Tíminn Sunnudagsblað - 02.11.1969, Blaðsíða 5

af því að það fer ekki saman við
rikjandi söguskoðun nútímans,
heldur verður að finna á því skýr-
ingu, hvers vegna það fellur ekki.
aS söguskoðun nútímans, eða. ef
það reynist ekki unnt, að játa
hreinskilnislega að söguskoðun nú
tímans fái ekki staðizt.
II.
Öldum sarnan var það skoðun
fslendinga, að íslendingasögur
hefðu að geyma sannar frásagnir
af mönnum og viðburðum söguald
ar. Þær hefðu verið skráðar svn
skömmu eftir að atburðir gerðust.
að mál hefðu ekki blandazt að
neinu ráði. Þjóðin hefði að auki
lagt stund á sagnlist, þannig að sög
urnar hefðu sroátt og smátt móí
azt í meðferð sagnamanna og ver-
ið tilbúnar til ritunar, þegar itt-
öid hófst snemma á tólftu öld
Þegar farið var að rannsaka sög-
úrnar á vísindalegan hátt, kom
það fljótt í ljós, að þessi skoðun
stóðst ekki. Það sannaðist, að ýmis
legt, sem í íslendingasögum stóð.
gat ekki hafa verið skrifað á tólftu
öfld — það hlaut að vera skrifað
á þrettándu öld og raunar surnt
síðar. Þetta breytti viðhorfi manna
til íslendingasagna smátt og smáít.
Sannleiksgildi sagna, sem skráðar
voru þrjú til fjögur hundruð á.'-
um eftir að atburðir gerðust, hlýt-
ur að orka mjög tvímælis. að ekki
sé meira sagt. Og að lokum var
kveðið upp úr um það, að íslend-
ingasögur væri skáldskapur, þeg-
ar bezt léti studdur gömlum sagna
minnum
Ekki hafa allir viljað una þess-
um boðskap, og hefur af því ris-
ið nokkur umræða milli þeirra,
sem vilja trúa sannleiksgildi sagn-
anna, og hinna, sem telja þær
skáldskap. Hefur þetta orðið til
þess, að báðir aðilar hafa haldið
nokkuð einstrengingslega á sínum
máLstað, en það hefur sennilega
leitt til þess, að rannsóknir á sögn-
unum hafa ekki farið fram á hrein
uim vísindalegum grundvelli, held
ur haft verulegan keim af áróðri
Rannsóknir hafa að mjög miklu
leyti beinzt að því að sanna, að vms
ir staðir í sögunum væru yngri
en áður hafði verið álitið, og hefur
niðurstaðan oftast orðið sú, að
elzta gerð sögunnar sé litlu eldn
en elzta þekkt handrit sögunnar
Það hefur komið fyrir, að reynt
hefur verið að sanna, að saga sé
ennþá vngri en elzta handrit sög-
unnar er, þar sem i öðru og yngra
handriti kernur fyrir atriði, sem
ekki gat verið skrifað fyrr en stð-
ar. Þessi sönnun hefur ekki ver-
ið tekin til greina. þar sem ekki
hefur þótt fært að ákvarða sögu
yngri en elztu handrit hennar.
Tvö grundvallaratriði til aldurs-
ákvörðunar íslendingasagna hafa
enn ekki verið rannsökuð, og fyri
en þau hafa verið rannsökuð, verð
ur ekki unnt að skera með neinni
nákvæmni úr um ritunartírna ís-
lendingasagna né sannleiksgildi
þeirra né yfirleitt, livernig þæi
urðu tii Þessi atriði eru í fyrsta
lagi þróunartími hverrar einstakr-
ar sögu, og í öðru lagi þau skii.
sem verða í frásögn Islendinga
sagna af atburðum um eða up]>
úr árinu 950.
Til þess að skilgreina, hvað hér
er átt við með þróunartíma sagn-
anna, er sennilega auðveldast að
taka dæmi: í Njálu koma fyrir at-
riði úr lagamáli, sem vart eru til-
komin fyrr en á síðustu áratugum
þrettándu aldar. Þar er Kolbeins
unga getið á þann hátt, að það
virðist vera ritað á fyrri hliúa
þrettándu aldar. Þar koma emn-
ig fyrir ættrakningar, sem líkur
benda til, að séu gerðar um miðja
tólftu öld eða fyrr. Að sjálfsögðu
konia miklu fleiri daemi til greina.
en þetta verður látið nægja. Einn-
ig er hugsanlegt, að við rannsókn
kæmi miargt nýtt fram, sem ástæða
þætti til að gefa gaum. En þarna'
höfum við þróunartíma sögunnar
um hálfrar annarar aldar skeið að
minnsta kosti. Hugsanlegt er að
írumgerð sögunnar sé gerð um
eða fyrir árið 1150 og síðaa hafi
stöðugt verið bætt inn á hana nýj-
um og nýjum atriðum, eftir þvi
sem afriturum þótti ástæða til
Hugsanlegt er einnig, að sagsr.
sé ekki rituð fyrr en á síðustu
áratugum þrettándu aldar, en hafi
þá byggt að verulegu leyti að
eldri heimildum ritu.ðuim. Hitt er
vart hugsanlegt, að sagan sé rit-
uð undir aldarlok þrettándu ald-
ar sem algerlega sjálfstætt skáld-
verk. án beinna ritaðra heimilda,
því að þá verður óskýranlegt það,
sem greinilega hefur verið ritað
fyrr.
Nú er það svo, að fæst af þ>’i
sem í íslendingasögum stendur
skrifað, er unnt að tímasetja ná
kvæmlega. Sú vitneskja, sem fyr-
ir hendi er um miðja tólftu ölö,
er að sjákkögðu 1 flestum tiifeli-
um einnig til í lok þrettándu ald-
ar. Hins vegar er það ekki hugs-
anlegt, að vitneskja, sem ekki er
fyrir hendi fyrr en á þrettándu
öld, sé fest á bækur á tólftu öla.
Þess vegna er miklu auðveldara
að taka þau dæmin, seni siðar eru
til komin. og álykta út fri þeim
una ritunartíma sagnanna. Af þeim
sökurn þarf að gæta mikillar var-
úðar um ályktanir um ritunartíma
sagnanna og verður að taka mik-
ið tillit til hugmynda fyrri tíðar
fræðimanna. er oft og tíðum kunna
að hafa haft með höndum gögn,
sem nú eru löngu glötuð.
Enda þótt margt af þvi, sem
gæti verið ritað á tólftu öld, gæti
einnig verið ritað á þrettándu öld.
eru samt margir leiðarsteinar til
þess að fara eftir. Verðgildi rask-
ast mjög á síðari hluta tólftu a!d-
ar. Líklegt er, að hugmyndir þrett
ándu aldar manna um fornt verð-
gildj hafi eitthvað raskazt. Ekki ,-r
ósennilegt, að unnt sé að draga af
því nokkrar ályktanir um ritunar-
tíma sagnanna. Við vísindalega
rannsókn á þróunartíma sagnanna
er sennilegt, að í ljós kæmu ýmiss
ný atriði, sem ekki hafa verið hug-
leidd áður.
Hitt atriðið, sem ég gat um áð-
an, eru þau skil, sem verða í frá-
sögn í sögunum um og upp úr ár-
inu 950 Frásögn af mönnum og
atburðum fyrir þann tíma er yfir-
leitt óraunsærri, persónulýsingar
ómennskari, tímasetning atburða
ónákvæmari. Þessu sama bregður
einnig fvrir. þegar frásögnin fjar-
lægi-st í rúmi. frásagnir af atburð-
um, sem gerast utan lands. Það er
vart hugsanlegt, að orðið hefðu
tímaskil í frásögn í skáldsögum.
sem ritaðar eru rneira en þrjú
hundruð árum eftir að þeir atburð
ir gerðust, sem sögurnar bvggj i á.
Sama gildir raunar um heimildar-
rit, skráð jafnlöngu eftir að at-
burðir gerðust.
Það er vart hugsanleg önnur
skýring á þessu fyrirbrigði en tím-
inn eftir 950—970 sé kominn inn
í söguminni þeirrar kynslóðar, sem
rilaði sögurnar. En það bendir bá
ákveðið til þess, að ritunartíminn
hafi verið á fyrri hluta tólftu ald-
ar. Dæmi um söguminni: Allt fram
til 1148 getur Ari fróði ritað upp
sagnir. sem hann nam af Halli í
Haukadal um atburði sögualdar —
atburði, sem menn, er Hallur sjálf
ur gat þekkt, voru sjálfir viðriðn
ir. Lengra nær söguminni ekk: Þ(
IÍM1NN — SUNNIÍDAÍÍSIMLA®
S6S