Lesbók Morgunblaðsins - 22.03.2003, Blaðsíða 9

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 22. MARS 2003 9
forseti árið 1968 um ákveðinn hernaðarsigur
Bandaríkjanna í Víetnamstríðinu: „Ég flengreið
ekki bara Ho Chin Minh, ég skar einnig undan
honum!“ („I didn’t just screw Ho Chin Minh, I
cut his pecker off!“) Hernaðaráætlun Colins
Powell, sem þá var yfirmaður bandaríska her-
ráðsins, gegn íraska hernum árið 1991 fólst í því
að „sker’ ann fyrst undan“ og drepa svo.
Þá má nefna nauðgun á körlum sem enn eitt
dæmið. Kynferðisleg misnotkun á körlum í hern-
aði tíðkaðist oft fornöld, s.s. meðal Grikkja, en
dæmi þess er einnig að finna í Bosníu og Kosovo.
Þá má nefna að á sumar sprengjur Bandaríkja-
manna í Persaflóastríðinu var skrifað „Beygðu
þig fram, Saddam“ („bend over Saddam“).2
Síðast en ekki síst er það nauðgun á konum
sem er skýrasta dæmið um valdníðslu og kúgun
kynjanna. Nauðgun hefur gengið hönd í hönd
með styrjöldum í gegnum söguna og löngum tal-
in „eðlilegur“ fylgifiskur þeirra. Stjórn-
málamenn og herforingjar tóku nauðgun sem
gefnum hlut og þar til fyrir skömmu var hún
stórlega hunsuð af sagnfræðingum, fé-
lagsfræðingum og blaðamönnum. Dæmi um
þetta viðhorf er tilsvar yfirmanns friðargæslu-
sveita Sameinuðu þjóðanna í Bosníu, Yasushi
Akashi, um að „strákar eru og verða strákar!“
(„boys will be boys!“) er hann var inntur álits á
ásökunum um kynferðislega misnotkun her-
manna SÞ á bosnískum konum.3
Í stríðunum á Balkanskaga var nauðgun með-
vitað beitt sem þaulhugsuðu tæki til þjóðern-
ishreinsana, eyðileggingar menningar og þjóð-
armorðs. Serbneski mannfræðingurinn Zarana
Papic heldur því fram að Bosníustríðið, sem átti
sér stað í hinni svokölluðu siðmenntuðu Evrópu,
hafi sýnt það og sannað að líkamar kvenna eru
grundvallaratriði í herfræði karla. Konan er
táknrænn og um leið raunverulegur vígvöllur í
grimmilegum bardögum karla um þjóðlendur
annarra karla þar sem hún er ævinlega skil-
greind sem andeðli eða „hinir;“ annars vegar
gagnvart hermennskunni (sem óvinurinn) og
hins vegar gagnvart karlmennskunni (sem
kona).4
Táknfræði vopna
Táknfræði vopna hefur verið vandlega rann-
sökuð af mörgum fræðimönnum og margir kann-
ast eflaust við samlíkinguna milli byssu og kyn-
færa karlmanna. Goldstein vitnar t.d. í hermann
úr Víetnamstríðinu sem sagði að sumum hafi
þótt það að ganga með byssu líkt og að vera sí-
fellt með standpínu. Hermenn hafi orðið fyrir
hreinni kynferðislegri upplifun í hvert sinn sem
þeim gafst færi á að taka í gikkinn.
Í grunnþjálfun bandarískra hermanna í dag fá
þeir að kyrja: „Þetta er minn riffill“ og halda á
loft riffli; „þetta er mín ör“ og benda á kynfæri
sín; „annað til að drepa og hitt fyrir fjör!“ („This
is my rifle, this is my gun; one’s for killing, the
other’s for fun“).
Svo virðist sem það séu einhver brengluð
tengsl á milli þess að þrýsta kynfærum sínum
djúpt inn í líkama annars og að þrýsta morð-
vopninu (t.d. hníf eða byssusting) inn í líkama
fórnarlambsins. Þessi samlíking typpis og vopns
hefur haldist eftir því sem tækninni hefur fleygt
fram frá spjótum til flugskeyta.
Þannig hefur verið fjallað um þær aðferðir
sem bandaríska varnarmálaráðuneytið, Penta-
gon, beitti til að fá Öldungadeildina til að sam-
þykkja sífellt hærri fjárútlát til hernaðarmála í
Kalda stríðinu. Þá var farið með líkön af flug-
skeytum á fundi Öldungadeildarinnar þar sem
sovésku skeytin voru rauð og þau bandarísku
blá. Bandarísku sprengjurnar voru minni en ná-
kvæmari að sögn en líkönunum fylgdu þau skila-
boð að stóru rauðu flugskeytin væru ógnun við
„litlu bláu flugskeytin okkar“. Því má bæta við að
Pentagon fékk ávallt allan þann pening sem það
vildi.
Kjarnorkusprengjur eru jafnframt ávallt karl-
kenndar. Sprengjurnar sem féllu á Japan hétu
„litli strákurinn“ og „feiti karlinn“. Sama tungu-
mál tíðkast meðal kjarneðlisfræðinga sem líkja
tilraunum með kjarnorkusprengjur við fæð-
ingar. Ef sprengingin misheppnast er hún stelpa
en strákur ef hún heppnast. Í dulkóðuðu skeyti
frá Edward Teller, kjarneðlisfræðingi, til yf-
irvalda í Washington eftir að tilraunasprenging
vetnissprengju hafði heppnast stóð einfaldlega
„þetta er strákur“. Í þessu samhengi er athygl-
isvert að benda á að flugvélin sem flutti sprengj-
una sem var varpað á Hiroshima var nefnd í höf-
uðið á móður flugmanns vélarinnar (Enola Gay).
Af hverju þetta skiptir máli
Orðræðugreining á hernaði og táknfræði
vopna hefur kannski mismikla skírskotun til Ís-
lendinga þar sem við teljum okkur standa utan
við þessi mál, herlaus þjóðin. Einhver virðast
áhrifin þó vera hér ef miða má við nýlegar um-
ræður í Kastljósinu þar sem rætt var um „kven-
legu“, evrópsku leiðina í Íraksdeilunni í sam-
anburði við „kúrekahátt“ Bandaríkjamanna. Það
er einnig óumflýjanlegt fyrir Íslendinga að leiða
hugann að ólíkum andlitum stríðs og átaka með
aukinni þátttöku Íslendinga í alþjóðlegri frið-
argæslu og uppbyggingarstarfi að stríði loknu.
Orðræðugreining er ein leið til að auka skilning á
þeirri hegðun sem birtist á vígvellinum. Upplýst
umræða og skilningur eru leiðin til úrbóta. Ætla
má að aukin hlutdeild kvenna í öryggismálum –
sem stjórnmálamenn, hermenn og starfsmenn
alþjóðastofnana – verði til þess að minnka þessa
kynferðislegu vídd átaka; og þá vonandi til að
minnka átökin sjálf. Íslensk stjórnvöld geta fyrir
sitt leyti farið eftir ályktun öryggisráðsins nr.
1325 og lagt sitt af mörkum til að draga úr kyn-
bundinni nálgun á friðar- og öryggismál með því
að auka meðvitað aðkomu kvenna að þeim á öll-
um stigum. Lítið en öruggt lóð yrði þar með lagt
á vogarskálar jafnréttis í ókyrrum heimi.
Heimildir:
1. War and Gender: How Gender Shapes the War System
and Vice Versa. Cambridge University Press. 2001.
2. Ofangreindar tilvitnanir er að finna í bók Goldstein.
3. Tilvitnunin er fengin úr Sexism and War: The Con-
struction of Gender and Ethnicity and the Origins of
War Violence in War(s) in Former Yugoslavia eftir
Vesna Kesic.
4. Women in Serbia: Post-Communism, War, and Nation-
alist Mutations. War Report nr. 36. September 1995.
INN VERÐUR „HÚN“
Höfundur er nemi í stjórnmálafræði við
Háskóla Íslands.
langinn hefur þurft árásargjarnari og
sterkari ímyndir til að efla baráttuþrek.
Móðurímyndinni er ekki einungis ætl-
að að minna karlmenn á vöxt og viðgang
þjóðarinnar og kynstofnsins gagnvart er-
lendri vá heldur á hún líka að minna þá á
að með því að berjast eru þeir að þakka
fyrir gott uppeldi og ástúð móðurinnar
með því að verja hana árás. Ef móðirin er
landið og þjóðin er verið að þakka landinu
og þjóðinni fyrir að uppfóstra okkur líkt
og sálgreinirinn J.C. Flugel bendir á:
„Okkur er tamt að líta á föðurland okkar
sem mikilfenglega móður sem fæðir, nær-
ir, verndar og þykir vænt um syni sína og
dætur og innrætir þeim ást og virðingu
fyrir sér og hefðum sínum, siðum og
stofnunum en í staðinn eru öll börn henn-
ar tilbúin að vinna og berjast fyrir hana
og framar öllu að vernda hana fyrir óvin-
um hennar. Mikið af þeim hryllingi og
ógeði sem vakna við hugmyndina um inn-
rás óvinahers í föðurlandið er vegna
þeirrar ómeðvituðu hneigðar að líta á
slíka árás sem vanvirðingu og ofbeldi
gagnvart móðurinni.“
Móðurímyndinni er líka ætlað til að auka fórn-
arlund hermanna og sætta þá betur við hugs-
anlegan dauðdaga. Samlíking móður og fóstur-
jarðar er ætlað að veita hermönnum þá huggun
að þeir sem deyja á vígvellinum séu í raun að
sofna í örmum elskandi móður. Á dulrænan hátt
verður hermaður, sem deyr fórnardauða á víg-
vellinum, að nýju einn með móðurinni en slíkt
hefur ekki gerst síðan í móðurkviði.
Ekki er unnt að heyja langt stríð í nafni al-
góðrar, dyggðum prýddrar móður eða meyjar ef
engin slík finnst í heimalandinu. Á stríðstímum
er brugðist við þessu með endurtúlkun kven-
hlutverksins.
Endurgerða konan
Í hverri styrjöld er þess ævinlega krafist að
sjálfið sé lagt til hliðar fyrir hagsmuni heildar-
innar og hefur því sérhver styrjöld ákveðin fas-
ísk einkenni, þ.e. skilyrðislausa hlýðni við vald-
boð að ofan. Sökum þess tel ég leyfilegt að nota
yfirdrifna kynþáttahyggju (og þar af leiðandi
skýra stefnu) nasista til þess að skýra hvernig
kvenhlutverkið var endurskipulagt í aðdraganda
seinni heimsstyrjaldarinnar með tilliti til aldar-
innar allrar.
Fasisminn vill endurheimta konuna úr „firru“
nútímans aftur í hefðbundið hlutverk sitt sem
móður. Adolf Hitler sagði að konan ætti sér líka
vígvöll og með hverju því barni sem hún fæddi í
heiminn væri hún að berjast fyrir þjóð sína. Til
þess að mótmæla nútímalegu líferni kvenna eru
einatt fundnar sjónrænar táknmyndir, svo sem
endurvakning notkunar fornra þjóðbúninga sem
skírskotar til glæstrar fortíðar hefðbundinna
fjölskyldugilda. Enn í dag eru þjóðbúningar not-
aðir í undanfara styrjalda, hvort sem það á að
teljast merki þjóðerniskenndar eða sem skír-
skotun til ákjósanlegra fjölskyldugilda. Ungar
stúlkur í þjóðbúningi geta líka verið látnar tákna
glötuð landsvæði líkt og gert var í Frakklandi
fyrir fyrri heimsstyrjöld en þá voru glötuð héruð
Alsace og Lorraine í líki slíkra stúlkna sem voru
svívirtar af þýsku ofurvaldi.
Ekki er nóg að mæra einungis liðna tíð heldur
verður líka að benda á fánýti nútímastöðu kon-
unnar. Það gerði einn helsti hugmyndasmiður
nasista, Alfred Rosenberg, í bók sinni Goðsögn
tuttugustu aldarinnar: Þar segir að „[þ]átttaka
kvenna í atvinnulífinu lækkaði laun karlmanna.
Afleiðing þess var sú að karlmenn voru pipar-
sveinar óeðlilega lengi. Það leiddi til fjölgunar
ógiftra kvenna á giftingaraldri. Það leiddi svo til
aukins vændis.“
Þátttaka kvenna í atvinnulífinu skarast við
það „æðra“ hlutverk að fæða börn og fóstra þau.
Þjóðernishyggja og kynþáttahyggja eiga fylgi
sitt að þakka þeirri „vá“ sem kynstofninum staf-
ar af erlendri innrás og blöndun. Slík umræða
var t.d. ríkjandi þegar illa horfði fyrir Frökkum í
fyrri heimsstyrjöldinni. Frakkar óttuðust ekki
einungis áhrif þess að óskilgetin börn þýskra of-
beldismanna döfnuðu í frönskum móðurkviði
heldur líka að fólksfjölgun var mun meiri í
Þýskalandi en í Frakklandi. Umræðan beindist
því að sambandi kynþáttar, blóðs og landsvæðis
og getuleysi Frakka gagnvart þýsku valdi.
Sjálfsvorkunn og vanmáttur hermanna á vígvell-
inum er þar með tengdur getuleysi þeirra kyn-
ferðislega.
Það er athyglisvert að þrátt fyrir alla þá orku
sem fer í það að forða konum frá vinnumark-
aðnum er samtímis mikill áróður í stríði fyrir því
að konur starfi við hergagnaframleiðslu. Sá
áróður var yfirleitt á neikvæðum nótum þar sem
gefið var í skyn að konur væru annaðhvort latar
eða að þær gerðu sér ekki fulla grein fyrir þeim
fórnum sem synir þjóðarinnar færðu í þágu
kvenna.
Ekki var heldur alltaf svo að hermenn hug-
leiddu eigið getuleysi og teldu sig bera alla sök á
því þegar illa fór. Dæmi um þetta má finna í
stríðsáróðri í Króatíu þegar sigurvíma breyttist í
reiði yfir ósigrum. Móðurímynd Kró-
atíu varð í einu vetfangi að „fallinni
konu“ eins og kom fram í króatísku
dagblaði árið 1992: „Króatía upplifði
siðferðislegt hrun, sem einungis kona
getur upplifað þar sem það eru ekki til
neinir lauslátir karlmenn. Einungis
lauslát kona gefst upp án þess að veita
mótspyrnu og tekur þessu sem óum-
flýjanlegu hlutskipti eða örlögum.
Hins vegar verjast karlmenn.“ Á
þennan hátt breyttist hin háleita mær/
móðir/fóstra í fallna, auðunna konu og
hóru og ábyrgðin færðist til hennar af
óförum í stríðinu.
Svipaðar ímyndir má finna í Frakk-
landi fyrri heimsstyrjaldarinnar þar
sem Frakkland var tákngert sem
vændiskona. Þessi mynd siðferðis-
skorts og lauslætis átti að sýna hversu
Frakkland var hrjáð af hneykslismál-
um og flokkadráttum. Hún sýndi
hversu rýrir líkamlegir burðir og
kvenlegt siðferði Frakklands máttu
sín lítils gagnvart karlmannlegu valdi
Þýskalands.
Konur, sem er svo mikilvægt að verja í stríði,
eru samtímis uppfullar af allskyns löstum. Þær
eru gjarnan sýndar sem þær séu þess ekki verð-
ar að fyrir þær sé barist, að þeim sé ekki treyst-
andi og jafnvel sýndar sem óvinurinn sjálfur. Á
áróðursveggspjöldum er konum lýst sem blað-
urskjóðum sem missa út úr sér mikilvæg hern-
aðarleyndamál með blaðri sínu, svo sem slag-
orðin „Lausmælgi sökkvir skipum“ eða frægt
breskt veggspjald úr síðari heimsstyrjöldinni
sem sýnir tvær konur ræðast við í almennings-
vagni en Hitler og Göring sitja fyrir aftan þær og
á því stendur „Þú veist aldrei hver er að hlusta!
VANHUGSAÐ TAL KOSTAR MANNSLÍF.“
Slíkur áróður sem svertir eigin konur, einkum
þegar illa gengur, miðar að því að búa sig undir
það versta. Þegar ósigur er fyrirsjáanlegur eða
mögulegur þjónar ófrægingaráróður gagnvart
eigin konum þeim tilgangi, að fría karlmenn und-
an þeirri ábyrgð að verja þær.
Þrátt fyrir slíkan áróður er hermönnum uppá-
lagt að virða sumar konur en bera enga virðingu
fyrir öðrum. Þrátt fyrir meinta siðferðisbresti
kvenna er stríð engu að síður háð til að vernda
mæður, dætur og eiginkonur gegn þeim sem
vilja nauðga þeim og drepa. Þegar styrjaldará-
róður hefur öðlast svo kynferðislegan undirtón –
konur heima í héraði hafa verið upphafnar sam-
tímis því sem andstæðingurinn hefur verið
svertur – er nauðsynlegt að íhuga hverjar afleið-
ingar slíks málflutnings eru í eiginlegum bar-
daga.
tu lasta. Þeim er lýst sem blaðurskjóðum sem kjafta frá hernaðarleyndarmálum.
er er tilgangurinn? Reynt er að leita svara í þessum tveimur greinum.
RÍÐI
Höfundur er nemi í sagnfræði við Háskóla Íslands.
Móðurímyndin minnir hermenn á að í stríði eru þeir að
þakka henni fyrir ástúð og gott uppeldi með því að verja
hana árás. Sovésk herhvatning úr seinni heimsstyrjöldinni.
Adolf Hitler sagði að konan ætti sér líka vígvöll og með
hverju því barni sem hún fæddi í heiminn væri hún að
berjast fyrir þjóð sína. Veggspjald frá flokki þjóðern-
issósíalista í Þýskalandi.