Lesbók Morgunblaðsins - 22.03.2003, Síða 11

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 22. MARS 2003 11
Hver eru markmið Ríósáttmálans?
SVAR: Árið 1992 stóðu Sameinuðu þjóðirnar
fyrir leiðtogafundi í Ríó de Janeiro undir heit-
inu „Ráðstefna um umhverfi og þróun“. Í dag-
legu tali er ráðstefnan kölluð „Ríófundurinn“.
Hann telst tímamótafundur, ekki aðeins sökum
þess að þetta var einn stærsti fundur sem al-
þjóðasamfélagið hefur staðið fyrir, heldur ekki
síður vegna þeirra samninga og samþykkta
sem hann skilaði.
Ekki er hægt að tala um einn „Ríósáttmála“
heldur er um nokkra samninga og samþykktir
að ræða. Eftirfarandi samningar og samþykktir
voru gerð:
1. Ríóyfirlýsingin um umhverfi og þróun.
2. Áætlun 21.
3. Meginreglur fyrir skógrækt.
4. Rammasamningur um loftslagsbreytingar.
5. Samningur um líffræðilega fjölbreytni.
Mikilvægt er að gera greinarmun á pólitísk-
um samþykktum (númer 1, 2 og 3) og alþjóð-
legum samningum sem leggja þjóðréttarlegar
skuldbindingar á þau ríki sem fullgilda samn-
inga (númer 4 og 5).
Ríóyfirlýsingin hefur að geyma 27 meg-
inreglur í umhverfismálum. Dæmi um sjón-
armið sem þar eru viðurkennd eru var-
úðarreglan og mengunarbótareglan.
Varúðarreglan (e. precautionary principle)
kveður á um að þegar vísindaleg óvissa ríki um
afleiðingar framkvæmda fyrir umhverfið skuli
náttúran njóta vafans. Með öðrum orðum: Ekki
er talið nauðsynlegt að sanna með óyggjandi
hætti að náttúran beri skaða af, heldur liggur
sönnunarbyrðin fremur hjá framkvæmdaraðila
sem eigi að sýna fram á að framkvæmdin valdi
ekki skaða.
Mengunarbótareglan (e. polluter pays princ-
iple) felur í sér að sá sem er valdur að mengun
skal jafnframt bera kostnað vegna þess tjóns
sem af hlýst.
Dagskrá 21 er mörg hundruð síðna fram-
kvæmdaáætlun sem er ætlað að vera eins konar
leiðarvísir fyrir ríkisstjórnir heims í efnahags-
legum og félagslegum málum og í umhverfis-
og auðlindastjórnun. Áætlunin er ekki bindandi
á sama hátt og alþjóðlegir samningar en hefur
pólitískt vægi. Tilvist hennar hefur því verið
mikill styrkur þeim sem berjast fyrir auknu
vægi umhverfismála í stefnumörkun þjóða og
vísa þeir iðulega í framkvæmdaáætlunina máli
sínu til stuðnings. Þá hafa fjölmörg ríki útfært
dagskrá 21, bæði á landsvísu og á sveitarstjórn-
arstiginu.
Meginreglur fyrir skógrækt er samþykkt
sem var lögð fram sem eins konar málamiðlun
til bráðabirgða þar sem ekki tókst að ná sam-
komulagi um texta fyrir alþjóðlegan samning
um skóga heimsins. Þar sem skóglendi er lítið á
Íslandi hefur þessi samþykkt lítið verið til um-
ræðu hér á landi.
Tveir bindandi samningar voru samþykktir í
Ríó: Rammasamningur um loftslagsbreytingar
og Samningur um líffræðilega fjölbreytni. Ís-
land hefur fullgilt báða þessa samninga. Mark-
mið loftslagssamningsins er að koma í veg fyrir
loftslagsbreytingar af mannavöldum. Ríki sem
eru aðilar skuldbinda sig til að koma upp bók-
haldi yfir útstreymi gróðurhúsalofttegunda og í
samningnum er það almenna markmið að út-
blástur gróðurhúsalofttegunda aukist ekki frá
því sem var árið 1990.
Árið 1997 var skrifað undir bókun við samn-
inginn, Kyótóbókunina, þar sem samþykkt eru
ákveðin markmið varðandi útblástur gróð-
urhúsalofttegunda og sett tímamörk til að ná
markmiðunum fram. Ísland hefur fullgilt bók-
unina en hún hefur þó ekki enn gengið í gildi.
Markmið samnings um líffræðilega fjölbreytni
er, eins og nafnið bendir til, verndun líf-
fræðilegrar fjölbreytni en sá samningur felur
meðal annars í sér þá skuldbindingu að gera
landsáætlun um verndun líffræðilegrar fjöl-
breytni.
Árið 2002 voru tíu ár liðin frá Ríófundinum
og af því tilefni var efnt til leiðtogafundar í Jó-
hannesarborg undir yfirskriftinni „Sjálfbær
þróun“. Umræðan á þeim fundi snerist ekki um
að bæta við nýjum samþykktum og samn-
ingum, heldur fremur um hvernig hægt væri að
koma í framkvæmd mörgum þeim fögru fyr-
irheitum sem er að finna í dagskrá 21 og öðrum
samþykktum Ríófundarins. Áhersluatriðin
voru útrýming fátæktar, aðgangur að hreinu
vatni, sjálfbær framleiðsla og neysla, aukin
áhersla á notkun endurnýjanlegra auðlinda og
framleiðsla á efnum sem eru ekki hættuleg um-
hverfinu.
Auður H. Ingólfsdóttir, deildar-
sérfræðingur í stefnumótunardeild
umhverfisráðuneytisins.
Hver verður líkleg staða jökla hér-
lendis eftir 50 ár miðað við
óbreytta þróun?
SVAR: Haldist loftslag næstu 50 ár svipað
því sem það var að meðaltali á 20. öld verða
jöklar á Íslandi minni um miðja 21. öld en þeir
eru nú – bæði að flatar- og rúmmáli. Fannir og
margir smáir daljöklar til fjalla munu hverfa,
en stóru hveljöklarnir (Vatnajökull, Hofsjökull,
Langjökull og Mýrdalsjökull) verða enn á sín-
um stað.
Meginsporðar hveljöklanna gætu styst um
2–4 km, sporðar á hálendinu minnst, en mest
skriðjöklar sem falla niður á láglendi sunnan úr
Vatnajökli og Mýrdalsjökli. Þó ræðst hop
sporðanna af því hverjir þeirra hlaupa fram á
þessu tímabili. Þannig hljóp Brúarjökull fram
um 10 km árið 1890 og 8 km 1963–64 og má bú-
ast við því að hann taki aftur á rás fyrir miðja
öldina, en nái þó skemmra fram en við fyrri
hlaupin.
Vatnajökull gæti hafað rýrnað um 10% (300
km3) um miðja öldina, sem er nokkru meira en
það rúmmál sem hann missti á allri 20. öldinni.
Að flatarmáli gæti hann skroppið saman sem
nemur helmingi af núverandi flatarmáli Lang-
jökuls. Hinir stóru hveljöklarnir gætu misst
hlutfallslega meira af rúmmáli sínu (15–20%).
Haldist loftslag óbreytt gæti því rýrnun allra
jöklanna næstu hálfa öld jafngilt fimm metra
þykku vatnslagi jafndreifðu yfir allt Ísland. Hér
er um gróft mat að ræða en von er á ítarlegri
svörum sem jöklafræðingar vinna nú að.
Helgi Björnsson, jöklafræðingur
við Raunvísindastofnun.
HVER ERU MARKMIÐ
RÍÓSÁTTMÁLANS?
Á meðal spurninga sem hefur verið svarað á Vís-
indavefnum að undanförnu má nefna: Hver eru
sérsvið afbrotafræðinnar, hvenær kemur orðið unglingur inn í málið og
hvers vegna er geispi smitandi?
VÍSINDI
VÉSTEIN Ólason þarf vartað kynna en hann hefur írannsóknum sínum feng-ist við íslenskar miðalda-
bókmenntir, en einnig bókmenntir
síðari alda og bókmenntafræði. Vé-
steinn hefur samhliða prófessor-
störfum í íslenskum bókmenntum
við Háskóla Íslands gegnt stöðu
forstöðumanns Stofnunar Árna
Magnússonar frá árinu 1999. Stofn-
unin sinnir umfangsmiklum sam-
skiptum við erlenda fræðimenn er
rannsaka íslenskar miðaldabók-
menntir. „Stofnun Árna Magnús-
sonar er áreiðanlega ein alþjóðleg-
asta stofnunin sem rekin er á
vegum Háskólans, við fáum árlega
til okkar fræðimenn frá ólíkum löndum sem
vinna að rannsóknum sínum, auk þess sem við
eigum í mikilli samvinnu við útgáfur og höf-
unda erlendis varðandi útgáfu fræðirita. Þess-
um samskiptum fylgir einnig fyrirlestrahald á
borð við það sem ég er að leggja í hér í Norður-
Ameríku,“ segir Vésteinn.
Vésteinn hóf fyrirlestraför sína í Bandaríkj-
unum með fyrirlestri í síðustu viku við Wis-
consin-háskóla í Madison, þaðan sem leiðin lá
til Minneapolis í Minnesota. Þar flutti Vésteinn
m.a. fyrirlestur um Íslendingasögur í tengslum
við víkingasýninguna, Víkingar: Saga Norður-
Atlantshafsins, sem fyrst var sett upp í Smit-
hsonian-safninu í Washington árið 2000, en hef-
ur síðan verið í New York, Houston, Los Angel-
es, og Ottawa í Kanada. Vísindasafnið eða
Science Museum í Minneapolis er síðasti við-
komustaður sýningarinnar, en hún var sett upp
þar í nóvember síðastliðnum. „Tildrög fyrir-
lestraferðarinnar voru þau að aðilar sem
standa fyrir víkingasýningunni í Minneapolis
buðu mér að koma og flytja fyrirlestur í
tengslum við sýninguna. Ég
þakkaði fyrir það boð og fannst
gaman að geta gert það. Í kjöl-
farið höfðu aðilar í Minnesota-
háskóla í Minneapolis samband
við mig og buðu mér að halda
þar málstofu og taka þátt í um-
ræðum um miðaldabókmenntir í
hópi sem þar er. Síðar var afráð-
ið að ég færi einnig til Madison í
nágrannafylkinu Wisconsin og
héldi fyrirlestur um Íslendinga-
sögur við norrænu deildina í há-
skólanum þar.“
Vésteinn lýkur för sinni í Vict-
oria á Vancouver Island í Kan-
ada, þar sem hann flytur tvo fyr-
irlestra í næstu viku við
háskólann í Victoria. „Ég hef áður komið til
Victoria, það var fyrir fjölmörgum árum þegar
ég hélt fyrirlestur á vegum sjóðs sem kenndur
er við Richard og Margréti Beck, og er ætlað
að styrkja heimsóknir og fyrirlestrahald Ís-
lendinga við skólann. Erindin sem ég flyt þar
nú eru einmitt haldin á vegum þessa sjóðs,“
segir Vésteinn.
Mikill áhugi var fyrir fyrirlestri Vésteins við
Wisconsin-háskóla í Madison en þar mátti sjá
áheyrendur úr ólíkum áttum og af ólíkum kyn-
slóðum. Fyrirlesturinn nefndist „Íslendinga-
sögurnar: Hvers konar bókmenntir eru þær?“
og er byggður á efni bókarinnar Samræður við
söguöld sem Vésteinn gaf út árið 1998. Bókin
kom einnig út á ensku undir heitinu Dialogues
with the Viking Age. Vésteinn segist hafa í
hyggju að vinna áfram með ýmsa þætti bók-
arinnar á næstunni og hafi hann því getað unn-
ið fyrirlestrana í tengslum við þá vinnu. „Bókin
er hugsuð sem nokkurs konar kynning á Ís-
lendingasögum, þar sem ég leitast við að lýsa
einkennum sagnanna og velti því fyrir mér um
hvað þær fjalli. Í fyrirlestrunum ræði ég þessi
grundvallareinkenni, auk þess sem ég leitast
við að tengja frásagnarlist Íslendingasagnanna
við evrópskar bókmenntategundir á miðöldum.
Þar set ég fram ákveðnar hugmyndir um það
hvernig skrifaðar íslenskar sögur hafi þróast út
frá skrifuðum evrópskum bókmenntum en
fengið sitt sérstaka eðli vegna þess efnis sem
þar var tekið upp úr munnlegri geymd. Ég
reyni að tengja þetta við almennar fræðikenn-
ingar um bókmenntategundir, þær kenningar
eru reyndar margs konar og henta misjafnlega
þegar leitast er við að varpa ljósi á einkenni Ís-
lendingasagnanna. En almennt felst umfjöllun-
in í því að skoða Íslendingasögurnar annars
vegar sem evrópskar bókmenntir, sem eigi sér
sínar fyrirmyndir og upptök þar, og hins vegar
að skýra sérkenni þeirra með hliðsjón af því
samfélagi og þeirri fortíð sem Íslendingar áttu
á víkingaöldinni.“ Meðal þeirra spurninga sem
brunnu á áheyrendum á fyrirlestri Vésteins,
var sú hvernig standi á því að svo ríkuleg bók-
menntahefð hafi orðið til á Íslandi á miðöldum,
en ekki á hinum Norðurlöndunum, s.s. í Noregi
og Svíþjóð. Vésteinn segir hér um sígilda
spurningu að ræða, sem vart fáist einhlítt svar
við. „Settar hafa verið fram ýmsar kenningar
til að leita svara við því hvers vegna Íslend-
ingar skrifuðu svo mikið á miðöldum. Sú stað-
reynd, að þar var um að ræða fólk sem nýlega
hafði yfirgefið heimaland sitt og sest að í nýju
landi, getur hafa haft þau áhrif að menn hafi
leitast við að fylgjast með fregnum og varðveita
sögu gamla og nýja landsins og það hafi ýtt
undir sagnahefðina. Víkingarnir höfðu jafn-
framt ferðast mikið, og höfðu margir land-
námsmannanna á Íslandi dvalið í einhverjar
kynslóðir innan um kelta á Bretlandseyjum.
Líklegt er að fjölmargir keltar hafi farið með
landnemunum til Íslands, en nýlegar DNA-
rannsóknir gefa það til kynna að mikill meiri-
hluti þeirra kvenna, sem voru meðal landnema,
hafi átt keltneskar rætur, en stærstur hluti
karlanna norrænar. Þannig styðja þessar rann-
sóknir þær gömlu sagnir að margar konur hafi
verið herteknar á Bretlandseyjum, og færðar
hingað til lands með landnemunum. Þetta gæti
hafa haft sín áhrif á frásagnarlist og menningu
landsins, en Keltar áttu sér sterka sagnahefð.“
Vésteinn bendir á að einnig megi leita skýr-
inga að nokkru leyti í hinu nána sambandi sem
ríkti milli kirkjunnar og höfðingja á Íslandi á
þeim tíma sem sögurnar voru ritaðar. „Vegna
þess hversu landið var smátt og strjálbýlt
mynduðust ekki þau skil milli kirkjunnar og
höfðingja sem finna mátti í öðrum Evrópulönd-
um. Veraldlegir höfðingjar nutu því góðs af
þekkingu kirkjumanna, sem margir hverjir
voru mjög lærðir. Þannig var ekki aðeins skrif-
að um kirkjuleg efni, heldur einnig veraldleg,
s.s. konunga og bardaga. En þetta eru allt
kenningar sem settar eru fram eftir á í tilraun
til að skýra það hvers vegna svo ríkuleg sagna-
ritunarhefð spratt fram á Íslandi. Ef engar
bókmenntir hefðu verið í landinu, hefði líklega
verið bent á sams konar rök og ég nefndi hér
áðan, þ.e. að landið hefði verið svo fámennt og
strjálbýlt.“
Handritin í útlegð
– Telur þú að áhugi á Íslendingasögum sé að
aukast utan hins norræna bókmenntaheims?
„Það er erfitt að segja. Ég hugsa að áhugi
fyrir Íslendingasögum sé talvert útbreiddur,
og má þá ætla að þýðinga- og útgáfustarfsemi
og önnur kynning á erlendum vettvangi, er
tengist þessum sagnaarfi okkar Íslendinga að
undanförnu, hafi borið einhvern ávöxt. En ef
litið er aftur til síðustu tuttugu til þrjátíu ára,
hefur kennsla í íslenskum fræðum í erlendum
háskólum átt í vök að verjast, a.m.k. í hinum
enskumælandi heimi. Það sama á reyndar við
um mörg önnur lítil fög, sem mega sín lítils
gagnvart sparnaði og hagræðingu í rekstri há-
skólanna. Í stórum háskólum hefur vægi greina
á borð við fornensku og miðaldabókmenntir
jafnframt verið að minnka andspænis hinu sí-
fellt breikkandi sviði nútímabókmennta. Þar
hefur áhugasviðunum fjölgað mjög hratt á síð-
ustu árum og eru enskar nútímabókmenntir
ekki eins einfalt hugtak og þær voru áður. Þær
greinast nú í ýmis svið, s.s. nýlendubókmennt-
ir, kvennabókmenntir og aðra bókmenntahópa
sem hafa kallað á athygli og aukið á fjölbreytn-
ina í bókmenntafræðum. Þó eru enn nokkrir
háskólar í Norður-Ameríku sem hafa sterkar
íslenskudeildir eða kennslu í íslenskum fræð-
um, s.s. háskólinn í Winnipeg í Kanada, háskól-
arnir í Berkley og Los Angeles í Kaliforníu og í
Seattle í Washington-fylki. Hér í miðríkjum
Bandaríkjanna, s.s. í Minneapolis og Madison,
er talsvert sterkur áhugi fyrir norrænum fræð-
um, þar sem stór hluti íbúanna á sér norrænar
rætur, og vilja margir efla vitund sína um þá
fortíð, ekki síst víkingamenninguna, og þangað
má rekja áhuga á Íslendingasögunum.
Vésteinn segir það að lokum skemmtilegt að
fá tækifæri til að koma á þessar slóðir, en með
honum í för er Unnur eiginkona hans. „Ég
hlakka til að sjá aftur víkingasýninguna sem ég
sá í Washington árið 2000, en hún er einkar
vönduð og vel framsett. Þar eru, auk gripa úr
Þjóðminjasafninu, handrit og handritabrot frá
Árnastofnun. Þau eru reyndar búin að vera
óvenjulega lengi að heiman, því stofnunin hefur
ekki heimild til að lána handrit lengur en í ár í
senn. En vegna áhugans sem er fyrir víkinga-
sýningunni hér í Bandaríkjunum hefur hún far-
ið víða og þurftum við hjá Árnastofnun að leita
eftir undanþágu hjá ríkisstjórninni til þess að
framlengja dvöl handritanna hér úti. Það leyfi
var góðfúslega veitt, enda felst í þessu mik-
ilvæg kynning á íslenskri sögu og hefur sýn-
ingin verið í góðum söfnum þar sem við höfum
getað fylgst vel með að fylltstu öryggiskröfum
sé framfylgt,“ segir Vésteinn Ólason að lokum.
Vésteinn Ólason
ÁHUGI ÚTBREIDD-
UR EN KENNSLA
FER MINNKANDI
Vésteinn Ólason er á ferð um Norður-Ameríku um þessar mund-
ir með fyrirlestra um Íslendingasögurnar í farteskinu. HEIÐA
JÓHANNSDÓTTIR hitti Véstein að máli er hann flutti fyrirlestur
við Wisconsin-háskóla fyrir fullum sal áhugasamra gesta.
heida@mbl.is