Pressan - 24.02.1994, Blaðsíða 15

Siðferðisleg skylda að segja frá
Jón Ormur Halldórsson í viðtali um bók sína Átakasvœði í heiminum, stórfelldan blekk-
ingarleik fjölmiðla, leit Vesturlanda að nýjum „óvini“, ábyrgðarleysi íslenska utanríkisráð-
herrans og fleira.
Jón Ormur Halldórsson, dó-
sent við HÍ, hefur nýverið gefið
út bókina Átakasvœði í heimin-
um. PRESSAN tók Jón tali og innti
hann fyrst eftir þvi hversu lengi
bókin hefði verið í smíðum?
„Þetta er efni sem ég hef verið að
fylgjast með í sumum tilvikum hátt
í tuttugu ár. Til dæmis kaflinn um
Kýpur, ég kom þar fyrst 1976 og
hef fylgst með þróun mála þar af
talsverðum áhuga síðan. Sum lönd
hef ég skoðað meðan ég hef dvalið í
viðkomandi löndum, meðan þekk-
ing mín á öðrum er meira úr bók-
um. Aðdragandinn er í öllu falli
mjög langur.“
1 formála kemur þú inn á að hók-
in sé í og með skrifuð til að fólk geti
fengið heildstœðari mynd af atburð-
um en hœgt er aðfá úr fréttum fjöl-
miðla. Hver er þín skoðun á eðli
frétta eins og þær eru framreiddar í
dag og þeirri mynd sem þœrgeta gef-
ið afviðburðum líðandi stundar?
„Það eru annars vegar beinar
takmarkanir í fréttaflutningi, sem
ekki er hægt að komast yfir, og svo
hinar, sem hægt er að komast hjá,
þótt menn geri það sjaldnast. Frétt-
ir eru anekdótur um atburði sem
gerast, en hins vegar er hægt bak-
sviðs að rekja um hvað hlutirnir
snúast þannig að þeir séu settir í
samhengi við það sem á undan er
komið eða í samhengi við það sem
raunverulega ræður gangi mála.
Það er hægt að útskýra slíkt í stuttu
máli, en það er mjög oft ekki gert á
íslandi. En svo maður komi með
dæmisögu um hvað þetta er erfitt,
þá var ég um stuttan tíma að vinna
á Stöð 2. Það gerðist sama daginn
að ég var með tveggja tíma fýrir-
lestur um ástandið í Líbanon í há-
skólanum og tveggja mínútna frétt
um hið sama um kvöldið. Ég
reyndi að útskýra ástandið í Líban-
on á þessum tveimur mínútum
fyrir sjónvarpsáhorfendum, þó að
tveir tímar dygðu ekki handa há-
skólanemum. Það er hægt að reyna
en tæknilega er þetta mjög erfitt."
Falsmynd fjölmiðla af
Persaflóastríðinu
Eitt er takmörkuð geta fréttastofa
til að gefa heildstœða mynd af at-
burðum og baksviði þeirra. Annað er
þegar hreinræktaðri falsmynd er
haldið að almenningi eins og í
Persaflóastríðinu, eða hvernig
myndir þú lýsa þeim fréttum sem
birtust á Vesturlöndum um þá at-
burði?
„Þetta er rétt lýsing. Á síðustu
tveimur árum hafa komið út tugir
bóka um þátt fjölmiðla í Persaflóa-
stríðinu og niðurstaða nánast allra
er á þá leið að þarna hafi verið stór-
kostleg blekking á ferðinni og stór-
merkilegt út af fýrir sig að það skuli
hafa tekist að ffamkvæma hana
með þessum hætti. Það tókst að
draga athyglina ffá kjarna málsins,
en um leið fékk fólk á tilfinninguna
að það vissi námkvæmlega hvað
væri að gerast, meira en í nokkru
öðru stríði. Þetta er algjör mót-
sögn, sem gekk upp í gegnum fjöl-
miðla. Það liggur til dæmis fýrir að
það dóu á milli 100 og 200 þúsund
manns í stríðinu, en það hefiir eng-
inn sjónvarpsáhorfandi séð eitt
einasta lík. Síðan liggur fyrir að
þessar hátæknisprengjur, smart-
sprengjur svokallaðar, gegndu nán-
ast engu hlutverki. Þó kallaði
Washington Post þetta Nintendo-
stríðið, því í sjónvarpinu leit þetta
út eins og tölvuleikur. Stríðið
vannst hins vegar með teppa-
sprengjum, þar sem mjög miklu
sprengjuinagni var varpað á af-
markað landsvæði þar sem her-
menn voru fýrir svo að engu yrði
eirt. Þetta var gert með B-52-flug-
vélum sem höfðu tekið þátt í Víet-
namstríðinu og voru í nánast öll-
um tilfellum eldri en flugmennirn-
ir. Þannig að þetta var eins gamal-
dags stríð og hægt var að hugsa sér
og vannst með gífurlegu mann-
drápi. Annað sem var sérstakt við
þetta stríð var að það varð enginn
blaðamaður vitni að neinum at-
burðum þar, enginn sá nokkurn
tíma skotið af byssu. Þeir voru lok-
aðir inni á einhverjum hótelher-
bergjum.“
En hvað gerir svona mögulegt?
„Þeir sem lögðu á ráðin um upp-
lýsingamiðlun úr stríðinu voru að
hluta til þeir sömu og höfðu stjórn-
að fjölmiðlaherferðum í kosninga-
baráttu í Bandaríkjunum og menn
nálguðust þetta með svipuðu hug-
arfari. Menn voru minnugir Víet-
namstríðsins sem tapaðist í fjöl-
miðlum, en þetta stríð átti að vinn-
ast í fjölmiðlum. í upphafi stríðsins
var það kynnt sem stríð um lífs-
hagsmuni Bandaríkjanna, en sú
lína gufaði upp innan fárra daga og
það var kynnt sem stríð í æðri til-
gangi; fýrir sjálfsákvörðunarrétti
þjóða og til að stöðva nýjan Hitler.
Nú er það hins vegar alls staðar
viðurkennt að þetta var hreinrækt-
að hagsmunastríð. Það er athyglis-
vert að stríðið var alltaf kynnt á Is-
landi sem stríð í æðri tilgangi og
umræða um annað var kæfð.
Hvorki hér né annars staðar var
aðstaða til neinnar sjálfstæðrar
ákvarðanatöku fýrir blaðamenn,
hvað þá almenning. Ég held að það
verði erfitt að endurtaka þennan
leik, því blaðamenn sáu eftir á
hvemig hafði verið farið með þá.“
Hver er uppfræðingarskylda
þeirra sem telja sig vita betur til að
andæfa röngum og misvtsandi upp-
lýsingum af þessu tagi? Er þessi bók
tilkomin af einhverri slíkri skyldutil-
finningu?
„Já. Það er lífsafstaða mín að þeir
sem telja sig vita eitthvað um hlut-
ina skuldi öðrum að segja frá þeim.
Ég held varla að það sé hægt að
ýkja þá siðferðislegu skyldu blaða-
manna, sem fýlgjast með átökum
og öðrum atburðum, að segja frá.
Flest átök eru jafhffamt áttök um
sögu. Þeir sem segja ffá, eins og má
sjá í Júgóslavíu, ráða því að mildu
leyti hvernig viðbrögð samtímans
verða en um leið hvernig sagan
verður skrifuð.“
Misvísandi hugtakanotkun
íslenskra fjölmiðla
Hugtakanotkun á íslenskum jjöl-
miðlum er eftirtektarverð. Hryðju-
verkamaður hefur verið gegnum-
gangandi samheiti yfir andstœðinga
Israelsríkis, ísraelsmenn eru „myrt-
ir“ af aröbum, en liðsmenn Intifata
eru „skotnir“ eða „vegnir“, svo dæmi
séu tekin. Hverjar telur þú rœtur
þessarar mismununar vera? Telurðu
að um meðvitaða hugtákanotkun sé
að ræða og hverjar telur þú hugsan-
legar afleiðingar?
„Ég er sammála þessari skoðun
um hugtakanotkun í íslenskum
fjölmiðlum. Það virðist vera að ef
ríki framkvæmir eitthvað þá er það
„aðgerð“ eða hernaðaraðgerð. Ef
aðrir aðilar eða einstaklingar gera
hið sama er það „hryðjuverk“.
Þannig að árásir Ísraelsríkis eru að-
gerðir, svör í sömu mynt eru
hryðjuverk. Ríki eða her skjóta fólk
eða vega, einstaklingar myrða ef
þeir eru ekki partur af ríkiskerfinu.
Fjölmiðlar bera mikla virðingu fýr-
ir þessari weberísku hugsun, að
ríkisvaldið hafi einkarétt á ofbeldi.
Eins er mjög rík tilhneiging í fjöl-
miðlum að bera virðingu fýrir stat-
us quo, eða ríkjandi ástandi. Það er
mjög djúp virðing fýrir ríkjandi
valdakerfi og það sést í hugtaka-
notkun fjölmiðla og ffásagnar-
máta. Afleiðingar þessa verða mis-
skilningur meðal almennings. Hver
er til dæmis munurinn á tveimur
forsætisráðherrum Israels í fimm-
tán ár, Begin og Shamir, og hryðju-
verkamönnum? Þeir voru hryðju-
verkamenn, urðu forsætisráðherrar
og sem slíkir stóðu þeir fyrir að-
gerðum sem leiða til sömu niður-
stöðu og „hryðjuverk", fjöldi
óbreyttra borgara er drepinn, en af
hermönnum sem þeir stýra.“
I umfjöllun þinni um Júgóslavíu í
bókinni minnistu á að Þjóðverjar
hafi ýtt mjög á um að sjálfstæði
Króatíu yrði viðurkennt og að sá
hraði sem þar var viðhafður hafi
haft afdrifaríkar afleiðingar og
sennilega ýtt undir að vopnuð átök
hófust. Þú skýrir hins vegar ekki
hugsanlegar ástœður Þjóðverja fyrir
þessum „æðibunugangi"?
„Ég get mér þess til að það hafi
ekld verið beinir hagsmunir Þjóð-
verja sem réðu, heldur pólitík.
Annars vegar andúð á kommúnist-
um, sem voru ráðandi þá í Serbíu.
Hins vegar er gífurlegur fjöldi Kró-
ata í Þýskalandi, þótt þar séu einnig
margir Serbar. Króatar voru líka
undir Austurríska keisaradæminu
á sínum tíma og svo voru Króatar
samstarfsmenn Þjóðveija í heims-
styrjöldinni, þó svo menn vilji
sennilega sem minnst um það
tala.“
Rembingur elur af sér
óábyrga afstöðu
I framhaldi af hugsanlegum af-
leiðingum aðgerða Þjóðverja í mál-
um Króatíu, hvað finnst þér um þá
utanríkisstefnu íslendinga að vilja
vera Jyrstir að viðurkenna sjálfstæði
ríkja eins og Króatíu, Slóveníu,
Eystrasaltsríkjanna? Finnst þér þetta
vera ábyrg afstaða, eða telurðu
frumkvæði íslands katmski ekki
skipta neinu máli?
„Þetta skiptir sennilega litlu máli
í heimsmálunum, en mér finnst
þetta ekki vera ábyrg afstaða. Það
var tekið effir þessu í viðkomandi
löndum, en tæpast annars staðar.
Aðallega er þetta tilraun til að
komast á blað, það er ekkert annað
á bak við þetta. Það var eðlilegra að
hafa samflot við önnur ríki. Ég
held að íslenska utanríkisþjónustan
sé ekki í stakk búin til að greina
flókin alþjóðamál neins staðar.“
Breytt heimsmynd. Við höfum
kotnið inn á vald fjölmiðla til að
móta heimsmynd almennings. Nú
hefur talvert borið á því eftir fall
JÓN ORMUR HALLDÓRSSON:
Vilji íslensku utanríkisþjónust-
unnar að verða fyrstir til að
viðurkenna sjálfstæði Króatíu
var aðeins tilraun til að komast
á blað. Það var ekki ábyrg af-
staða sem réð.
Sovétríkjanna að hinn vestræni
heimur sé að leita að nýjum nei-
kvæðum samanburðarvalkosti og að
sá valkostur muni verða Islam. Ann-
ar litur, önnur trú, aðrar siðvenjur,
„kúgun kvenna“, andstaða við vest-
ræn gildi og Vesturlönd, skortur á
umburðarlyndi gagnvart skoðunum
annarra. Reiknar þú með að Isíam
verði hinn nýi andstœðingur Vestur-
landa?
„Það er mjög sterk tilhneiging í
þessa átt, að stilla Islam upp með
þessum hætti. Fyrir utan þá þætti
sem þú nefnir má ekki gleyma
hagsmunum Vesturveldanna af ol-
íu. Þeir geta meinað Vesturlöndum
aðgang að þessari lífsuppsrettu
vestrænna þjóðfélaga. Ef þeir hefðu
ekki tangarhald á því væri Islam
mjög slæmur valkostur, því þá væri
ekki um skörun hagsmuna að
ræða. Hinn valkosturinn gæti verið
Kina og Japan, þar er sama fjar-
lægðin í útliti og gildum og þar eru
keppinautar í alþjóðaviðskiptum.
Vesturlöndin eru hins vegar það
tengd þessum löndum með gagn-
kvæmum hagsmunum að það er
lítil hætta á slíkri andstæðri upp-
setningu. Það verður pirringur
ffekar en að menn fari að búa til
nýjan „andstæðing" vesturveld-
anna þar.“
Ógn heittrúarstefnu ræðst af
aðgerðum Vesturlanda
Þó svo sagan sýni að Islatn hafi
haft meira umburðarlyndi gagnvart
öðrutn trúarbrögðum en kristni telur
þú að svokölluð „heittrúarstefna“
tneðal múhatneðstrúarmanna, til
dæmis í Egyptalandi og Alsír, sé af
öðrum meiði og að hún eigi eftir að
ógna Vesturlöndum með einhverj-
um hætti?
„Þetta er ógn, en ástæðurnar fýr-
ir að þetta þrífst má tilgreina: Ef
ekki væri Palestínumálið væri ekki
næstum því jafhmikill kraftur í
þessum heittrúarmönnum og fýlgi
þeirra minna. Ef ekki væru afskipti
Vesturlanda af löndum múslima,
fýrst með hernámi og síðan með
uppskiptingu arabaheimsins í
gerviríki og alls konar ríki sem eru
sniðin til að vera í upplausn, þá- - —
væri ekki þessi kraftur. Og loks er
hinn gífurlegi munur á lífskjörum
fólks í þessum ríkjum, skortur al-
mennings og auðlegð yfirstéttar-
innar. Þetta eru hinar þrjár ástæður
fýrir að uppgangur heittrúarmanna
hefur orðið mögulegur og Vestur-
lönd geta vegið að rótum þessa
vanda, með mishröðum hætti að
vísu. En með röngum viðbrögðum
er líka hægt að hella meiri olíu á
þetta bál. Sennilega verða báðar
tegundir af viðbrögðum upp á ten-
ingnum, en breytt afstaða Vestur-
landa til Israels gefur til kynna að
þau eru að átta sig á að hagsmunir ->■*.
þeirra krefjast breyttrar stefhu.
Hins vegar held ég að það eigi eftir
að verða gífurlegt uppgjör í mörg-
um þessara landa, t.d. Alsír og Eg-
yptalandi.“
Hvað fannst þér um „ritdóm“
Björtis Bjarnasonar? Ertu vinstri-
sinnaður sérfræðingur, daufur í
dálkittti yfirþeirri „skoðun“ að Vest-
urlöttd hafi unttið hugmyndafræði-
lega baráttu kalda stríðsins og ertu
að streða við að sanna að ekki sé allt
sem sýnistþegar um er að ræða yfir-
burði kapítalisma og lýðræðislegra
stjórnarhátta?
„Ef hægt er að saka mig um
áróður af einhveiju tagi þá er það
áróður fyrir lýðræði. Það sem ég
hef einfaldlega bent á er að lýðræð- “*•
isríki Vesturlanda hafa ekki stutt
lýðræðisþróun annars staðar í
heiminum, heldur þvert á móti.
Þessi ásökun Björns um að ég sé á
móti Bandaríkjunum og því með
einhveijum myrkraöflum er auð-
vitað hluti af kaldastríðshugsunar-
hætti. Heimurinn er smám saman
að vaxa upp úr slíku.“
Páll H. Hannesson
FIMMTUDAGURINN 24. FEBRÚAR 1994 PRESSAN 15
t