Dularfullt tónverk
Eins og áður segir var flutningurinn á La
mer hinn fullkomnasti sem ég hef orðið vitni
að, og væri hægt að skrifa langa lofrullu um
hann, en ætlun mín með þessari grein er fyrst
og fremst sú, að vekja athygli á þessu stór-
kostlega frumlega og dularfulla tónverki, sem
er engu líkt. Ég get samt ekki stillt mig um að
minnast lítillega á unga piltinn, sem lék á
stærsta tam-tam (gong), sem ég hef séð. Það
virtist vera meira en mannhæðar hátt. Þessi
ungi maður virtist kunna sína „rödd“ utan-
bókar, ég sá hann aldrei líta á nótur. Hann
danglaði fínlega í gongið, og það muldraði.
Hann sló aðeins fastar, og það sendi djúpar
flæðandi hljómöldur inn í hljómsveitina, sem
sökum stærðar sinnar tók við öldunum eins og
víðáttumikil strönd. Svo lamdi hann þéttings-
fast, og gongið hvissaði á ógnvekjandi hátt. Í
einum af hápunktum verksins, þar sem hljóm-
sveitarhljómurinn er ógnvekjandi, sló hann af
krafti í gongið, og engu var líkara en að húsið
skylfi.
Til að stöðva þær hljóðbylgjur í tæka tíð,
sem hann hafði sett af stað með einu slagi,
lagði þessi ungi slagverksmaður bakhlutann
allan, og hendur útréttar, á gongið, til að
stöðva risavaxinn hljóminn. Hann var sem
krossfestur á hringlaga málmfletinum. Ég
reyndi að ímynda mér hvenig þessi reynsla
væri, að leggjast upp að stórum titrandi málm-
fleti og láta líkamann „þerra upp“ hljómbylgj-
urnar.
Sú nýbreytni var tekin upp á nýafstaðinni
Edinborgarhátíð, að halda tónleika á hverju
kvöldi kl. 10:30 í Usher Hall, skömmu eftir að
aðaltónleikum kvöldsins var lokið. Öll sæti
voru ónúmeruð, og eitt miðaverð gilti fyrir
alla, sama hvar setið var í salnum. Miðaverðið
var ótrúlega lágt, aðeins fimm pund fyrir mið-
ann. Boðið var upp á úrvals tónlistarmenn, ef
undanskildir eru fyrstu tónleikarnir, þar sem
Joanna MacGregor, sem er vel þekktur pían-
isti af yngri kynslóðinni, kom fram. Hún getur
svo sannarlega leikið á píanó, og áhugi hennar
á nútímatónlist, djassi og svokallaðri uppruna-
legri tónlist víða að úr heiminum er svo sann-
arlega virðingarverður, en þeir sem kasta neti
sínu of vítt fiska ekki endilega best. Sömuleið-
is fara þeir sem elda ætla marga rétti sam-
tímis að blanda þeim óviljandi saman, svo
hætta er á að allt fari að bera keim hvað af
öðru.
Þetta víðsýni er góðra gjalda vert, en það er
segin saga, að samruni ólíkrar tónlistar, svo úr
verði eitthvað nýtt, þarf ekki aðeins sinn eðli-
lega meðgöngutíma, heldur líka óvenju hæfi-
leikaríka tónlistarmenn, sem láta ekki bara
eðlisávísunina ráða, heldur staldra við og
hugsa.
Það var aldrei ætlunin að ræða hér um tón-
leika MacGregor, en ég get ekki orða bundist
þegar samanburður er gerður á þeim pían-
istum sem ég seinna heyrði í þessari sömu tón-
leikaröð, það er Angelu Hewitt og Alfred
Brendal, sem bæði hugsa sig vandlega um vel
og lengi, sérhæfa sig í vissum verkum og
skrifa jafnvel bækur um tónlistarflutning. Sér-
hæfing þeirra hefur ekkert með þröngsýni að
gera, heldur nauðsyn þess að gera tónverk-
unum viðunandi skil. Það er því miður æ al-
gengara, að þeir, sem vilja ná einhverju fylgi
sem skjótast, veki athygli á persónunni sjálfri,
með alls konar óvenjulegum og ögrandi klæða-
burði – í flestum tilfellum ljótum – svo og alls
konar uppátækjum sem hafa ekkert með tón-
list að gera.
Í poppheiminum er þetta orðið sjúkleg úr-
kynjun, og er ástandið orðið þannig að hin svo-
kallaða „tónlist“ sem framleidd er gleymist
ÓVÆNT
MYRKVUN
VERÐUR AÐ
LISTVIÐBURÐI
Alfred Brendel
Martha Argerich
Margt góðra gesta kom á Edinborgarhátíðina í ár.
HAFLIÐI HALLGRÍMSSON segir frá tónleikum
Gustav Mahler Jugendorchester, píanistunum
Alfred Brendel og Mörtu Argerich og sláandi
flutningi á Ödipus Rex eftir Stravinsky.