Lesbók Morgunblaðsins - 26.07.2003, Blaðsíða 8

8 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 26. JÚLÍ 2003
F
YRIR jólin 2002 komu út tvær bæk-
ur þar sem pílagrímsferðum Ís-
lendinga á miðöldum eru gerð góð
skil. Önnur er söguleg skáldsaga
eftir Pétur Gunnarsson og nefnist
Leiðin til Rómar. Hina samdi Jón
Björnsson og nefnir Á Jakobsvegi.
Hugsað upphátt á pílagrímsleiðinni
til Santiago de Compostela. Þetta er eins konar
dagbók um pílagrímsferð höfundar til Jakobs-
borgar á Norður-Spáni með sagnfræðilegu ívafi
og hugleiðingum höfundar. Fyrirhöfn fólks sem
tók staf og skreppu og hélt gangandi til Jakobs-
borgar eða til Rómar má þykja furðuleg. Til voru
pílagrímar sem röltu allt frá Norðurlöndum um
Róm og gengu síðan og sigldu til Jórsala (Jerúsal-
ems). Af hverju tróðu þeir svo langa stigu? Hvað
höfðu þeir fyrir stafni í hinum helgu borgum?
Tekist er á við slíkar spurningar í umræddum
bókum.
Íslenskar miðaldaheimildir geta um allmarga
Íslendinga, karla og konur, leika og lærða, sem
sóttu til Rómar. Ein með þekktari og eftirminni-
legri frásögnum Sturlu Þórðarsonar í Íslendinga-
sögu í Sturlungu er um Sturlu Sighvatsson sem
fór í yfirbótarferð til Rómar árið 1234 og fékk
lausn fyrir sig og Sighvat föður sinn. Hún er á
þessa leið:
Sturla fékk lausn allra sinna mála í Rómaborg
og svo föður síns og tók þar stórar skriftir. Hann
var leiddur [berfættur] á millum allra kirkna í
Rómaborg og ráðið fyrir flestum höfuðkirkjum.
Bar hann það drengiliga, sem líkligt var, en flest
fólk stóð úti og undraðist, barði á brjóstið og
harmaði er svo fríður maður var svo hörmuliga
leikinn og máttu eigi vatni halda, bæði konur og
karlar. (Sturlunga í útgáfu Kålunds, 450-451).
Hinar stóru skriftir voru fólgnar í því að Sturla
hlaut ráðningu sem merkir að hann var hýddur
og má bera saman við skriftaboð Þorláks biskups
helga frá lokum 12. aldar þar sem segir, ‘taka
ráðning föstudag hvern um langaföstu, fimm
högg hið fæsta af vendi eða ólu, svo að sárt verði
við’. Frásögnin í Sturlungu er líklega einkum
kunn vegna hins myndræna niðurlags sem ber
tæpast að skilja mjög orðagrannt.
Um hitt verður varla efast að Sturla fór til
Rómar og skriftaði. Ástæðan var framkoma hans,
og þeirra feðga beggja, við Guðmund biskup Ara-
son og hið beina tilefni var hversu prestar hans
voru leiknir. Þeir feðgar áttu aðalsök á því að einn
eða tveir voru felldir og tveir geltir. Annað kirkju-
þingið í Laterani í Róm var haldið 1139 í tíð Inn-
ósensíusar páfa II og áskildi páfunum rétt til að
fjalla sérstaklega um ofbeldisfullar árásir á
klerka og munka. Í þessu birtist sú viðleitni að
marka sérstöðu þeirra í samfélögum og var mikið
áhugamál Eysteins erkibiskups í Noregi og eftir-
manna hans við lok 12. aldar og í byrjun 13. aldar.
Stefnunni var fylgt fram af fullum þunga á Íslandi
um 1230 og Sturla varð að súpa seyðið af henni.
Rómarför hans er til marks um vaxandi páfavald
á Íslandi.
Þeir fetuðu skömmu síðar í slóð Sturlu verald-
legu höfðingjarnir Kolbeinn ungi Arnórsson og
Órækja Snorrason, víst báðir til að bæta fyrir af-
töku tveggja feðga sem voru klerkar. Aðrir kunn-
ir höfðingjar Sturlungaaldar sem fóru í yfirbót-
arferðir til Rómar eru Þorvaldur Vatnsfirðingur
Snorrason og Gissur Þorvaldsson, síðar jarl.
Íslenskur ferðamaður í Róm, áhugasamur um
miðaldafræði og pílagrímsferðir, undrast hinn
mikla fjölda fornra og veglegra kirkna í borginni.
Það er ekki laust við að hann skynji nálægð
Sturlu og spyr því sjálfan sig hvar líklegt sé að
Sturla hafi farið og hvar hann hafi verið hýddur.
Er unnt að fá einhverja vitneskju um þetta?
Það kann að þykja ótrúlegt að páfi hafi sjálfur
staðið fyrir að láta hýða Sturlu og valdið honum
þannig líkamlegum miska. Á hitt er að líta að
hann gat ákveðið refsinguna og síðan falið hana
veraldlegum yfirvöldum. Hápunkturinn í verð-
launasögu Thors Vilhjálmssonar, Morguþulu í
stráum, er frásögn af því er múgur manns í Róm
leiddi Sturlu milli kirkna undir forystu dulbúinna
manna sem létu svipuhöggin ríða um bak honum
við guðshúsin. Öll athöfnin var eins konar ærsla-
fullur helgileikur og páfi hvergi viðlátinn en í hans
stað var maður einn í páfagervi. Og höggin voru
ósvikin og bakið illa leikið. Sturlu var óljóst hverj-
ir leyndust á bak við leikgervin enda mállaus,
timbraður, iðrandi og dofinn af svipuhöggum.
Í frásögn Sturlungu af för Sturlu segir beinlínis
að hann hafi farið á fund páfa sem þá var Gregor
IX (1227-1241), strangur lagamaður og mikill vin-
ur þeirra Dóminikusar og Frans frá Assisi, sem
eru upphafsmenn tveggja betlimunkareglna sem
við þá eru kenndar. Páfi sat þá í Lateranshöll,
sem er fyrir sunnan hið fræga hringleikahús Kól-
osseum, en ekki í Vatíkani, sem er handan Tíb-
erfljóts, fyrir norðvestan Kólosseum. Í Vatikan-
inu komu páfar sér fyrst upp aðalaðsetri árið 1377
en sátu þar samfellt frá 1420. Kirkja Jóhannesar
skírara er í Laterani (San Giovanni in Laterno)
og spurn vaknar um það hvort ekki sé líklegt að
þarna í páfagarði hafi Sturla verið hýddur, að því
gefnu að rétt sé farið með í Íslendingasögu Sturl-
ungu.
Og hvernig var yfirbótarför Sturlu háttað í
þessari seiðmögnuðu borg? Svarið hlýtur einkum
að felast í því að vita hvaða höfuðkirkjur voru í
Róm um 1230 og hvar þær lágu. Árið 1750 ákvað
þáverandi páfi að pílagrímar sem sóttu til Rómar
yrðu að koma við í fjórum höfuðkirkjum, í Péturs-
kirkjunni í Vatíkaninu, í Pálskirkju, í Maríukirkju
( Santa Maria Maggiore) og í kirkju Jóhannesar
skírara í Laterani (Green 16). Ætli svipaðar regl-
ur hafi gilt um 1230? Það er ekki víst, kirkjur
höfðu mismikið aðdráttarafl frá einni öld til ann-
arrar og hylli dýrlinga var mismikil eftir tímabil-
um. Stjórnvöld og áhrifamenn höfðu líka mismun-
andi hugmyndir um hvað bæri að sjá. Filippo
Neri, sem uppi var í Róm á 16. öld og lét sér annt
um velferð pílagríma, setti fram þá hugmynd að
þeir ættu ekki aðeins að koma við í ofantöldum
fjórum kirkjum heldur líka í San Sebastiano,
Santa Croce og San Lorenzo og fylgja ákveðinni
röð. Öldum saman hlíttu pílagrímar þessari for-
sögn hans. Skáldið Petrarca, sem uppi var á 14.
öld, hafði líka ákveðnar hugmyndir um hvað píla-
grímum bæri að sjá (Politikens turen går til Rom
(1998), 50-51).
En hvað gilti þá í tíð Sturlu, árið 1234? Tvær ís-
lenskar heimildir amk. eru til um höfuðkirkjur í
borginni á hámiðöldum, önnur er leiðarvísir
Nikulásar ábóta á Munkaþverá frá um 1155 en
hin er lýsing sem tekin var upp í Hauksbók (fyrir
1306-10) og mun því vera frá 13. öld.
Pétur Gunnarsson harmar það eðlilega hversu
fáorður og þurrlegur Nikulás sé í frásögnum sín-
um. Af fræðiritum má hins vegar ráða að hann
beri af öðrum pílagrímum á miðöldum sem sögðu
frá för sinni til Rómar, frásögn hans þykir óvenju-
bitastæð og rækileg, þótt stutt sé. En vissulega
vilja margir vita meira.
Nikulás skoðar Róm
Nikulás, síðar ábóti, var í Róm einhvern tíma
um 1150, hefur vart verið kominn fyrr en 1149 og
síðan hélt hann til Jórsala og hefur tæpast verið
þar síðar en 1153 (Birch (1998), 10). Eftir það fór
hann heim og gerðist ábóti á Munkaþverá.
Nikulás nefnir þessar fimm Rómarkirkjur
fyrst sem hann segir vera biskupsstóla (sjá með-
fylgjandi uppdrátt): 1. Jóns kirkju baptista. 2.
Maríukirkju. 3. Kirkju Stefáns og Lárensíusar. 4.
Agnesarkirkju. 5. Kirkju Jóhannesar postula.
Síðan koma þessar í upptalningunni: A. Maríu-
kirkja. B. Kirkja Jóhannesar og Páls, píslarvotta.
C. Allra heilagra kirkja. D. Pálskirkja. E. Péturs-
kirkja í Vatíkani. Þar sem byrjað er í Laterani og
endað í Vatíkani, vaknar grunur um að þarna
fylgi Nikulás röð sem pílagrímum bar að fylgja.
Ætli það það sé sennilegt? Í nafnaskrá í ritinu Al-
fræði íslenzk I frá 1908 tilgreinir útgefandinn,
Kristian Kålund, hvaða kirkjur það eru sem hann
telur að Nikulás miði við og er stuðst við það.
Sami maður skrifaði líka rækilega um efnið árið
1913 í Aarböger svonefndar (sjá heimildaskrá).
Um legu kirkna er stuðst við tvö vönduð leið-
sögurit sem algengt er að ferðamenn hafi við
höndina, Michelin, The Green Guide (1999), nefnt
Green, og Eyewitness Travel Guide (1997), nefnt
Eyewitness. Er vitnað rækilega til þessara rita
þar sem samantektin er einkum miðuð við áhuga-
sama Rómferla, forvitna ferðalanga sem gætu
hugsað sér að fylgja í fótspor Nikulásar og fá hug-
mynd um slóðir Sturlu.
Biskupsstólar í Róm að sögn Nikulásar ábóta.
(Texti Nikulásar er skáletraður).
Þar eru fimm biskupsstólar. Einn er að Jóns
[Jóhannesar] kirkju baptista [skírara] … Þar er
páfastóll. Þar er blóð Kristi og klæði Maríu og
mikill hlutur beina Jóhannis baptista. Þar er um-
skurður Kristi og mjólk úr brjósti Maríu, [hluti]
af þorngjörð Krists og af kyrtli hans og margir
aðrir helgir dómar, varðir í einu gullkeri miklu.
Þetta er auðsæilega hið tilkomumikla guðshús
San Giovanni in Laterno sem er að grunni til frá
4. öld (Eyewitness 182-3. Green 248). Jónskirkjan
er dómkirkja Rómar og liggur um 1 km í suð-
austur frá Kólosseum. Formlegt embætti páfa er
að vera Rómarbiskup og því er biskupsstóll hans í
Laterani. Þar sem líkami Krists hvarf, var þess
ekki að vænta að jarðneskra leifa hans gætti mjög
og mun því hafa þótt mikið koma til helgra dóma í
Jóns kirkju skírara.
Annar biskupstóll er að Maríukirkju. Þar skal
páfi messu syngja jóladag og páskadag.
Vart er vafa undirorpið að þetta er Santa Maria
Maggiore sem nefna mætti ‘Maríu meiriháttar’
enda er hún stórbrotin. Hún er að hluta frá 5. öld
(Eyewitness 172-3, Green 260-63). Í seinni tíð
telst hún ein af fjórum höfuðkirkjum Rómar.
Maria Maggiore er nálægt Termini (brautastöð-
inni) um 1 km í norður frá Kólosseum. Hún er í
um 1,3 km göngufæri í norður frá Jóhannesar-
kirkjunni í Laterani.
Þriði er að kirkju Stephani et Laurenti. Þar
skal páfi syngja messu hinn átta dag jóla og hátíð-
ir þeirra sjálfra [dýrlinganna].
Nikulás á vafalítið við San Lorenzo fuori le
Mura (utan borgarveggja) því að þar eru auk
jarðneskra leifa Lárensíusar jarðneskar leifar
Stefáns. Sagt er að Lárensíus píslarvottur hafi
verið steiktur lifandi í Róm yfir hægum eldi árið
258. Hann hafði geysimikið aðdráttarafl fyrir
pílagríma. Stefán taldist einn hinna elstu píslar-
votta, og er hermt að hann væri barinn grjóti af
Gyðingum. Kirkjan var endurreist 576 og síðan
aukin mjög (Eyewitness 264-5 og Green 254-5).
Hún er við Via Tiburtina þar sem nefnist Campo
Verano og er mikill kirkjugarður, um 2 km í norð-
austur frá Kólosseum. Hinn 18 til 19 km langi
borgarveggur var reistur í tíð Árelíanusar keis-
ara (270-75 e. Kr.) og er kenndur við hann. Róm-
verjar jarðsettu lík við vegi utan borgarmúra og
gegndi sama máli um kristna píslarvotta og aðra.
Þegar kristni varð ríkistrú á 4. öld, risu kirkjur
við ætlaða grafstaði píslarvottanna.
En austur þaðan tvær mílur er Agnesarkirkja.
Hún er dýrligust í allri borginni. Hana lét gera
Konstantía dóttir Konstantíni konungs er hún tók
fyrri trú en hann og bað hún leyfis að láta gera
Agnesarkirkju en konungur leyfði henni utan
borgar að ráði Sylvestri páfa.
Kirkjan er vafalaust Sant’ Agnese fuori le
Mura. Agnes dó að sögn 13 ára sem píslarvottur
árið 304. Sagan segir að hún hafi læknað Konst-
ansíu af holdsveiki þegar hún baðst fyrir við gröf
hennar og Konstansía hafi síðan látið reisa kirkj-
una sem telst halda enn grunnmynd sinni frá 4.
öld (Eyewitness 264, Green 134). Hún er við Via
Nomentana, norðaustur frá miðbæ, nálægt Santa
Costanza, um 4 km í norð-norðaustur frá Kólos-
seum.
Þaðan eru fjórar mílur í borgina austan í hlið
það er heitir Ante Portam Latinam. Þar er kirkja
Jóhannis postula. Frá kirkju Jóhannis er skammt
til hallar þeirrar er átti Deoklesianus konungur.
Þetta er San Giovanni a Porta Latina sem var
endurbyggð 720 og liggur rétt við Via Latina
(Eyewitness 194, Green 270). Er nálægt Karak-
allaböðunum, tæpan 1 km í suður frá Kólosseum.
Nikulás hefur tengt böð Karakalla ranglega við
Díóklesíanus keisara, böð hans, enn umfangs-
meiri en Karakalla, voru annars staðar í borginni.
Baðhús í Róm voru sum ótrúlega stór og marg-
brotin, í senn líkamsræktarstöðvar og menning-
armiðstöðvar með bókasöfnum. Orðalagið gæti
bent til að Nikulás hafi gengið utan borgarmúra
frá Agnesarkirkju til Jóhannesarkirkjunnar. Ella
hefur hann farið eftir Via Nomentana og inn í
borgina að nýju um hliðið Porta Pia, eða því sem
næst (sjá uppdrátt).
Aðrar helstu kirkjur
að sögn Nikulásar.
A.Þá er Maríukirkja.
Í Alfræði íslenzkri I (nafnaskrá) getur Kålund
þess til að átt sé við Santa Maria in Domnica.
Þetta er sennilegt, sé þess gætt að næsta kirkja
(B hér á eftir) má heita ótvíræð og umrædd Mar-
íukirkja er á milli hennar og Jóhannesarkirkj-
unnar (5 að ofan) og hér væri því óslitin röð.
Kirkjan telst vera frá 7. öld (Green) eða 9. öld
(Eyewitness) og er á Celio-hæðinni, skammt fyrir
suðaustan Kólosseum (Eyewitness 193, Green
146).
B. Þá er kirkja Johannis et Pauli martirum.
Þeir voru hirðmenn Konstansie.
Þetta er fortakslaust Santi Giovanni e Paolo.
Dýrlingarnir eru ýmist taldir hafa verið róm-
verskir herforingjar Konstantínusar keisara, sem
dóu píslarvættisdauða, eða austurlenskir. Kirkj-
an er sögð halda ýmsum upprunalegum einkenn-
um frá lokum 4. aldar (Eyewitness 192, Green,
146-7). Hún liggur á milli A og Kólosseum.
C. Þá er Allraheilagrakirkja, mikil og dýrlig og
er opin ofan sem Pulkrokirkja í Jerúsalem.
Þetta er auðsæilega Panþeon sem hefur op efst
í hvelfingunni, í 43,3 m hæð. Var reist (að hluta
endurreist) í tíð Hadríanusar keisara (118-25)
sem hof. Árið 609 var byggingin helguð sem
Santa Maria ad martyres (Eyewitness, 110-11,
Green 201-2). Nikulás tengir hana við alla heilaga.
Hún tengdist amk.öllum píslarvottum en var vígð
sem kirkja á Allraheilagramessu.
D. Vestur frá borginni er Pálskirkja. Þar er
munklífi og borg um utan er gengur úr Róma.
Þar er staður sá er heitir Catacumbas. Þetta er
allt fyrir utan Tífur. Hún fellur í gegnum borgina
Róma. Hún hét forðum Albana.
Þetta er San Paolo fuori le Mura. Lokið var við
smíði kirkjunnar 395 og hún þótti stórfengleg. Jó-
hannes VIII páfi (872-82) lét gera vegg utan um
kirkjuna og munklífið þar vegna árása. (Eyewitn-
ess 267, Green 256-8). Hún er austur frá Tíber og
suður frá borginni gömlu, hátt í 2 km þar frá sem
Via Ostiense liggur út um borgarhliðið, fyrir
sunnan Aventino-hverfið. Katakombur eru neð-
anjarðargöng og hvelfingar þar sem líkum var
komið fyrir. Kristnir menn létu sér annt um
jarðneskar leifar trúsystkina sinna og stunduðu
trúarlíf í katakombunum áður en trúarbrögð
þeirra hlutu náð fyrir augum stjórnvalda á 4. öld.
Líklegt er að Nikulás eigi við katakomburnar
sem kenndar eru við píslarvottinn Sebastian (San
Sebastiano) og eru við Via Appia Antica, tæpa 2
km í austur frá Pálskirkju. Þær teljast elsti graf-
reitur í kristni og hafa allt frá 3. öld verið fjölsótt-
ar af kristnum mönnum. Sagan segir að Sebast-
ian, sem var herforingi og staðfastur í trú sinni,
hafi verið dæmdur til að vera skotinn með örvum
til bana. Hann lifði af örvahríðina og varð heill
sára sinna en keisarinn Díoklesíanus lét þá berja
hann til bana með lurkum.
E. Kreskentíuskastali er hæstur í borginni fyr-
ir héðan ána, harðla ríkur. Þar er kauphús Péturs
postula, harðla mikið og langt. Þá er hin göfga
Péturskirkja, harðla mikil og dýrlig. Þar er lausn
öll of vandræði manna of allan heim og skal aust-
an ganga í Péturskirkju og altari í miðri kirkju.
Þar er Pétursörk undir altara og þar var hann í
myrkvastofu. [Kirkjan sögð 460 x 230 fet] og því
nær stóð kross Petri þá er hann var píndur sem
nú er háaltari. Í þeim eru hálf bein Petri et Pauli,
guðs postula, og hálf hvortveggi eru í Pálskirkju
… Pétursnál er úti hjá fyrir vestan. Svo hafa rétt-
orðir menn sagt að engi sé svo fróður að víst sé að
viti allar kirkjur í Rómaborg.
Kastalinn er væntanlega Engilsborg, Castel
Sant’ Angelo, kastalinn mikli, fyrrum grafhýsi
Hadrianusar keisara og síðar varnarkastali páfa.
Nafnið sem Nikulás notar mun vera sótt til höfð-
ingjans Kreskensíusar sem gerði uppreisn gegn
Ottó keisara III árið 998 og kom sér þarna fyrir.
Óvíst er um kauphúsið, sem var etv. basar ætl-
aður pílagrímum, og hefur verið í hverfinu Borgo
þar sem Nikulás mun hafa dvalist, milli Engils-
borgar og Péturskirkju. Nálin er egypsk óbeliska
sem var flutt til Rómar árið 37 e. Kr.og stendur á
miðju Péturstorgi. Eftir að hin mikla Péturs-
kirkja var risin á 16. öld, var nálin flutt úr stað og
endurreist á torginu að tilskipun páfa 1586. Að
sögn tók það 900 menn og 140 hesta fjóra mánuði
að færa nálina um set, enda er hún 25 m há.
Ekki er víst að Nikulás lýsi venjubundinni leið
pílagríma, eins hugsanlegt að lýsingin vitni um
sérstök áhugamál hans. Hann orti kvæði um Jó-
hannes postula og kann að hafa haft dálæti á hon-
um og eins Agnesi (og Konstansíu). Á hitt er líka
að líta að áherslan í vali kirkna er öll á frum-
kristnina, þar með Jóhannes postula, og á elstu
píslarvotta, þar með Agnesi, og var það líklega
samkvæmt venju pílagríma. En úr mörgu var að
velja og ekkert liggur fyrir um það að pílagrímar
hafi jafnan fylgt þeirri röð sem Nikulás lýsir eða
hafi almennt komið í kirkjurnar sem hann nefnir.
Þó má alveg hafa fyrir satt að allir hafi komið í
höfuðkirkjurnar. Áður er komið fram að árið 1750
töldust höfuðkirkjurnar, sem pílagrímum bar
sækja til, vera fjórar, nr. 1 og 2 og D og E í upp-
talningu Nikulásar. Á miðöldum mun nr. 3 í sömu
upptalningu, venjulega nefnd Lárensíusarkirkja,
hafa talist til höfuðkirkna líka og verið fjölsótt af
Rómarförum (Birch (1998), 109; Aarböger, 75).
Stræti öll roðin í blóði heilagra
Etirfarandi lýsing mun vera frá 13. öld:
Rómaborg er yfir öllum borgum og hjá henni
eru allar borgir að virða svo sem þorp því að jörð
og steinar og stræti öll eru roðin í blóði heilagra
manna. Þar eru hinir æðstu höfðingjar, Petrus og
Pálus, og Lárensíus og heilagur dómur sankti
Andréss ... Í Rómaborg eru fimm yfirmusteri, í
NIKULÁS OG STURLA Í RÓM
Nikulás ábóti á Munkaþverá og Sturla Sighvatsson
gengu til Rómar eins og sögur segja. Af hverju
tróðu þeir svo langa stigu? Og hvað höfðu þeir
fyrir stafni í hinni helgu borg? Í þessari grein
er leitað svara við þessum spurningum.
E F T I R H E L G A Þ O R L Á K S S O N