Lesbók Morgunblaðsins - 26.07.2003, Blaðsíða 6

6 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 26. JÚLÍ 2003
S
VIPTINGAR hafa átt sér stað
undanfarin misseri á íslenska
fræðiritamarkaðnum og getur
það talist fréttnæmt af ýmsum
ástæðum, ekki síst þeirri að
öllu jöfnu er hér ekki um ýkja
sviptivindasaman vettvang að
ræða. Breytingarnar sem hér
er vísað til felast ekki einvörðungu í ritstjóra-
skiptum eða útlitsbreytingum, en hvort
tveggja getur talist eðlilegur hluti af tilveru og
æviskeiði fræðirita, heldur hafa tímarit sem lif-
að hafa með þjóðinni horfið og önnur litið dags-
ins ljós; fornfræg rit hafa breytt um áherslur
og nýjum þátttakendum á markaðnum hefur
fylgt ný sýn á fræðasamfélagið. Tilkoma net-
miðlanna hefur einnig átt stóran þátt í um-
rótinu þar sem hraði og aðgengileiki þeirra
hefur aukið samkeppni í upplýsingamiðlun og
breikkað vettvang fræðilegrar umræðu. Full
ástæða er því til að gefa breyttri ásýnd fræði-
ritasamfélagsins nánari gaum. En áður en at-
hyglinni er að fullu beint að umhverfinu eins og
það lítur út um þessar mundir er kannski rétt
að líta um öxl og rifja upp hvernig fræðirita-
markaðurinn leit út ekki alls fyrir löngu.
Sendiherrar faglegrar orðræðu
Úrval íslenskra fræðirita hefur í gegnum
tíðina verið umtalsvert og í raun fjölbreyttara
en margur skyldi ætla, sérstaklega ef tekið er
mið af litlu þjóðfélagi og agnarsmáu háskóla-
samfélagi. Þegar litið var yfir framboðið á ár-
um áður blasti vitanlega fyrst við virðuleg,
ábúðarfull og eilítið þungbúin ásýnd Skírnis,
rits sem lengi hefur verið óumdeildur leiðtogi á
ritamarkaðnum og eftirsóknarverðasti vett-
vangur fræðimanna sem birta vilja niðurstöð-
ur rannsókna í hugvísindum. Þetta þarf ekki
að koma á óvart. Skírnir er elst íslenskra rita
og státar af sögu, hefð og félagslegu hlutverki
sem gerir það einstakt í röð fræðirita hér á
landi. Tímarit Máls og menningar (TMM) var í
samanburði við Skírni dálítið eins og litli bróð-
ir, sprækari og kom oftar út. Ekki jafnalvöru-
þrunginn og stóri bróðir og hafði þess vegna ef
til vill víðari skírskotun meðal almennings, en
hafði á móti ekki alveg sambærilegan þunga.
Þessi tvö ágætu rit voru andlit fræðasam-
félagsins, sendiherrar faglegrar orðræðu og
einn helsti samræðuvettvangur hugvísinda-
manna, skálda og þeirra sem áhuga höfðu á
þjóðlegri og alþjóðlegri menningu. Ekki má þó
gleyma fræðiritum með minni útbreiðslu sem
gegnt hafa hliðstæðu en afmarkaðra hlutverki,
Andvara, Jóni á Bægisá og Sögu (hér skal jafn-
framt minnast skammlífari inngripa líkt og
Tímarits Bjarts og frú Emilíu og Fjölnis, en
hið síðarnefnda kom aðeins út í tveimur heft-
um). Í grófum dráttum leit tímaritalandslagið
svona út fyrir skemmstu, tvö sögufræg rit og í
kringum þau sveimuðu ýmsir fylgihnettir.
Skjálftar áttu sér hins vegar stað á fleiri svið-
um en því jarðfræðilega árið 2000. Látið var af
útgáfu TMM það ár og vaknaði í kjölfarið mik-
ið umtal, sem ekki minnkaði er arftakinn kom
fram á sjónarsviðið. Nú hafa hins vegar borist
fréttir um að Mál og menning muni með öllu
láta af tímaritaútgáfu, frá og með næsta
hausti, og markar það enn ein tímamótin. Árið
2001 var hins vegar hafin útgáfa fræðirits á
vegum Hugvísindastofnunar Háskóla Íslands,
Ritsins, en slíkt framtak er eitt og sér vitan-
lega fréttnæmt en í þessu tilviki bætist við sú
staðreynd að verið var að fylla ákveðið tóma-
rúm, jafnvel að bregðast við fráfalli TMM í
sinni upprunalegu mynd.
Tímarit Máls og menningar
eða Tímarit um menningu og mannlíf
Þrjú ár eru liðin frá því að látið var af útgáfu
TMM og óhætt er að telja þann atburð marka
ákveðin skil í sögu fræðirita á Íslandi. Um ára-
tuga skeið var TMM vettvangur fyrir gagn-
rýna, fróðlega og pólitíska umræðu um menn-
ingarmál og í seinni tíð, undir ritstjórn
Friðriks Rafnssonar, var í auknum mæli leit-
ast við að kynna íslenska lesendur fyrir erlend-
um straumum í bókmenntum og hugvísindum.
Auk þess var TMM jafnan mikilvægur vett-
vangur fyrir frumbirtan skáldskap, smásögur
jafnt sem ljóð. Vart er mögulegt að minnast
einstakra framlaga í þessu samhengi. Merk-
ustu skáld og fræðimenn þjóðarinnar skrifuðu
í ritið og skildu þar eftir sig verk á ýmsum svið-
um sem lesendur eiga vafalaust eftir að halda
áfram að kynna sér af áhuga um ókomna tíð.
Tómarúmið sem fráfall Tímarits Máls og
menningar skildi eftir sig var ekki fyllt af
Tímariti um menningu og mannlíf sem einnig
er gefið út af Máli og menningu og hóf göngu
sína skömmu eftir opinbert andlát fyrrnefnda
ritsins. Enda virtist það alls ekki eiga að vera
hlutverk hins nýja TMM, eða ætlunarverk rit-
stjóra þess, Brynhildar Þórarinsdóttur, að feta
sömu eða svipaða slóð og gert hafði verið í tíð
forverans. Breytingarnar sem birtust lesend-
um við útkomu fyrsta heftisins í apríl 2001
voru of róttækar til að sú hugsun gæti hvarflað
að nokkrum að aðeins um útlitsleg umskipti
væri að ræða. Reyndar birtist hér nokkur
vandi varðandi dánartilkynningu TMM. Enda
þótt umrædd skil hafi verið afgerandi, ekki var
um að villast að TMM var ekki lengur til, þá
var útgáfu þess ekki hætt í sama skilningi og
jafnan fylgir slíkum yfirlýsingum – svo und-
arlega sem það kann nú að hljóma – heldur var
haldið í hefðina með annarri hendi meðan
henni var vísað á bug með hinni. Þetta birtist í
þeirri staðreynd að haldið var í upphafsstafi
eldri útgáfunnar – hálfgert lógó hins sögu-
fræga tímarits – þótt nafninu sjálfu og flestu
öðru væri varpað fyrir róða. Þannig áttu sér
stað yfirgripsmiklar breytingar á stefnu, inni-
haldi, markhópi og útliti tímaritsins en samt
var gerð tilraun til að halda í þann virðing-
arljóma sem felst í stöfunum TMM.
Tímaritið hafði áður verið hannað og hugsað
á grundvelli textamiðlunar. Lítið var um
myndskreytingar og því kannski óhætt að full-
yrða að 120 blaðsíður með jöfnu svörtu letri –
og nær engu öðru – hafi aðeins höfðað til af-
markaðs lesendahóps og auglýsendur hafi ekki
tilheyrt honum. Nýja blaðið reynir augljóslega
að auka aðdráttarafl sitt, hönnun (útlit, um-
brot, uppsetning) er í fyrirrúmi með tilheyr-
andi myndskreytingum, greinar eru styttri og
almennari og fókus á poppkúltur (áður nánast
óþekktur) orðinn áberandi. Breytingarnar eru
sem sagt svo víðtækar að ekki er annað hægt
en að líta á nýja ritið sem nýtt og sjálfstætt
tímarit. Það er í þessu samhengi sem spurn-
ingar kunna að hafa vaknað um gildi þess að
viðhalda upphafsstöfunum. Var TMM einfald-
lega ekki framliðið? Hefði núverandi tímarit
útgáfuforlagsins ekki betur hafið göngu sína
án þess að hafa fortíðina hangandi yfir hverju
hefti? Þannig hefði vafalaust mátt skapa nýju
framtaki réttlátara umhverfi og það hugsan-
lega átt auðveldara með að finna eigin rödd.
Andlitslyftingar og elliglöp
– eða endurnýjun?
Sitt sýnist vafalaust hverjum um þessar
spurningar, og ljóslega hafa aðstandendur
tímaritsins verið á báðum áttum ef marka má
síðbúna nafnabreytingu þar sem tímaritið sem
átti að vera um mannlíf og menningu hvarf
eins og vondur draumur og upphafsstöfunum
var ljáð upphafleg merking þar sem ritið var
aftur eignað Máli og menningu. Það kann hins
vegar að reynast óþægilega auðvelt að spyrja
spurninga sem þessara nú þegar allt útlit er
fyrir að endalok núverandi endurholdgunar
TMM sé á næsta leyti. Og kannski mátti alltaf
líta á áframhaldandi notkun vörumerkisins
sem virðingarvott við gamla ritið. Að upphafs-
stöfunum hafi verið ætlað að halda minning-
unni um eldra ritið á lofti. Þeirri staðreynd að
erfðagripnum var einnig ætlað að gegna mark-
aðslegum skyldum er svo sem heldur ekki mið-
lægasta umræðuefnið í þessu samhengi, og átti
aldrei að byrgja mönnum sýn á jákvæðar hlið-
ar framtaksins. Í dómsuppkvaðningunni um
gildi breytinganna og verðleika arftakans
skiptir innihaldið sköpum, sú stefna sem rit-
stjóri tímaritsins tekur (tók?) og hvað fram-
reitt hefur verið fyrir lesendur.
Rétt er að minnast þess að skoðanir voru
mjög skiptar um gildi umbreytinganna sem
áttu sér stað á hinum vel metna miðli – andlits-
lyftingar, myndu sumir segja, en þar sem slík
aðgerð ber ellimörk, ef hún er ekki vitnisburð-
ur um hrein elliglöp, má hugsanlega teljast
ósanngjarnt að nota hugtakið í þessu samhengi
– en gagnrýnin fólst meðal annars í ásökunum
um ósmekklega markaðsvæðingu rits sem um
áratugaskeið hafði verið helgað menningar-
málum, og hefði því ef til vill átt að vera hafið
yfir slík sjónarmið. Sumum fannst skiptin fá-
tækleg. Þeim fannst sárt að sjá gamla TMM
víkja fyrir riti sem virtist tilheyra dægur- og
markaðsmiðuðum blöðum. Nóg væri af slíku
fyrir. Slík gagnrýni ætti að sjálfsögðu rétt á
sér ef ofangreind lýsing félli að hinu nýja
TMM. Staðreyndin er hins vegar sú að TMM
reyndist að mörgu leyti búa til nýtt þrep á
tímaritamarkaðnum (reyndar mætti líka
benda á tímaritið Veru í þessu samhengi). Það
sagði skilið við veröld fræðirita í ströngum
skilningi orðsins en engu að síður staðsetti
nýja tímaritið sig mörgum þrepum fyrir ofan
yfirborðskennda útlitsdýrkun og ímyndasmíði
rita á borð við Nýtt líf og Mannlíf. Í senn styðst
það þó (að nokkru leyti) við poppað og aðgengi-
legt útlit þessara mánaðarrita. Kannski mætti
halda því fram að á þessu tímabili líktist TMM
eina helst hannaðri og auglýsingavænni útgáfu
af bandaríska tímaritinu New Yorker. Með
öðrum orðum, formið og stefnan sem ritið tók
upp var áhættusöm en metnaðarfull. Efni þess
yfir þriggja ára tímabil hefur jafnan verið
Skjálftar áttu sér stað á fleiri sviðum en því jarðfræðilega árið 2000. Látið var af útgáfu Tímarits Máls og menningar
það ár og vaknaði í kjölfarið mikið umtal. Árið 2001 var hins vegar hafin útgáfa fræðirits á vegum Hugvísindastofn-
unar Háskóla Íslands, Ritsins, en slíkt framtak, eitt og sér, er vitanlega fréttnæmt en í þessu tilviki bætist við sú stað-
reynd að verið var að fylla ákveðið tómarúm, jafnvel að bregðast við fráfalli hins eldra tímarits.
BREYTT ÁSÝND
FRÆÐIRITAMARKAÐAR
E F T I R B J Ö R N Þ Ó R V I L H J Á L M S S O N
Fornfræg rit hafa breytt um áherslur og nýjum þátttakendum á markaðnum hefur fylgt ný sýn.