Pressan - 30.09.1988, Blaðsíða 22

22
Föstudagur 30. september 1988
leikhús
Sveitasinfónía
Leikfélag Reykjavíkur
Sveitasinfónía
eftir Ragnar Arnalcis
Tónlist: At/i Heimir Sveinsson
Leikstjóri: Þórhallur Sigurðsson
Leikmynd og búningar: Sigurjón
Jóhannsson
Lýsing: Lúrus Björnsson
Það eru réttir í sveitinni. Allir,
sem vettlingi valda, eru vitaskuld
mættir, lika þeir brottfluttu. Og þó
nú væri að rifjaðir séu upp gamlir
tímar. Hvernig var þetta nú eigin-
lega og hvenær byrjaði það og áður
en hendi er veifað erum við komin
átta ár aftur í tímann til þess einmitt
að fá að heyra hvernig þetta gerðist
nú allt saman. Hvernig barnið kom
undir hjá Dísu og hvernig bruggið
fór í gröfina með Báru og hvernig
fyrrverandi fyllibytta náði í bind-
indispostilluna, afrétturinn fór
undir vatn og hvers vegna sveitasin-
fónían var aldrei flutt. Og undir
lokin fellur allt í Ijúfa löð þótt þeirri
spurningu sé vissulega haldið vak-
andi hvenær saga byrjar og hvenær
hún endar og víst er að allt heldur
þetta áfram að gerast einhvers stað-
ar og einhvern tímann.
Þetta er ekki flókin saga, sem á
sér stað á sviðinu í Iðnó, og ekki
heldur mjög ný. Sögupersónurnar
eru líka margar gamalkunnar: kerl-
ing, sem veit lengra en nefið nær,
drukkinn prestur, atkvæðateljandi
pólitíkus, fönguleg bóndadóttir,
bindindispredikandi kvenmaður,
kauðalegir bændur, sýslumaður
með hálfkæringsvirðingu fyrir lög-
unum o.s.frv. Tvær nýjar persónur
bætast í safnið: bóndakona „pönt-
uð gegnum Búnaðarlélagið" og
„töffara“-bóndinn maður hennar.
Framvinda lciksinsersýnd í örstutt-
um senum með tilstilli leikmuna en
sjálf leikmyndin er pallar með
óljósri hugmynd að þröngum dal í
bakgrunni. Sýningin er léttilega
gamansöm í afar þjóðlegum stíl og
minnti stundum á gamla félaga á
borð við Pilt og stúlku. Og áhorf-
endur skemmtu sér hið besta yfir
öllu saman. Þá var held ég tilgang-
inum náð. Okkur þótti gaman að
þessu saklausa og jafnvel róman-
tíska verki. Mér l'annst það stund-
um ganga dálítið hægt fyrir sig,
skiptingar á milli senanna ekki
nógu hraðar og fléttan í sögunni
nokkuð lengi að koma í Ijós. En um
leið var ég ekki l'rá því að einmitt
þessi makindalega framvinda retti
Valdemar Ö. Flygenring og Flóki
Sveitasinfóniu Ragnars Arnalds.
sinn þátt í að gera sýninguna
ánægjulega.
Senurnar eiga sér stað víða í
sveitinni; í réttunum, heima hjá hin-
um og þessum, á kontór sýslu-
manns, í kirkjugarðinum. Eins og
fyrr sagði er umhverfi hverrar senu
laðað fram með einlöldum leik-
munum, einum síma þar, strau-
bretti þar, skrifborði þarna og
réttarhljómum hérna. Þetta gengur
vel upp. Það liggur i augum uppi að
Guðmundsson i hlutverkum sinum i
sviðið í Iðnó býður varla upp á
aðrar lausnir en þessa, en samt
hefði mátt hafa pallana ögn mýkri
og grösugri á einn eða annan hátt.
Það sama gildir í rauninni lika með
búningana, þeir voru oft ósköp
hreinir — jafnvei þegar karlarnir
voru að koma beint af fjalli. Þannig
fannst mér árekstur á milli þess
gamaldags yfirbragðs sem er á
leiknum og umgjörðinni sjálfri, —
eins og það héldist ekki alveg í
hendur.
Enginn leikaranna brást og var
oft unun á að horfa. Fremsta i þess-
um fríða flokki Ieyfi ég mér að telja
Margréti Ákadóttur, sem beinlínis
geislaði í hlutverki sínu, svo ræki-
lega hafði hún þýsku húsfreyjuna á
valdi sínu. Satt best að segja er ég
ekki frá því að leikur Margrétar eigi
stærstan þátt i því hversu mikið
leikhúsgestir hlógu og skemmtu sér.
Það var ekki vegna þess að sá þykki
þýski hreimur, sem hún brá fyrir sig
af hreinustu snilld, væri svo skop-
legur, heldur vegna þess að
Margréti tókst að framkalla raun-
verulega persónu sem vakti áhuga
áhorfenda umfram annað.
Mér finnst erfitt að tíunda
frammistöðu annarra leikara, hlut-
verkin vega öll nokkuð jafnt og
hver hlekkur heldur. Er ætlast til
þess að maður fari að gefa þeim öll-
um einkunn eða má ég láta nægja
að hrósa þeim öllum í einu? Já! Þó
leyfi ég mér að gera eina athuga-
semd í neikvæðum dúr: Valdimar
Flygenring verður bráðum að fá að
leika eitthvað annað en kaldan karl
á stjörnóttum graðhesti/hvítum
kagga. Annars stirðnar hann alveg í
stælunum og ég er handviss um að
í honum búa meiri möguleikar.
Tónlist Atla Heimis var alveg í
anda leikritsins og hefði þess vegna
mátt vera meira af henni.
í það heila tekið: létt og skemmt-
andi sýning fyrir alla fjölskylduna.
„Höfuðbandalag maklegra þurfendae<
Úr sýningu Þjóðleikhússins á Marmara eftir Guðmund Kamban.
Þjóðleikhúsið:
Mannuri eftir Guðnnmd Kumbun
Leikgerð og leiksljórn: Helga
Buchmunn
Leikinynd og búningur: Karl Aspe-
lund
Tónlist: Hjúhnar H. Ragnarsson
Lýsing: Sveinn Benediktsson
Nú eru liðin 100 ár síðan Guð-
mundur Jónsson Kamban fæddist
úti á Álftanesi. í tilefni þess sýnir
Þjóðleikhúsið okkur eitt verka
hans, Marmara. Þetta þriðja leikrit
Kambans á reyndar sjálft afmæli á
árinu og cr sjötugt orðið. Cuð-
mundur Kamban er auðvitað braut-
ryðjandi i hérlendri leikritagerð, en
éger ekki alveg viss um að Marmari
liafi staðist tímans tönn með öllu.
Það vekur vissulega máls á sígildum
spurningum en hverfur l'rá þeim á
vit bæði staðbundinnar og ekki síð-
ur tímabundinnar umræðu, sem
nú, 70árum síðar, hel'ur fleygt fram
og að auki borið ávöxt í breyttum
viðhorfum. En ekki þar l'yrir, frum-
sýningargestir sýndu það með ein-
beittri, hlustandi athygli sinni, að
alvarleg umhugsunarefni eru ekki
síður það sem krafist er af leikhús-
inu en stundarafþreying.
Sagan er sú, að mikilsmetinn
dómari í New York, Robert Belford,
tekur sér fyrir hendur að gagnrýna
réttarfar landsins. Hann virðist
jafnvel hafa sniðgengið lögin með
dómum sínum og hefur að auki
alveg nýverið sent frá sér mjög
harðorða bók um glæpi og refsing-
ar. Skoðun hans er sú, að refsing og
fangelsisvist leiði aðeins til nýrra
glæpa og að réttarkerfið ýti því
fremur undir afbrot en hitt. Sjálf er
ég ekki viss um að þetta sé endilega
kjarninn í máli hans, heldur sú
skoðun að glæpurinn sjálfur sé af-
stætt hugtak, sem valdhafar einir
hafi rétt til að skilgreina hverju
sinni. Eins og hann segir við skjól-
stæðing sinn: „Það er glæpur á
morgun, sem var það ekki í gær;
það er glæpur í New York, sem er
það ekki í New Jersey.“ í því hinu
„huggulega" samkvæmi sem hefur
leikinn lýsir hann þvi yfir að „fyrir
þjóðfélagið er ekkert hættulegt
nema það, sem heldur því við“, og á
þá við fallbyssuna og kirkjuna.
„Allt vald mun falla með tilstyrk
alveg sama vopnsins, sem það reis
méð,“ bætir hann svo við (— því
miður liggur mér við að segja)!
Belford segir af sér dómaraemb-
ættinu til að geta snúið sér alveg að
þjóðlélagsgagnrýni sinni og er með
nýja bók á leiðinni, sem fjallar um
spillingu opinberrar líknarstarf-
semi. Til að koma í veg fyrir að sá
sannleikur komist á prent er hann
sakaður um að hafa því sem næst
valdið dauða manns, dæmdur geð-
veikur og settur á hæli, þar sem
hann verður að gefast upp l'yrir
valdhöfunum. Leiknum lýkur svo
með því að einmitt þeir aðilar, sem
Belford gagnrýndi sem harðast,
hefja hann á marmarastall i orðsins
fyllstu merkingu og samtímis því,
sem háttvirtir ræðumenn þakka
honum skerfinn til þess að gera
refsilöggjöfina réttlátari og mann-
úðlegri, er maður handtekinn og
'ærður í fangelsi. Litið virðist liafa
breyst þrátt fyrir fagurgala marm-
arans.
Þetta er langt leikrit og mikið en
leikstjórinn, Helga Badunann, hef-
ur stytt það töluvert. Ég hef ekki
borið saman hennar handt it og þá
útgáfu sem ég hef bókaða
(Almenna bókafélagið 1969) en í
fljótu bragði sýnist mér muna um
persónur og mjög staðbundnar til-
vísanir. (Leikritið gerist í New York
á þriðja áratugnum samkvæmt
Kamban en 10 árum síðar skv.
Hclgu.) Þannig hefur t.d verið
sleppt einni þjónustustúlku úr
fyrsta þætti, en þær eru tvær hjá
Kamban og gera sjálfsagt hvort
tveggja að lýsa þjóðfélagsstöðu
húsbænda sinna og greina frá efa-
semdum þeirra við söguhetjuna
Belford með því að vera að slúðra um
það sín á milli að ung dóttir hjón-
anna skuli einatt vera send í burtu
þegar von er á honum. Til að koma
þessu til skila er (í uppsetningu
Þjóðleikhússins nú) einn gestanna
látinn spurja þjónustustúlkuna eft-
ir heimasætunni og þótti mér það
ekki gefa rétta mynd af heimilis-
haldi og heimsóknum að stúlkan
væri látin spjalla á þennan hátt við
gestkomandi. Þetta er þó ekki
veigamikið atriði, a.m.k. veiga-
minna en hitt, að strika klerk út úr
leikritinu. Mér sýnist Kamban
einmitt vera í fyrsta þætti að stilla
Belford gegn handhöfum þess
valds, sem hann beitir sér gegn,
fjármagni, kirkju og læknastétt, en
með þvi að kippa prestinum út verð-
ur minna úr því augnamiði og sam-
ræður um siðgæði þvi ómarkviss-
ari. Það rýrir hlut læknisins í
samkvæminu og veikir að mínu
mati byggingu verksins í heild.
Ýmislegt annað í leikgerð Helgu
vakti hjá mér efasemdir. Hún hefur
t.d. fengið til liðs við sig tónskáldið
Hjálmar H. Ragnarsson. Tónlist
hans (sem er svo sem yndisleg)
hljómar undir lok dómsorðanna i
þriðja þætti og þótti mér það trufl-
andi og óþarfa vantraust á þá, sem
vildu halda athyglinni óskertri við
úrskurð dómarans. Leikkonur í
hlutverki áhorfenda i dómsal voru
staðsettar uppi á svölum og kölluðu
þaðan fram athugasemdir, dæstu
eða klöppuðu. Þær þótti mér alveg
úr stíl. Á hælinu, þegar Belford er
að þrotum kominn, birtist allt í einu
forláta flautuleikari og spilar... en
til hvers? í upphaflegri gerð leiksins
er Belford látinn heyra negra syngja
tregafullt heimþráarkvæði og þjón-
ar það þar alveg skiljanlegum til-
gangi. Þá þótti mér það mikið van-
traust á áhorfendur að trufla'
athygli þeirra með viðamikilli götu-
lífslýsingu frá New York fremst á
sviðinu i síðasta þætti en láta sjálfa
niðurstöðu verksins gerast baka til.
Ræður fyrirmannanna fóru að
mestu fyrir ofan garð og neðan með
slíkri uppsetningu.
Málfarið í leikritinu er háfleygt
og stundum fornt og ekki heyrðist
mér gerð tilraun til að hrófla við
þvi. Þar þótti mér Helga standa rétt
að verki, enda er málið í verkum
Kambans eitt af eigindum þeirra.
Þó verð ég að viðurkenna að nafnið
á því líknarfélagi, sem beint kom
við söguna, er svo hjákátlegt að það
hentar betur í reviu en alvarlegt
leikrit: „Höfuðbandalag maklegra
þurfenda".
Mikið veltur á að hlutverk hetj-
unnar i leiknum, Belfords, sé í
traustum höndum. Helga Skúla-
syni tókst með ágætum að lýsa hug-
sjónamanninum og uppgjöf hans í
lokin. En ég er ekki frá því að Bel-
ford þurfi að vera aðsópsmeiri,
segjum samkvæmisljónslegri, í
byrjun. Þá er hann frægur, virtur
og eftirsóttur alls staðar, staddur
efst á tindinum áður en hann er
felldur svo illþyrmislega. En ég varð
er á leið alveg sátt við þá mannlýs-
ingu sem Helga tókst svo ágætlega
að koma til skila.
Önnur hlutverk eru miklu minni
í sniðum, oft vanþakklát. Heima-
sætuna ungu leikur Helga Vala
Helgadóttir og er henni lítill greiði
gerður með því að krefja hana um
að varpa einhverju Ijósi á Blanche.
Arnór Benónýsson fór með hlut-
verk hins sanna vinar Belfords, en
sú rulla þykir mér æði ómótuð frá
hendi höfundar lika og óskiljanlegt
hvað það er sem tengir þessa tvo
menn órjúfanlegum vinaböndum.
Ellert Ingimundarson fór með hlut-
verk Thomas Murphy, ungs af-
brotamanns, sem Bellörd hefur tek-
ið undir sinn verndarvæng og fórn-
ar því sem næst lífi sínu fyrir. Ellert
náði ekki að sýna þann ótta og það
ófrelsi sem sál Murphys er fjötruð í.
í samleik sinum við svo færan leik-
ara sem Helgi Skúlason er fannst
mér satt að segja næstum brjóst-
umkennanlegt að sjá þetta unga
fólk brjótast um í þessum hlutverk-
um. Öll önnur hlutverk eru í hönd-
um gamalreyndra sviðshöfðingja,
sem bregðast ekki, en koma heldur
ekki á óvart, enda varla tilefni til.
Sviðsmyndir Karls Aspelund er
vel hægt að una við. Þó þótti mér
stofan í fyrsta þætti skrýtin sam-
setning og ekki draga fram þann
blæ sem Kamban leitast við að
sýna; ríkidæmið, yfirborðsháttinn
og spillinguna sem skynja má af
gáfumannslegum samræðum
þeirra sem eru að sýnast. Risastór
gluggi yfirgnæfir allt annað á skrif-
stofu Belfords í öðrum þætti,
kannski um of. Eftir hlé hafði
skyndilega verið gjörbreytt um stíl,
að vísu á tilkomumikinn hátt, en ég,
sitjandi á þriðja bekk og e.t.v. of
nærri, vissi ekki hvaðan á mig stóð
veðrið! Um síðustu senuna hef ég
þegar sagt mitt álit, þar fannst mér
ranglega staðið að verki.
Framkvæmdin sjálf var ekki sem
verst og ýmislegt skondið kom fyrir
augu, svo sem útigangskonan með
tvo sprelllifandi og mjög vel haldna
hunda — en til hvers? í stað þess að
hnykkja á fór sýningin út um víðan
völl, hætti að taka leikritið alvar-
lega. Sjálfsagt er erfitt að sviðsetja
svona stykki svo vel fari, koma að
spakmælum og þungum fyrirlestr-
um, og tilraun Helgu er aðsóknar
verð. Én mér sýnist hún hafa verið
um of hrædd við að láta Kamban
dúndra og láta okkur svo eftir að
meta það sem hann var að segja.