Morgunblaðið - 22.05.2004, Qupperneq 32

32 LAUGARDAGUR 22. MAÍ 2004 MORGUNBLAÐIÐ
Hallgrímur B. Geirsson.
Styrmir Gunnarsson.
Framkvæmdastjóri:
Ritstjóri:
STOFNAÐ 1913
Útgefandi: Árvakur hf., Reykjavík.
Aðstoðarritstjórar:
Karl Blöndal, Ólafur Þ. Stephensen.
Fréttaritstjóri:
Björn Vignir Sigurpálsson.
Þ
egar leiðtogar ríkja
heims komu saman í
New York fyrir fjórum
árum í tilefni af árþús-
undamótunum sam-
þykktu þeir það markmið að fátækt-
in í heiminum minnki um helming
fyrir árið 2015. Þeir settu sér einnig
markmið í umhverfismálum, frá
loftinu sem við öndum að okkur til
verndunar skóga og sjávar. Eitt af
markmiðum þeirra var að tryggja
„sjálfbæra þróun“ vegna þess að
þeir skildu að taka þarf mið af um-
hverfinu til að hægt verði að tryggja
langvarandi hagvöxt, framfarir og
stöðugleika á plánetu okkar.
Vandamálið er að nú þegar aðeins
tæp tíu ár eru þar til markmiðin
eiga að nást hefur skelfilega lítið
áunnist í umhverfismálunum.
Við vitum að við getum staðið
okkur miklu betur. Árangurinn af
Montreal-bókuninni um að draga
smám saman úr notkun ósoneyð-
andi efna hefur til að mynda sýnt
hvað þjóðir heims geta gert þegar
þær taka höndum saman. Áætlað er
að vegna bókunarinnar verði komið
í veg fyrir 20 milljónir húð-
krabbameinstilfella og 130 milljónir
drertilfella í heiminum.
Þessi árangur ætti að hvetja okk-
ur til að halda áfram á sömu braut.
En nú þurfum við að grípa til að-
gerða sem eru í samræmi við um-
fang þeirra erfiðu viðfangsefna sem
við stöndum frammi fyrir. Aðgerða-
leysi okkar til þessa hefur ekki að-
eins orðið til þess að ójafnvægis
gætir í heiminum heldur er hann
einnig í hættu.
Eyðing skóga eykst enn: nær
100 milljónir hektara hafa tapast á
síðustu tíu árum – að miklu leyti
vegna þess að milljónir fátækra
bænda í Afríku og Rómönsku-
Ameríku neyðast til að höggva nið-
ur tré vegna þess að það er eina úr-
ræðið sem þeir hafa til að verða sér
úti um land til ræktunar og eldivið.
Losun koltvísýrings eykst: Evr-
ópusambandið stefnir að því að
draga úr losun gróðurhúsaloftteg-
unda um 8% fyrir árið 2010, en
verði ekkert að gert minnkar hún
aðeins um 0,5%. Um 12% af fugla-
tegundum heimsins, 24% af
spendýrategundunum og 30% af
fiskategundunum eru annað
veik fyrir eða í bráðri útrým
arhættu.
Viðfangsefnin í umhverfism
eru jafnvel enn hrikalegri í þ
arlöndunum þar sem fimm af
milljörðum íbúa heimsins bú
þessum löndum tengjast umh
ismálin þróunarmálunum me
um hætti – og fátæktinni. Me
milljarður manna í þróunarlö
unum hefur ekki aðgang að h
vatni. Yfir tveir milljarðar m
hafa ekki aðgang að hreinlæt
isaðstöðu. Á ári hverju deyja
til sex milljónir manna, aðalle
börn, af völdum sjúkdóma se
Taka þarf mið af umh
þegar markmiðin eru
R
15% bera ábyrgð á 50% koltvísýringslosunar í heiminum. Iðnríkin
að beita sér fyrir umhverfisvænni framleiðslu og neyslu.
Eftir James D.
Wolfensohn
H
undraðshluti þeirra
jarðarbúa sem lifa á
minna en dollar á
dag minnkaði um
tæpan helming milli
áranna 1981 og 2001, úr 40% í 21%.
Þetta þýðir að þeim sem búa við
sára fátækt fækkaði úr 1,5 í 1,1
milljarð, þegar mið er tekið af
fólksfjölguninni. Þessi árangur
sýnir að hægt er að sjá til þess að
tala þeirra sem búa við sára fátækt
lækki um hundruð milljóna á að-
eins tveimur áratugum.
Þessar tölur, sem eru í árs-
skýrslu Alþjóðabankans um þró-
unarmál og byggjast á könnun á
heimilishag fólks víða heim, vekja
von um að hægt verði að ná fyrsta
markmiðinu af átta sem sett voru á
aldamótafundi 189 heimsleiðtoga í
september 2000, það er að tala
þeirra sem búa við fátækt lækki
um helming fyrir 2015, frá því sem
hún var 1990.
Tölurnar staðfesta ennfremur
greinilega að hagvöxtur á stóran
þátt í því að draga úr fátæktinni,
hvað sem sumir segja. Í Kína, svo
dæmi sé tekið, hafa meðaltekj-
urnar aukist um 8,5% á ári frá 1981
og hinum fátæku hefur fækkað um
rúmar 400 milljónir. Á hinn bóginn
hefur fjöldi örfátækra íbúa Afríku
sunnan Sahara nær tvöfaldast frá
1981, úr 164 í 314 milljónir, eða úr
42% í 47% af íbúum þessa heims-
hluta. Meginástæðan fyrir þessari
skelfilegu þróun er að hagvöxtur
hefur látið á sér standa: á þessu
sama tímabili minnkaði heildar-
landsframleiðslan á hvern íbúa í
heimshlutanum um 13 af hundraði.
Svipuð þróun var af sömu ástæðu í
Austur-Evrópu og Mið-Asíu en fá-
tæktin hélst nær óbreytt í Róm-
önsku-Ameríku.
Nú er því að koma í ljós að ár-
angurinn í baráttunni gegn fátækt
er mjög mismunandi eftir heims-
hlutum. Afturkippur í sumum
löndum og heimshlutum vegur upp
á móti góðum árangri í öðrum. Alls
staðar er helsta skýringin fólgin í
hagvextinum eða efnahags-
samdrætti.
Áhrif hagvaxtarins vega
þyngst gegn fátæktinni
Það er rétt að sami hagvöxtur
getur leitt til mismunandi breyt-
inga á fátækt eftir því hvort fátæka
fólkinu farnast eins vel – eða illa –
og öðrum íbúum landsins. Þetta á
jafnvel við um Kína og Indland,
þar sem hagvöxturinn er mikill en
ójöfnuður í tækifærum – sem fest-
ur er í sessi með misjöfnum að-
gangi að heilsugæslu og skólum –
dregur úr áhrifum hagvaxtarins á
fátæktina. Í Suður-Asíu eru nær
40% barnanna vannærð og hlutfall
þeirra sem innrituð eru í skóla eða
ljúka námi er lágt. Auðugasti
fimmtungurinn meðal fullorðinna
íbúa Brasilíu hefur lokið tíu ára
skólanámi að meðaltali en fátæk-
asti fimmtungurinn aðeins þriggja
ára. Í úrtaki, sem náði til 20 þróun-
arlanda, minnkaði dánartíðnin
meðal barna í fátækasta fimmt-
ungnum helmingi minna en meðal
annarra barna. Þegar á heildina er
litið kemur samt í ljós að áhrif
ójafnaðar eru ekki eins þýðing-
armikil og áhrif hagvaxtar þegar
menn leita skýringa á mismunandi
árangri eftir löndum og heims-
hlutum í baráttunni gegn fátækt.
Þróunin í Kína – og að mörgu
leyti einnig á Indlandi – bendir til
þess að efnahagsumbætur, áhersla
á einkaframtak og markaðslausnir,
jákvæð viðhorf til utanrík-
isviðskipta og samkeppni, geti
komið af stað miklum hagvexti og
viðhaldið honum í nokkur ár. Þessi
vöxtur hefur síðan orðið til þess að
dregið hefur úr fátæktinni. Er
hægt að nota þessa formúlu í öðr-
um heimshlutum? Ýmislegt bendir
til þess að svo sé. Margar rík
isstjórnir í Rómönsku-Amer
Austur-Evrópu hafa sýnt að
eru staðráðnar í að koma á u
um, beita sér meðal annars f
auknum utanríkisviðskiptum
samlögun. Haldi þær áfram
braut njóta lönd þeirra góðs
efnahagsbatanum í heiminu
myndi auðvitað styrkja þess
un ef þessi lönd fengju meir
gang að mörkuðum þróunar
Í Afríku eru aðstæðurnar
iðari, með langvarandi samd
mörgum löndum, vaxandi fá
síðustu tvo áratugina og min
andi lífslíkur vegna HIV-vei
og alnæmis. Flest lönd í Afr
sunnan Sahara, svo og nokk
Mið-Asíu, hafa ekki komið á
miklum efnahagsumbótum o
löndin í Austur- og Suður-A
Þau hafa ekki heldur notið s
aðgangs að erlendu fjármag
þróunaraðstoð. Efnahagsleg
frammistaða þeirra er þess
slæm og ekki hefur tekist að
úr fátæktinni. Til að binda e
samdráttinn í mörgum þeirr
nauðsynlegt að koma á umb
byggja upp stofnanir og mó
Fátækum getur fækk
Eftir Francois
Bourguignon
Blokkir og hreysi hlið við h
ur skilyrði á Indlandi og víð
DÓMUR HÆSTARÉTTAR
Dómur Hæstaréttar í mál-verkafölsunarmálinu svo-nefnda, sem féll sl. miðviku-
dag, hefur vakið mikla athygli og
umræður en þeir tveir einstakling-
ar sem ákærðir voru í málinu voru
sýknaðir.
Athygli hefur vakið að meirihluti
Hæstaréttar fellir ekki efnisdóm
heldur kemst að þeirri niðurstöðu
að sérfræðilegar álitsgerðir frá
starfsmönnum Listasafns Íslands
„geti ekki talizt tækar fyrir dómi til
sönnunar um atriði, sem varða sök
ákærðu“, þar sem Listasafnið sé
kærandi í málinu.
Orðrétt segir í dómi Hæstaréttar
um þetta mál: „Fallast verður á það
með ákærðu, að staða Listasafns
Íslands sem kæranda í þessu máli
valdi því óhjákvæmilega að sér-
fræðilegar álitsgerðir, sem lögregla
aflaði á framagreindan hátt hjá
starfsmönnum þess fyrir útgáfu
ákæru, geti ekki talizt tækar fyrir
dómi til sönnunar um atriði sem
varða sök ákærðu, en einu verður
að gilda í þeim efnum, hvort um er
að ræða myndverk, sem listasafnið
lagði fram kæru um eða verk, sem
því voru óviðkomandi. Breytir engu
í þessu sambandi að byggt hafi ver-
ið að nokkru á hliðstæðum sönn-
unargögnum frá starfsmönnum
Listasafns Íslands í máli því, sem
Hæstiréttur felldi áðurnefndan dóm
á 4. nóvember 1999, enda voru
myndverk þau, sem sakargiftir þar
lutu að, safninu óviðkomandi. Verð-
ur af þessum sökum ekki komizt
hjá því að líta við sönnunarmat
fram hjá niðurstöðum rannsókna,
sem unnar voru af starfsmönnum
Listasafns Íslands fyrir atbeina
lögreglu. Úr þeim bresti á sönn-
unarfærslu, sem hér um ræðir,
hefði hins vegar af hálfu ákæru-
valds mátt bæta undir rekstri máls-
ins með því að leita eftir dómkvaðn-
ingu kunnáttumanna samkvæmt 1.
mgr. laga nr 19/1991 til að leggja
mat á þau atriði, sem nauðsyn kann
að hafa borið til, en til þess var fullt
tilefni vegna athugasemda í mála-
tilbúnaði ákærðu fyrir héraðsdómi.“
Á mæltu máli þýðir þetta vænt-
anlega að það er skoðun Hæsta-
réttar að ekki sé hægt að notast við
álit sérfræðinga, sem starfa hjá
Listasafni Íslands þar sem safnið sé
kærandi í málinu. Út af fyrir sig
væri hægt að skilja þá hugsun sem
að baki liggur ef annað kæmi ekki
til.
Hinn 3. apríl á síðasta ári felldi
Hæstiréttur dóm, sem varðar þátt
sérfræðinganna í málinu. Þá hafði
annar ákærða krafizt þess að
ákæruvaldinu yrði synjað um að
leiða fyrir dóm 18 einstaklinga sem
komið höfðu að rannsókn málsins
sem sérfræðingar. Fyrir þeirri
kröfu voru færð ákveðin rök m.a.
þau að vitnin væri „óeðlilega hags-
munatengd máli þessu og rannsókn
þess.“
Héraðsdómur hafnaði þessari
kröfu og um þetta tiltekna atriði
sagði m.a. í héraðsdómi: „Vitni þau
sem um ræðir hafa ýmist unnið sér-
fræðivinnu, gefið sérfræðiálit vegna
rannsóknar málsins, veitt lögreglu
upplýsingar varðandi málið eða þá
gefið vitnaskýrslur hjá lögreglu
undir rannsókn þess. Verður ekki
annað séð en að þessi atriði geti
haft þýðingu fyrir málsúrslit-
in … Eins og segir hér að framan
verður ekki annað séð en að fram-
burður vitnanna sem um ræðir geti
haft þýðingu fyrir úrslit máls þessa.
Á hinn bóginn kemur það sem
ákærði heldur fram um tengsl vitn-
anna innbyrðis og við kærendur til
álita þegar dómarar þurfa að meta
skýrslur þeirra. Er það og skylda
verjendanna að reifa það í málflutn-
ingi. Getur þetta ekki leitt til þess
að ákæruvaldinu verði bannað að
leiða vitnin og er synjað kröfu
ákærða um það.“
Dómi héraðsdóms var áfrýjað til
Hæstaréttar. Í dómi réttarins í apr-
íl fyrir ári segir m.a.:
„Samkvæmt 70. gr. laga nr. 19/
1991 leitar rannsóknari til kunn-
áttumanna, þegar þörf er á sér-
fræðilegri rannsókn vegna opinbers
máls. Getur slík rannsókn á máls-
atvikum verið nauðsynleg til þess
að ákveða, hvort sækja skuli mann
til sakar og afla nauðsynlegra
gagna til undirbúnings málsmeð-
ferðar sbr. 67. gr. laganna. Af þessu
leiðir einnig að nauðsynlegt kann
að vera að kveðja þann, er veitt
hefur slíka sérfræðilega aðstoð,
sem vitni fyrir dóm til þess að
skýra þau gögn málsins, er frá hon-
um stafa eða atriði, sem þeim tengj-
ast. Verður að telja slíka vitna-
leiðslu sérfræðings heimila … Af
gögnum málsins verður ráðið að tíu
af þeim átján einstaklingum, sem
varnaraðili hefur krafizt að sókn-
araðila verði meinað að kveðja fyrir
dóm sem vitni í máli þessu, hafi
unnið að sérfræðilegum rannsókn-
um fyrir lögreglu við rannsókn
málsins … Af þeim sökum verður
talið heimilt að leiða umrædda ein-
staklinga fyrir dóm, sem vitni í því
skyni að skýra þær rannsóknir, sem
þeir hafa komið að eða atriði, sem
þeim tengjast.“
Að öðru leyti vísar Hæstiréttur
til forsendna héraðsdóms m.a.
þeirra sem vitnað er til hér að
framan.
Þegar dómar Hæstaréttar fyrir
ári og nú eru lesnir saman er erfitt
að komast hjá þeirri niðurstöðu, að
í þeim felist ákveðin mótsögn og að
starfsmenn efnahagsbrotadeildar
ríkislögreglustjóra hafi verið í góðri
trú um að vinnubrögð þeirra og
rannsóknaraðferðir væru í sam-
ræmi við þá afstöðu, sem fram kom
hjá Hæstarétti fyrir ári.
Ekki þarf að hafa mörg orð um
mikilvægi þess að Hæstiréttur sé
samkvæmur sjálfum sér og segi
ekki eitt í dag og annað á morgun.
Í gær varð þess vart bæði á Al-
þingi og í fjölmiðlum að dómur
Hæstaréttar væri talinn áfellisdóm-
ur yfir starfsmönnum efnahags-
brotadeildar og vinnubrögðum
þeirra. Það er hins vegar erfitt að
komast að annarri niðurstöðu en
þeirri að þeir hafi unnið samkvæmt
þeim skýru vísbendingum, sem
finna mátti í dómi Hæstaréttar frá
því í apríl í fyrra.