Tíminn Sunnudagsblað - 17.03.1963, Blaðsíða 5

færir fæSslu, ok oxa þarf hann í mál“.
Ragnar loðbrók var hinsvegar þeim
mun liðtækari en Finnarnir fjölkunn-
ugu og Gvöndur biskup að hann gekk
af ormi þessum dauð'um.
O
Gísli biskup Oddsson í Skálholti
(1632—1638) var sem kunnugt er
áhugamaður mikill um landfræði og
náttúruvísindi og mun rit hans
speigla allvel hugmyndir samtíðar
hans um þau efni.
í Undrum íslands (De mirabilibus
Islandiæ) eftir Gísla biskup fjallar
einn kapítuli um vatnaskrimsl og
skipar Lagarfi.iótsormurinn þar ærið
rúm, sem vænta má. Segir þar:
„Er þar fyrsta frægan að telja orm
þann eða vatnslaungu, sem áreiðan-
legir menn hafa oft séð í Lagarfljóti
á Austurlandi og er afskaplega stór;
mætti nefna hann strandorm, norsku
heiti, sem samt er ekki rétt viðkunn-
anlegt, þar sem innlent heiti vantar.
Hann er svo óskaplega stór að lengd-
in skiptir skeiðrúmum, þótt ótrúlegt
sé. Sumir þora jafnvel að segja að
hann sé rastarlángur eða yfir það.
Hann sést alltaf á sama stað, með
kryppum, ef svo mætti segja, stund-
um þremur, stundum tveimur, stund-
um aðeins einni. Hefur þessi óskap-
legi búkur skotið sér uppúr hyldjúpu
vatninu og sýnt sig, en það fyrirbrigði
hefur ævinlega verið löndum vorum
fyrirboði einhvers, því að menn halda
að það boði venjulega eða spái annað-
hvort hallæri, drepsótt, dauða höfð-
íngja eða einhverju öðru slíku; haus
hans eða sporður hefur aldrei sézt.
Sú saga geingur að biskup nokkur eða
helgur særíngamaður hafi bundið
hann þarna niður, og drep ég á það
sem hvern annan hégóma eða þvætt-
íng. En uppfrá því hafði búkur
skiímslisins risið uppúr vatninu á
vissum tímum og verið um stund sýni-
legur aðeins fáum í einu, og var það
ævinlega vant að vera svo sem eina
stund eða svo; síðan dýfði hann sér
aftur hægt og hægt í vatnið og gerði
harðan hristíng, sem þó ekki henti
ævinlega nálæga staði, svo að hús
í nándinni hrundu sem í jarðskjálfta
og vatnsföll flæddu snöggvast yfir
báða bakka, en sjötnuðu síðan með
hægð“
Fyrst getur ormsins að því er fund-
ið verður, við árið 1344; það er í
Íslandslýsíngu Resens (ritaðri 1684—
’88), og sagir þar, að höfuð og sporð-
ur voru niðri í fljótinu, en hinn hluti
skrokksins í mörgum bugðum; voru
þó 50 álnir á milli kryppanna. Þar
er og haft eftir Oddi biskup Einars-
syni að ormurinn sé mörg hundruð
faðmar ag leingd, og að ein bugðan
hafi verið svo há að skip með full-
um seglum nafi getað farið undir
hana sér að skaðlausu.
Biskupa^nn^^r Jóns Egilssonar
herma: „A dogum herra Marteins
fyrir bóluna stóru anno 1555 hafði
átt að sjást ormurinn í Lagarfljóti
austur, ein lykkja af honum, en þrjár
fyrir mannfallið mikla sem varð anno
1594“. Og það er engin tilviljun, að
bólan og mannfallið mikla eru nefnd
í sömu andrá og óvætturin
Um og uppúr 1600 bregður orm-
inum æ oftar fyiir; má enda hafa í
huga hver þróun varð um þær mund-
ir í andlegum efnum meg þjóðinni:
vaxandi hjátrú og ótti við óáran og
drepsóttir, ótti við galdra og send-
íngar, ótti við djöfulinn, ótti við guð.
Við árið 1600 er hans getið í Annál
Gísla biskups (Annalium in Islandia
fan-ago): „Sást hinn geysistóri orm-
ur í Lagarfljóti og stóðu þrjár krypp
ur hans uppúr vatninu". Má þá minn-
ast þess, að þá voru þeir rétt ókomn-
ir, Lurkur og Piníngsvetur, svo og
mannfellir sá af veikindum og harð-
ærum, sem þeim fylgdi. Við árið 1606
getur Gísli ormsins enn; hafi hann þá
verið með þrefaldri kryppu og sézt
í tvo daga. Skarðsárannáll getur orms-
ins við árig 1607, „með þremur bugt
um svo háum að maður með láng-
vopn mátti undir gánga, hefði á landi
verið“. Enn er hann nefndur í ann
ál Gísla biskups árið 1611 og Skarðs-
árannáll hefur hann 1612, 1618 og
1641. Þar að auki telur annáll Gísla
orminn hafa sézt 1624 „og er það al-
mennt talið fyirirburður". Það ár
hrundi líka Hóladómkirkja og voru
jarðskjálftar miklir og slys á mönn-
um. Aðrir annálar geta ormsins öðru
hverju út öldina og á þeirri næstu.
Árið 1749 eða 1750 sáust kvik-
indi í Lagarfljóti, og svipar sumum
þeirra til ormsins. Frá þessu er sagt
í Þjóðsögum Jóns Árnasonar. en sú
saga er byggð á bréfi Hans Wíums
sýslumanns, skrifuðu 1750, en hann
átti á því ári í þjarki við Hjaltastað-
arfjandann, svo ýmsar kynjar hefur
kall mátt reyna um þær mundir. Bréf
Wíums er nákvæm skýrsla og ber
með sér, að Wíum hefur áhuga á fyr-
irbærinu og trúir sennilega á það:
„Hvað skrímslin áhrærir almenni
lega, þá hafa þau allt síðan í fyrra-
vor sézt öðruhverju af valinkunnum
mönnum, svo sá hlutur er að öllu
sannferðugur. 1) Sást eitt af lög-
sagnaranum Pétri (Þorsteinssyni) og
tveimur öðrum frá Ketilsstöðum á
Völlum lángt til; einga mynd sáu
þeir á því. 2) Aðrir tveir menn sam-
dægris og hitt skeði urðu samferða
upp eftir hellunum og sáu fyrir utan
Arnheiðarstaði skepnu fara upp eftir
fljótinu á vöxt vig sexræðing með
mjög harðri rás. Það sá og allt fólkið
í Hrafnsgerði, sem er bær þar
slcammt frá. Sá þriðji fór út á eftir
greindum mönnum einfara; hann seg-
ist séð hafa skammt undan landi sem
seli, en útlítandi á belginn sem á
skötu, þá um sjó dregsl, sem strax
hafi slúngig sér með miklum boða-
föllum. Þessir þrír menn komu allir
að Arnheiðarstöðum um kvöldið og
fortöldu Mr. Árna Þórðarsyni þessar
sjónir, en mitt í því sáu þeir allir eitt
þar niður undan bænum, víst 30 eða
40 faðma, með háum hnúki uppúr
bakinu, og einn þeirra sagðist séð
hafa úr því ánga framan og aftan,
sem legið hafi langt útí fljótið. Allt
voru þetta frómir og ráðvandir menn
er þetta sáu; hér fyrir utan'hefur það
aldrei getað sagt frá þess skapnaði
ánægjulega 3) Eftirþettafyrráminnzt
sá allt fólkið' frá Hrafnsgerði þrjá
hnúka uppúr i'ljótinu, ég meina nærri
heilan dag, sem vatnaði yfir milli
hnúkánna, mörg hundruð faðmar,
eftir því sem bóndinn, ráðvandur
maður, sagði mér. Nær ég flutti mig
í fyrravor út híngað, var ég um nótt-
ina á Arnheiðarstöðum. Þá sáu um
morguninn prestamir séra Hjörleifur
og séra Magnús og séra Grímur, sem
þar voru með mér ásamt öðrum í
stillilogni og bezta blíðviðri, blástur
rétt yfir undan í fljótinu, sem hvala-
blástur, en þó meiri allur; þá voru
menn farnir úteftir fljótinu í flutn-
íng; sáu þeir skammt þaðán sem
blásturinn var, viðlíkt og vörður upp-
úr fljótinu, en eftir ag þeir höfðu á
það horft nokkra stund, tók það á
rás upp að iandinu. En nú í vor
og sumar hefur yfir tekið. Skrímslin
hafa nú sézt í ánni upp frá fljótinu,
þrjú upp frá Ketilsstöðum, tvö í hest-
mynd með brúsk uppúr hnakkanum
og hnúði á hryggnum, stórt tilsýndar;
eitt hafði rétt upp tvær trjónur og
vatnaði yfir i milli. Þetta ætla ég
satt muni vera, því það er ráðvant
fólk er þetta sá. Hér að auki lagðist
eitt á land fyrir utan Víð'ivelli. séð af
þremur mönnum, og . annað hafði
lagzt á land hjá Hreiðarsstöðum. sem
húsbóndinn segir verið hafa sem
stærsta hús. Fleiri látast þetta og
annað séð hafa, en ég hirði ekki þar
um að skrifa; samt er ekki þar um
að tvila, að þetta sem ég skrifað hefi,
er sannferðugt“
f sambandi við hin smærri dýrin
sem fram koma í skýrslunni, má geta
þess að bæði ógurlegur selur og óg-
urleg skata áttu að vera í fljótinu,
og getur þeirra i Undrum Gísla bisk-
ups.
Espólín getur urn sýnir þessar 1750
i Árbókum sínum, og bætir við: „en
Eggert og Bjarni hafa þess getið í
ferðabók sinm ag slíkar ormasjónir
í vötnum, er menn hafa víða þótzt
sjá á landi hér. og svo sannorðir og
margir saman, að ei má neita nokk-
uð verið hafi, muni vera dampi nokk-
ur, og vitum vér ekki hvað sannast
er í því“ Það var einmitt á næsta ára-
tug sem þeir Eggert Ólafsson og
Bjarni Pálsson ferðiiðust um ísland,
T í M I N N — SUNNUDAGSBI.AÐ
245