Lesbók Morgunblaðsins - 26.07.2003, Blaðsíða 2

2 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 26. JÚLÍ 2003
MORÐIÐ á Alois Eastermann,
yfirmanni í hinum svissneska
verði Páfagarðs, og eiginkonu
hans í maí 1998 vakti á sínum
tíma mikla athygli, en auk East-
ermann hjónanna fannst einnig
lík undirforingjans Cedric
Tornay í íbúð þeirra. Páfagarð-
ur var á sínum tíma fljótur að
lýsa því yfir að Tornay hefði
myrt hjónin og framið svo sjálfs-
víg, en ýmsir gallar hafa jafnan
þótt á þeirri rannsókn og voru
alls kyns samsæriskenningar
ekki lengi að fæðast.
Breski blaðamaðurinn John
Follain hefur nú sent frá sér bók
um morðin í Páfagarði sem nefn-
ist City of Secrets: The Truth
Behind the Murders at the
Vatican eða Borg leyndarmál-
anna: Sannleikurinn um morðin í
Vatikaninu.
Í bók sinni bendir Follain á
marga áhugaverða þætti í mál-
inu sem og meinlega galla á
rannsókninni, en hann vekur
m.a. athygli á rótgróinni úlfúð
milli frönsku- og þýskumælandi
liðsmanna svissnesku varðsveit-
anna, auk þess að ýja að því að
þeir Eastermann og Tornay hafi
verið elskendur.
Afkvæmi annarra
ÞRIÐJA og nýjasta bók Jacquel-
ine Carey, The Crossley Baby
eða Crossley barnið, býr yfir
sama háðska stílnum og fyrri
verk höfundar, sem hefur gott
auga fyrir fyndnum hliðum hins
hversdagslega í tilverunni og
nær engu að
síður að gæða
sögupersónur
sínar bæði lífi
og hlýju. Að
þessu sinni
fjallar Carey
um tvær syst-
ur, önnur er
heimavinn-
andi húsmóðir
á meðan hin fetar upp met-
orðastigann, og hatramma deilu
þeirra um foræði yfir barni
þriðju systurinnar, sem deyr í
upphafi bókarinnar.
Hernaðarspilling
FYRSTA skáldaga indverska
rannsóknarblaðamannsins Anir-
uddha Bahal fær ágætis dóma
hjá gagnrýnanda Guardian sem
segir hana segja flest sem segja
þarf. Bókin nefnist Bunker 13 og
er kaldhæðin spennusaga sem
fjallar um spillingu innan hers-
ins í deilunni um Kasmír. Sú
saga byggist að nokkru á raun-
verulegum atburðum í hneyksl-
ismáli sem Bahal afhjúpaði á síð-
asta ári og hefur hér verið fært í
búning skáldsögu.
Matarbúr lífsins
SKOSKI lagaprófessorinn og rit-
höfundurinn Alexandir McCall
sendi nýlega frá sér fimmtu sög-
una um Mma
Precious
Ramotswe,
fyrsta kven-
kynsspæj-
arann í
Botswana.
Bókin nefn-
ist The Full
Cupboard of
Life eða Hið
fulla matar-
búar lífsins, eins og heiti hennar
gæti útlagst á íslensku. Sögu-
þráðurinn er í anda þeirra
óvenjulegu viðburða sem spæj-
arinn hefur tekið að sér í fyrri
sögum McCall, en að þessu sinni
er Precious ráðin af eiganda
virtrar hársnyrtistofu til að
hjálpa henni við val á eigin-
manni.
ERLENDAR
BÆKUR
Morð í
Páfagarði
Jacqueline Carey
Alexander McCall
Á
UPPVAXTARÁRUM mín-
um, sem flest liðu í þrúgandi
velsæld kaldastríðsáranna,
sungu krakkarnir í hverfinu
gjarnan þennan ögrandi
kviðling og gengu fylktu liði
út Laufásveginn framhjá
bandaríska sendiráðinu:
Fram, fram, fylking, forðum okkur hættu frá,
því kommarnir oss vilja ráðast á — Við vorum
þess fullviss að kommúnistarnir vildu óðir koma
og að þeir biðu aðeins færis að láta til skarar
skríða. Nærvera bandaríska varnarliðsins stað-
festi fyrir þjóðinni að hér væri gott að búa, fréttir
fjölmiðlanna báru þess vitni að Ísland væri kalda-
stríðsnafli alheimsins, eftirsóknarverður staður
sem stórveldi ásældust. Þessi bjarta vissa fyllti
tvær kynslóðir Íslendinga von og trú, því eins og
allir vita bítast menn aðeins um verðmæti. „Hvað
ætli þessum herstöðvarandstæðingum verði
ágengt?“ sagði maðurinn á götunni. „Kaninn
sleppir aldrei af okkur hendinni, jafnvel þótt við
viljum að hann fari.“ Nú vill Kaninn kannski burt
og skyndilega er sem okkar tími hafi liðið jafn-
hratt og hann kom. Ef herinn hverfur á braut
telja margir það veikja stöðu okkar innan Nató
og um leið vægi okkar í samfélagi þjóðanna.
Hætta er á að landinu verði þá skotið út á þann
táknræna og landfræðilega veraldarhjara sem
þjóðin byggði um aldir og þar geta ráðamenn
ekki hugsað sér að vera. Í hálfa öld var þeim talin
trú um að þeir skiptu máli, að þeir hefðu vægi, að
rödd þeirra hljómaði sterk. Þjóðin var rifin úr
sauðskinnsskónum og fékk lyf gegn smáþjóð-
arexeminu sem hafði þjáð hana svo lengi.
En nú hefur víglínan færst af Norður-Atlants-
hafinu austur á bóginn og ekki einu sinni ofsókn-
aróðu ráðamennirnir í Washington telja að okkur
stafi ógn af Rússum, hvað þá alþjóðlegum sam-
tökum hryðjuverkamanna. Embættismaður þar í
borg komst nærri kjarna málsins nú á dögunum
þegar hann spurði hvers vegna ætti að kosta
milljörðum af bandarískum skattpeningum í að
halda uppi vörnum lands sem er á jaðrinum á
hvergi? Þessi skoðun hefur skinið í gegn í öllum
samskiptum okkar við Bandaríkjamenn síðustu
vikur og mánuði þótt hún hafi aldrei verið orðuð
jafnskýrt og af embættismanninum góða. Gunnar
Smári Egilsson, ritstjóri Fréttablaðsins, er sá
eini sem hefur þorað að varpa fram þeirri spurn-
ingu hvort verið geti að hryðjuverkamennirnir
séu sama sinnis.
Hver vill vera hvergi? Ekki bandarísk stjórn-
völd og ekki heldur andstæðingar þeirra um allan
heim. Það vilja heldur ekki íslenskir ráðamenn og
ekki þeir fjölmörgu einstaklingar sem nú setja
fram þá kröfu að Íslendingar hugi að eigin vörn-
um, komi sér upp her eða þjóðvarðliði til að verja
landið gegn óskilgreindum óvinum okkar (rúm-
lega 52% þjóðarinnar eru á þessari skoðun sam-
kvæmt óformlegri könnun Fréttablaðsins frá því
í gær). Þorvaldur Gylfason, prófessor í hagfræði
við Háskóla Íslands, telur að ef tekið sé mið af
hernaðarútgjöldum Norðurlandaþjóðanna megi
gera ráð fyrir að kostnaðurinn við að hervæða Ís-
land verði svo mikill sem 15–20 milljarðar árlega
(að frátöldum þeim gríðarlega grunnkostnaði
sem færi í að kaupa vopn). Þorvaldur tekur einnig
dæmi um nokkur lítil eyríki sem eyða 1–2% ríkis-
útgjalda til landvarna og kemst að þeirri niður-
stöðu að lágmarksárskostnaður Íslendinga við
landvarnir svari til 5–6 milljarða, eða svipaðri
upphæð og varið er til háskólamenntunar á Ís-
landi árið 2002.
Allt verðmætamat gufar upp sem dögg fyrir
sólu í umræðunni um vígbúnað, varkárustu menn
eyða milljörðum til hægri og vinstri og í raun er
krafan um íslenskan her öll hin annarlegasta þeg-
ar haft er í huga hversu illa þessum milljörðum
yrði varið. Við erum einfaldlega of fámenn þjóð til
að geta haldið úti herliði sem gagn væri að. Þótt
við kæmum á herskyldu og önduðum hörku í öll
vöggubörn landsins, sætum við alltaf uppi með
dvergríkisher og það má leggja að jöfnu við að
verja heimili sitt með grimmum naggrís.
Í brjósti íslensku hernaðarsérfræðinganna
blundar sú von að einhverjir ásælist landið sem
við elskum. Sum lesendabréfin til dagblaðanna
bera þessari þurftafreku ást vitni. Við viljum
deyja fyrir sjálfstæði okkar og landið en eigum
þess ekki kost? Að baki býr kannski spurningin:
„Hver vill búa í landi sem enginn vill verja, og
sem verra er, landi sem þarf ekki að verja?“
FJÖLMIÐLAR
Fram, fram, fylking
Hvers vegna ætti að kosta
milljörðum af bandarískum
skattpeningum í að halda uppi
vörnum lands sem er á jaðr-
inum á hvergi?
G U Ð N I E L Í S S O N
I Það er til róttækni af ýmsu tagi þó að orðið hafilengi verið notað fyrst og fremst um harðdræga
vinstristefnu. Kannski er það arfur hins at-
kvæðamikla en jafnframt athyglisfreka sjöunda
áratugar. Þá þóttu vinstriróttæklingar kræfastir
allra. Og þeir eignuðu sér eiginlega þetta hugtak;
róttæklingar voru aðallega vinstrisinnaðir stúd-
entar sem kröfðust meira frjálsræðis í flestum efn-
um og fengu vilja sínum framgengt í mörgu. En
síðar urðu þessir stúdentar ráðsettir borgarar og
snerust þá margir til íhaldsamari gilda eins og
gengur.
II En menn hafa verið róttækir á öðrum tímumog í öðrum efnum. Kannski má rekja uppruna
róttækrar hugsunar til upplýsingarinnar eins og
svo margt annað í nútímasamfélagi. Brýning
Kants um að fólk hugsaði sjálft en léti ekki segja
sér hvað það ætti að hugsa er í raun kjarninn í
róttækninni sem hugmyndafræði. Flestir róttæk-
lingar hafa þó sennilega flaskað á þessu. Þeir
hafa, eins og mönnum er tamt, hengt sig í ein-
hverja hugmyndafræði algerlega gagnrýnislaust.
Seint og um síðir hafa þeir vaknað upp við vond-
an draum: róttæknin felst nefnilega ekki í fylgi-
spekt við hugmynd heldur miklu fremur gagnrýnu
viðhorfi til hugmynda almennt – því að hugsa
sjálfur.
III Í þessum skilningi hafa einstakir menn á öll-um tímum verið róttækir. Í þessum skilningi
er róttækni mannkostur en ekki stundarpólitík.
Og sennilega er þetta sá skilningur sem lagður
hefur verið í pólitíska róttækni á póstmódern-
ískum tímum, eins og rakið er í grein um bókina
Empire í Lesbók í dag. Allsherjarkenningar á
borð við marxisma hafa látið undan síga, þær
hafa í raun sjálfar látið undan róttækri, sundur-
greinandi hugsun sem viðurkennir ekki einfaldar
lausnir. Í fyrrnefndri grein er þessari sundurgrein-
andi, róttæku hugsun lýst sem tortryggni, yfirveg-
un og kaldhæðni. Og spurt er hvort fræðaheim-
urinn þurfi ekki að færa róttækum og líflegum
andspyrnuhreyfingum eitthvað annað og meira en
það. Svarið er í Empire, að mati greinarhöf-
undar, en í þeirri bók sé gerð alvarleg tilraun til
að setja andspyrnuna í heimspekilegt samhengi,
enn sé þó of snemmt að fullyrða um það hvort
Empire standi undir væntingum sem Das Kapital
eða Kommúnistaávarp 21. aldarinnar.
IV Sagan virðist stundum fara í hringi. Þegarhún virðist um það bil að leita inn á ein-
hverja nýja og spennandi braut fer hún óðar í
sama gamla farið. Ef lagður er sá skilningur í
róttækni að hún sé hvöt til þess að hugsa sjálfstætt
þá virðist sagan nú stefna í þveröfuga átt. Eða
hvað? Er það ekki svo að um leið og búið er að
fella hina róttæku andspyrnu í kerfi þá liggi hún
steindauð?
NEÐANMÁLS
AÐ baki hugmyndinni um almanna-
heill býr gildismat á því hvað sé al-
menningi til heilla og hvað skaði
hann. Í einkadansmálinu svonefnda
var þetta gildismat túlkað með hlið-
sjón af atvinnufrelsi og velsæmi. Í
víðara samhengi má hins vegar full-
yrða að það séu einnig önnur og
e.t.v. þungvægari gildi en þessi tvö
sem tekist er á um í þessu máli. Eitt af
þeim er óheft viðskiptafrelsi sem hef-
ur m.a. í för með sér markaðs-
væðingu mannslíkamans og kynlífs-
og klámvæðingu samfélagsins. Allt
skal vera falt, hvort sem það eru heil-
ir líkamar, einstök líffæri eða kynlíf.
Skoða verður atvinnufrelsi hinna
svokölluðu súludansstaða í ljósi þess-
arar þróunar og efnahagslegs mis-
munar milli landa og heimshluta,
sem gerir að verkum að vafasamt
verður að teljast hvort nektardans-
arar hafi yfirleitt frjálst val til þess að
stunda iðju sína, þ.e. til þess atvinnu-
frelsis sem veitingahúsið krafðist sér
til handa í einkadansmálinu. Ef þeir
hafa ekki frjálst val, getur einkadans
leitt dansarana út í iðju sem kemur
niður á mannlegri virðingu þeirra.
Að þessu leyti má segja að hæsta-
réttardómurinn um bann við einka-
dansi snúist um baráttu gegn mann-
réttindabrotum sem þrífast í skjóli
efnahagslegs misræmis milli fátækra
og ríkra landa. Dómurinn snýst af
þessum sökum ekki aðeins um al-
mennt velsæmi í Reykjavíkurborg.
Það má líta á hann sem staðbundna
viðleitni til að stemma stigu við hnatt-
rænum kynlífs- og klámiðnaði (þótt
hér verði ekki fullyrt um það hvort
þetta hafi verið markmið dómsins).
Skírnir, vorhefti 2003.
Sigríður Þorgeirsdóttir.
Kynda undir kúgun
Conor Gearty er prófessor í
mannréttindalögum við LSE (London
School of Economics) og hann hefur
bent á það í breskum fjölmiðlum að
hafi Al-Kaída-samtökin vonast eftir
almennri uppreisn arabaheimsins í
kjölfar árásanna á Bandaríkin hafi
þau orðið fyrir vonbrigðum enda
hafi ekkert slíkt gerst. Hins vegar hafi
það verið mjög ólíklegt enda sýni
sagan að byltingar brjótist ekki út
sökum einstakra atburða, það sýni
t.d. fjölmörg tilræði við Rússakeisara
á 19. öld. Það þurfi meira til og
reyndar sé líklegra að einstök atvik
sem þetta kyndi undir kúgun af hálfu
þess sem ráðist er á.
Vefritið Múrinn.is, 25.7.
Morgunblaðið/Arnaldur
Erlendir hjólreiðamenn á Þingvöllum.
Markaðsvæðing
mannslíkamans