Tíminn Sunnudagsblað - 25.06.1972, Blaðsíða 7

hafi þá fremur en á öðrum timum elsk-
að og virt öll sin skáld. Hins vegar er
það vafalaust, að þáttur höfuðskáld-
anna á 18. og 19. öld i viðreisnar- og
frelsisbaráttu þjóðarinnar er gifurlega
mikill, og það þótt þessi þáttur bók-
menntanna sé enn að miklu leyti
ókannaður sérstaklega sem slfkur. Má
e.t.v. segja, að það hafi orðið hlutskipti
skáldanna að kanna beztu framfara-
leiðirnar og túlka þær siðan og útskýra
fyrir þjóðinni á þvi máli, sem hún
skildi bezt.
Sú stefna, sem hér kveður mest að i
bókmenntunum á árabilinu 1750—1850,
er upplýsingin (fræðslustefnan). Hún
átti upptök sin úti i Evrópu og spratt
upphaflega m.a. upp úr nýjum upp-
götvunum þar á sviði náttúruvisinda,
sem drógu úr trú manna á hulin öfl og
algjöra stjórn guðs á öllum atriðum
lifs þeirra. Er reyndar talið, að hún
hafi verið farin að ganga sér nokkuð til
húðar þar, er mest fór að kveða að
henni hér á siðari hluta átjándu aldar
og byrjun þeirrar nitjándu. Upplýsing-
in beindist hér á landi að eflingu hins
hagnýta, fyrst og fremst i atvinnuhátt-
um, en einnig kom hún fram i al-
mennri skynsemishyggju, hófsemi i
trúmálum, andstöðu gegn hindurvitn-
um og gegn reyfarakenndum og fánýt-
um bókmenntum, enda voru upplýs-
ingarmenn yfirleitt fylgjandi frjálsri
hugsun ásamt prent- og málfrelsi.
Fyrsta upplýsingarskáldið hér á landi,
sem það nafn er gefandi, er Eggert
Ölafsson, og i skáldskap hans brýzt
stefnan fram i mikilli fornaldardýrk-
un. Þar sem afstaðan til íslands kem-
ur fram, birtist hún fyrst og fremst i
aðdáun á landinu fyrir notagildi þess,
ásamt hryggð yfir þvi, hvernig högum
þess sé nú komið samanborið við forna
frægð.
öflugasti brimbrjótur upplýsingar-
innar hér á landi var svo sem kunnugt
er Magnús Stephensen háyfirdómari.
Aðrir boðberar hennar voru þó e.t.v.
litlu siður merkir, og eru i þeirra hópi
Eggert Ólafsson náttúrufræðingur og
skáld, séra Björn Halldórsson i Sauð-
lauksdal, Jón Eiriksson konferensráð,
Hannes Finnsson Skálholtsbiskup og
Magnús Ketilsson sýslumaður. Ahrif
þessara leiðtoga i þjóðmálum og þa'r
með i bókmenntunum voru mest á sið-
ara helmingi 18. aldar, og i.skáld-
skapnum má segja, að stefnunnar gæti
einnig fyrstu tvo til þrjá áratugi 19.
aldar, en þá er timi hennar lika liðinn,
en timabil rómantikurinnar runnið
upp.
Rómantikin átti sér rætur i margs
konar frelsishreyfingum i Evrópu á
siðara hluta 18. aldar. Hér á landi ein-
kenndist hún i bókmenntunum af ætt-
jarðarást, m.a. af dýrkun og tilbeiðslu
á fegurð og mikilfengleika islenzkrar
náttúru, frelsiskröfum, og er i þvi efni
einkum að nefna kröfurnar um endur-
reisn Alþingis, og siðast en ekki sizt
kemur hún fram i hillingakenndri
fornaldardýrkun. Hin siðast nefnda
átti m.a. rætur að rekja til þess, að
boðberar rómantikurinnar hér á landi
voru flestir lærðir úr Bessastaðaskóla
og undan handarjaðri kennaranna
þar, fyrst og fremst Sveinbjarnar
Egilssonar, eins helzta frumherja vis-
indalegra rannsókna á islenzkum
fornbókmenntum eftir nútimakröfum.
Sömuleiðis hefur fornaldardýrkun
Eggerts ólafssonar vafalaust átt hér
nokkurn hlut að máli, þvi að ýmis
rómantisku skáldanna tóku hann sér
til fyrirmyndar.
Á sinn hátt var rómantikin þvi eins
konar uppreisn gegn hugsunarhætti
upplýsingarinnar, sér i lagi að þvi er
varðaði viðhorfið til ættjarðarinnar,
þar sem fegurð hinnar ótömdu og ó-
snortnu náttúru var sett i öndvegið i
staðinn fyrir hagnýtt notagildi lands-
ins. Eins var það að hinu leytinu, aö
leiðtogar rómantikurinnar létu sig
dreyma um frjálst og fullvalda Island,
þar'sem leiðtogar uppiýsingarinnar
höfðu yfirleitt verið eindregnir fylgj-
endur hins upplýsta einveldis og þess,
að Island yrði áfram óaðskilinn hluti
Danaveldis. Þá fylgdi rómantikinni
einnig alhliða og meira eða minna óá-
kveðin þrá eftir óendanleikanum og
eilifðinni, sem hjá sumum rómantisk-
u skáldunum gat brotizt úr sem
þunglyndisleg bölsýni, ef þeim þótti
seintganga að koma áhugamálum sin-
um áleiðis.
Hér á landi er Bjarni Thorarensen
talinn vera fyrsta rómantiska skáldið.
Fyrstu brautryðjendur stefnunnar
urðu Baldvin Einarsson, útgefandi Ar-
manns á Alþingi, en fyrst og fremst þó
útgefendur Fjölnis, þar sem Jónas
Hallgrimsson ruddi fyrrgreindum ein-
kennum stefnunnar beina braut inn i
islenzka ljóðagerð. Hins vegar kom
það svo i hlut Jóns Sigurðssonar aö
fylgja eftir i átt til fullnaðarsigurs
þeim frelsiskröfum, sem upphófust
jafnhliða rómantikinni.
Þó að þessar stefnur af erlendum
uppruna séu svo mjög áberandi i bók-
menntum timabilsins, má eigi að siður
ekki láta það villa sér sýn til algjörrar
alhæfingar. Skáld þessa timabils hafa
vitaskuld, svo sem bæði fyrr og siöar,
hvert sin séreinkenni, bæði i vali á
yrkisefnum og viðhorfum til þeirra.
Einnig á við bókmenntastefnur þessa
timabils það sama og jafnan i hvers
konar sögulegum rannsóknum, aö
þegar farið er að skoða þær niður I
llannes Kinnsson
Jón Eiriksson
kjölinn, reynast einfaldar heildar-
markalinur sjaldnast án frávika, ekki
sizt þegar svo nærri er gengið, að ein-
staklingarnir fara að koma i ljós, hver
meö sinum sérkennum.
Sömuleiðis má ekki heldur láta þess-
ar erlendu stefnur yfirskyggja inn-
lenda þáttinn i skáldskap timabilsins.
Áhrif stefnanna ná vitaskuld ekki til að
móta öll verk þeirra skálda, sem þeim
heyra tii, heidur ortu þau mörg hver
jafnframt áfram eftir eldri innlendum
hætti, i mismunandi rikum mæli þó.
Stefnurnar urðu þannig fyrst og
fremst til að móta innlenda efniviðinn
og breyta farvegi hans, en megin-
straumurinn var óslitinn frá eldri tim-
um. Hreint upplýsingarskáld eða
hreint rómantiskt skáld er naumast að
finna i skálda hópi þessa tima, heldur
standa þau meira eða minna á göml-
um innlendum merg.
Annað atriði, sem nú skal að vikið,
hafði og mikla þýðingu fyrir skáldskap
þessa timabils. Það var sú hreyfing,
sem þá komst á prentun bóka og tima-
rita um veraldleg efni, en á þvi sviði
varö þá mikil breyting frá eldri tim-
um.
Sunnudagsblað Timans
511