Tíminn Sunnudagsblað - 03.10.1971, Side 10

Játvarður Jökull Júlíussoit ;
ÆTTARNÖFN
Inngangur — stefnur og staS?..
Við íslendingar eigum einn sér
stæðan þjóðararf, þar sem er sá
siður að kenna börn við föður sinn,
sem syni hans eða dætur.
Hjá öllum nálægum þjóðum
mun þessi einfaldi og upprunalegi
siður hafa glatazt fyrir löngu
Ýms öfl hafa sótt að honum hér
á landi. Ber þar fyrst til að nefna
útlendinga, sem komið hafa til
landsins með ættarnöfn sín og
ættarnafnasiði, sem eðlilegt er.
Það liggur einfaldlega í hlutarins
eðli, að ættarnöfnin myndu vinna
á og þeim fjölga jafnt og þétt hlut-
fallslega, ef þeim væru engar
hömlur settar. Verður vikið að
þeim atriðum síðar.
Hin aðaluppspretta ættarnafna
er tilbúningur þeirra og notkun af
hálfu innfæddra íslendinga. Lang
oftast mun það hafa verið fyrir
einskæra fordild, eftiröpunar-
hneigð og hégómaskap, að menn
tóku að nefna sig einhverju ætt-
arnafni, enda af misjafnri smekk-
visi eins og dæmin sanna greini-
lega. Sum ættarnöfn eru klúðurs-
leg dönskun á dslenzkum nöfnum,
önnur helzt latneskun íslenzkra
nafna. Er ekki því að neita að oft
hefir tekizt að gæða slík nöfn
nokkrum þokka, enda enginn vafi
á, að tilgangurinn hefir verið að
hefja þá, er þau nöfn áttu að bera,
hátt upp yfir íslenzkan almúga
upp á stall jafnfætis útlendum
fremdarmönnum.
Álitlegur að tölunni til er svo
sá hópur ættarnafna, sem á að
'vera og er alíslenzkur. Þar er æði
misjafn sauður í mörgu fé. Þar er
1 að finna allt frá hreinmeitluðum,
Íátlausum, en þó fögrum alís-
Ílenzkum nöfnum — einmitt nöfn-
um er henta davel til að vera
,'skírnarnöfn — niður í þá vand-
.ræðaiegu smeikkleysu ’ að hafa
{Þessason og . Hinssón fyrir ættar-
nöfn, rétt eins og lágkúrulegast
tíðkast með Skandinövum.
Lengi héfur þéss gætt hér á
Tandi, að menn, eru hvergi nærri
,á eitt sáttir várðandi nafnasiði.
Pyrir mörgum áratugum voru
samþykkt lög, sem löggiltu þau
ættarnöfn, sem þá voru til, en
bönnuðu jafnframt að taka upp ný
ættarnöfn eftir að lögin gengu í
gildi. Einhvern veginn hefur það
farið svo, að þrátt fyrir þessi
ákvæði hafa allmörg ættarnöfn
skotið upp kollinum og breiðzt út,
án þess að nokkur amaðist við,
enda mun oftast hafa farið lítið
fyrir eftirliti með slíku.
En einn lagastafur hefir verið í
fullu gildi um alllangt árabil: Sá,
að þeir, sem fá ríkisborgararétt
samkvæmt árlegum lögum frá al-
þingi, verða að taka upp íslenzka
nafnvenju og skrifa sig dóttur eða
son föður síns (eða dikta upp föð-
urnafn, ef nafn rétts föður á enga
færa leið inn í íslenzku.)
Sem kunnugt er þykir þessi
bráðnauðsynlega ráðstöfun harka-
leg. Líklega er það bara tímaspurs
mál, hvenær ákvæði þessi verða
eitthvað milduð gagnvart fyrstu
kynslóð innflytjenda af útlendu
þjóðerni. En vonandi gengur
breytingin ekki lengra, því við
megum alls ekki gefa útlendum
ættarnöfnum frjálsan farveg inn í
tungu og þjóðlíf.
Það er til marks um sérstöðu
íslenzkrar málnotkunar og til
marks um mótstöðuafl þjóðar og
tungu gegn ættarnafnasiðum, og
um leið sönnun þess, að hann er
og verður framandi aðskotadýr, að
fylgitöktum hans er yfirleitt hafn-
að, jafnvel af ættarnafnafólkinu
sjálfu. Þannig er það nánast algild
regla, að fornafnið, skírnarnafnið,
ræður hvar og hvernig nöfnum ís-
lendinga er skipað í stafrófsröð.
Þó er hin erlenda regla, að raða
eftir stafrófsröð eftirnafna, stund-
um notuð líka, þar sem ættarnöfn
eiga í hlut. í öðrum tilfellum er
útlenda siðnum alveg hafnað og
skírnarnöfnin eru einráð um röð-
unina.
En skemmtilega þjóðlegt og
broslegt er það, þegar íslenzkar
konur ættarnafnamanna halda
ættarnöfnum sínum, nú eða föður-
nöl'num, sem er ennþá betra, þótt
þær séu giftar og ættu skilyrðis-
laust að heita ættarnafni bónda
síns, væri útlenda siðnum fyligt.
Atvik af þessu tagi eru ákaflega
mikilvæt fyrir þjóðlegan málstað.
Ef æskan vill rétta þér
örvandi hönd.
Ef á að gera sér fulla grein fyr-
ir ættarnöfnum og taka afstöðu til
þeirra, má ekki láta sér sjást yfir
það, hvaða stöðu þau hafa í tungu
og þjóðlífi. Þau eru í eðli sínu að-
skotahlutir. Það er hægt, en frem-
ur óþjált og andhælislegt, að um-
bera þau.
Það er vegna þess, að þeim
fylgja framandi notkunarreglur.
Ef grannt er að gáð, þá sést ann-
að eftirtektarvert við þau ættar-
nöfn, sem hér eru landlæg. Þau
eru nokkurs konar steingervingar
af áratuga- og aldagamalli tízku —
forngripir, sem bera merki um
smekk og málblæ löngu liðins
tíma. Myndi nokkrum þykja það
keppikefli, nú á áttunda tug tutt-
ugustu aldarinnar, að nefna sig og
niðja sína Gudmundsen, Thormod
sen eða Thorhallí? Jafnvel efast
maður um að sótzt yrði eftir Ár
dalsted eða Hrísdalín, þótt punta
þyrfti upp á nýríkan væntanlegan
ættföður eða þá listamannsspíru
eða rithöfundargrænjaxl.
Ættarnöfnin eru eins og gömul
fatatízka, rakin lið fyrir lið. Þau
sem voru látlaus og fögur, halda
áfram að vera það. Hin eru þó
fleiri, sem sæta örlögum úreltrar
tízku.
Skírnarnöfnin njóta þess aftur á
móti, að þau fá að lúta lögmáli end-
urnýjunarinnar. Hvað þau snertir,
þá helzt í hendur hvað með öðru,
notkun sígildra nafna, sem flest
eru aldrei upp á rönd við tízkuna,
og önnur, sem koma og fara eftir
sveifluhreyfingum tízkunnar.
Hvaða afstöðu hefur unga kyn-
slóðin svo til ættarnafnanna?
Hvort vill unga konan heldur bera
nafn föður síns, vera skrifuð dótt-
ir hans, eða bera nafn, sem langa
langa-langa-langafi mannsins henn-
ar kom með frá útlöndum? Barn-
ið hennar mun verða að 128. hluta
frá þeim góða ættföður komið,
nema fólk af ættinni hafi gifzt inn-
byrðis.
Unga kynslóðin hefur það bein
línis á valdi sínu, hvort ættar-
nafnasiðurinn sæ'kir á eða kemst
á undanhald. Það er ekki haft
hátt um það, en dylst samt ekki,
7Ö4
ItlHINN — SUNNUDAGSBLAÐ