Tíminn Sunnudagsblað - 04.09.1966, Blaðsíða 16

ensk orðabók Geirs Zoéga, íslenzk-
sænsk orðabók Jóns Magnússonar, ís-
lenzk-rússnesk orðabók Árna Böðv-
arssonar og V. Bérkovs og íslenzk-
esperantisk orðabók eftir Baldvin B.
Skaftfell.
Elzt tveggja mála orðabóka með
íslenzkum þýðingum er latnesk-ís-
lenzk orðabók Jóns Árnasonar, köll-
uð Kleifsi. Konráð Gíslason samdi
fyrstu dönsk-íslenzku orðabókina, og
aðrar slíkar eru bækur Jónasar Jón-
assonar og Freysteins Gunnassonar
( nú í útgáfu Ágústs Sigurðssonar).
Helztu ensk-íslenzkar orðabækur eru
eftir Geir Zoéga og Sigurð Örn Boga-
son, og bók Jóns Ófeigssonar er mest
þýzk-íslenzkra orðabóka.
í þessari upptalningu er stiklað á
stóru, en rétt er að taka það fram
að ekki er til nein tveggja mála orða-
bók, sem spannar íslenzkt nútímamál
og norsku eða færeysku.
— Er mikill fengur í hinum elztu
íslenzku orðabókum?
— Já, það er mikið gagn að þeim,
einkum þar sem þær eru oft einar
heimildir um tilvist ýmissa orða.
Sömu sögu er að segja um orðabók
Konráðs Gíslasonar. Þar eru mörg
orð, sem ekki finnast annars stað-
ar. Og líku máli gegnír um orðabók
Freysteins Gunnarssonar, en í henni
er aragrúi nýyrða.
— Ber ekki Blöndal höfuð og herð
ar yfir aðrar íslenzkar orðabækur?
— Jú, og svo mun verða, unz Orða-
bók Háskólans kemur út, en það verð
ur margra binda verk. Sem stendur
er Blöndalsbók langstærst og mest
verk af þessu tagi. Óhætt er að kalla
orðabók Blöndals mikið afreksverk,
og siðustu áratugina hefur hún verið
stoð og stytta þairra, sem slíkra bóka
hafa not. Orðabók Sigfúsar Blöndals
er bæði byggð á eldri orðasöfnun og
orðtöku Sígfúsar sjálfs og hún er
mjög góð heimild um málið’fram yfir
aldamót, þótt raunar vanti þar ýmis
orð, svo sem orðin skjaldkirtili og
fjallapeli.
— Á skipulag orðasöfnun langa
sögu að baki hér á landi?
— Hallgrímur Scheving prestaskóla
kennari, samtíðarmaður Sveinbjarn-
ar Egilssonar, mun hafa verið braut-
ryðjandi á þessu sviði. Björn M. Ól-
sen safnaði orðum úr mæltu máli.
jón ritstjóri Ólafsson safnaði tii ís-
lenzkrar orðabókar, og hefur safn
hans verið notað. Meðal einstakra
orðasafnara á þessari öld má nefna
Þórberg Þórðarson.
— Nú hef ég lesið grein, þar sem
orðasöfnun er líkt við máifræðilega
frímerjasöfnun.
— Það þykir mér miðlungi hnytt-
in samlíking. Það skiptir ærnu máli
að fá sem stærsta og samfelldasta
mynd af málinu, en vitaskuld er úti
lokað að safna hverju einasta orði,
sem þekkist. Það kemur upp úr kaf-
inu, að furðumikill hluti íslenzkra
orða hefur aldrei komizt á bók, þótt
mikið hafi verið skrifað hér á landi
og fólk af öllum stéttum hafi fengizt
við ritmennsku. Einkum eru það göm
ul og gild orð úr aiþýðumáli, sem
hvergi hafa verfö skráð. Þetta kemur
fram í þættinum íslenzkt mál, en þeir,
sem að honum standa, nota útvarpið
sem söfnunartæki. Þeim orðabókar-
mönnum berst fjölmargt mikilvægt
í hendur, og það hefur sýnt sig, að
áhugi fólks á orðasöfnun og öllu því,
sem snertir móðurmálið, er meiri en
gerist víðast hvar annars staðar. Hér
hefur tekizt góð samvinna við almenn
ing um orðasöfnun, en slíkt er nauð-
synlegt, ef vel á að vera.
Ýmsir hafa legið orðasöfnurum á
hálsi fyrir það að safna málskrípum.
Því er til að svara, að svokölluð mál-
skrípi eru hluti af málinu og nauð-
synlegt er að fylgjast með breyting-
um á borð við tilfærslu orða milli
beygingaflokka til þess að fá nánari
þekkingu á málinu og þróun þess.
Fyrir kemur, að orðasafnendum er
sendur einhver uppspuni, en venju-
lega sjá málfræðingar við sliku. Orða-
söfnun er mjög mikilvægur liður í
rannsóknum á málinu, og það er
sjaldgæft, að bréf til þáttarins ís-
lenzt mál séu án alls gagns.
— Hverju myndirðu álíta algeng-
asta galla á tveggja mála orðabók-
um, sem út koma hér á landi?
— Það er handahófskennt og til-
viljunarkennt orðaval. Raunar hlýtur
svo að vera, þegar einn maður sér
um slíka bók. Betra er, að tveir
menn semji /erk af þessu tagi, hvor
frá sinni þjóð og hafi báðir nokk-
urn skilning á máli hins. Að þessu
leyti er hin íslenzk-rússneska orða-
bók okkar Bérkovs hyggilega unnin.
—Hvernig var þeirri bók tekið í
Rússaveldi?
— Bókin kom út árið 1962 í sex
þúsund eintökum og mun nú vera
uppseld. Það eru einkum fyrirtækí
ýmis og stofnanir, sem bókina hafa
keypt, skilst mér.
— Ertu ánægður með frágang og
uppsetningu á íslenzkum orðabókum?
— Nei, það er ég ekki. Hér gætir
hvergi samræmis í þessum efnum,
nema hvað orðabækur ísafoldarprent-
smiðju eru í sama broti, svipaðar
að öllum ytra frágangi, og í þeim er
nú orðið hvert uppsláttarorð í sér-
stakri línu. Betra samræmi í þessum
efnum myndi mjög auka notagildi
bóka af þessu tagi, sérstaklega fyrir
skólanemendur. Auk þess skortir
mjög á það, að mismunandi merk-
ingar sama orðs séu nógu greinilega
aðskildar og á allan hátt leitazt við
það að gera rit af þessu tagi sem
aðgengilegust.
Ég vil einnig geta þess, að ég tel,
að hér sé skortur á litlum, handhæg-
um orðabókum fyrir skólafólk. Flest-
ar þær orðabækur, sem hér eru í notk
un, eru óþarflega viðamiklar fýrir létt
ari lestur, en of litlar til þess að
fullnægja öllum kröfum. í þeim er
mikið af orðum, í sumum tilvikum
ef til vill um þriðjungur orðaforðans,
sem ekkert erindi eiga við notendur.
Einnig hlýtur að reka að því, að
hér verði gerðat mjög ýtarlegar orða-
bækur. yfir erlend mál. En rétt er
að taka fram, að kostnaðasamt er
að gera orðabók vel úr garði, og
hefur það ef til vill staðið íslenzkum
orðabókaútgefendum fyrir þrifum.
— Víkjum þá að orðabók Menn-
ingarsjóðs. Hvaða meginatriði voru
höfð í huga við samningu hennar?
— Bókin heitir íslenzk orðabók
handa skólum og almenningi, og
stefnt var að því, að hún kæmi fólki
að sem mestum og víðtækustum not-
um. Til þess að svo mætti verða,
reyndum við að hafa sem mest af
skilgreiningum og merkjum, og
reynslan hefur sýnt, að slíkt gefst
alls staðar vel. Þeir, sem ekki kunna
þessi tákn, læra þau. — Reynt var
að halda stærð í skefjum, en jafn-
framt að sýna sem fjölbreyttust
sambönd, er orð kemur fyrir í. Hér
var um frumsmið að ræða, og því
var ýmislegt með öðrum hætti en
ég myndi kjósa nú. Eins skorti bæði
tíma og mannafla til þess að kanna
ýmis atriði og gera þeim viðhlítandi
skil, til dæmis notkun forsetninga.
— Hvernig fer vinna að slíkri orða
bók fram?
— Þegar um meiri háttar orðabæk-
ur er að ræða, er fyrsta stigið það,
að hvert orð og hver merking bess e
skráð á sérstakan seðil. Það gefst
jafnan bezt að hafa aðeins eitt dæmi
á hverjum seðli. Hins vegar kemur
það til greina, þegar minni bækur
760
T í M I N N — SUNNUDAGSBLAÐ