Lesbók Morgunblaðsins - 26.07.2003, Blaðsíða 4

4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 26. JÚLÍ 2003
N
iðarósbiskupsdæmi var
stofnað árið 1153 eða
fyrir 850 árum. Einari
Skúlasyni skáldi var fal-
ið að semja drápu til
heiðurs Ólafi helga Har-
aldssyni, ævarandi kon-
ungi Noregs eins og
hann var kallaður, og flytja við vígslu hinnar
nýju og stórbrotnu dómkirkju í Niðarósi að
viðstöddum erkibiskupi og þremur konungum.
Kvæðið, sem Einar orti, heitir Geisli og er einn
af hápunktum íslensks trúarkveðskapar.
Næstkomandi mánudag mun annað íslenskt
skáld, Matthías Johannessen, flytja ljóð í til-
efni af 850 ára afmæli Niðarósbiskupsdæmis
en í gær voru sett hátíðarhöld í Þrándheimi
vegna þessara tímamóta. Dagskrá verður
helguð ljóðaflokknum Sálmum á atómöld eftir
Matthías og mun hann lesa upp úr þeim en
einnig mun hann flytja ljóðið Í Niðarósi (birt
annars staðar á þessari opnu) sem prentað var
með nýrri norskri þýðingu Knuts Ödegaards á
Sálmum á átómöld á síðasta ári. Sú þýðing var
gefin út í tilefni af afmæli Niðarósbiskups-
dæmis og mun Ödegaard lesa upp úr henni á
dagskránni ásamt því sem höfundur formála
bókarinnar, Lars Roar Langslet, mun fjalla
um ljóðaflokkinn.
Matthías telur það ekki vera tilviljun að
Norðmenn vilji fá Íslending til þess að flytja
ljóð á þessum stað á þessum tímamótum í sögu
Niðarósbiskupsdæmis, íslensk tunga varðveiti
söguna og arfleifðina. Til marks um það er að
Matthías notar orð og orðasambönd úr Geisla í
kvæði sitt (sbr. skýringar við ljóðið).
„Í þessu kvæði, Í Niðarósi, kallast ég á við
Einar Skúlason og Geisla sem hann las við
vígslu dómkirkjunnar í Niðarósi fyrir 850 ár-
um. Ég gat ort óbreytt inn í mitt kvæði það
sem stendur í kvæði Einars. Þessi óslitna arf-
leifð tungunnar, þessi siðmenningarlegi arfur
er það dýrmætasta sem þjóðin á. Ef við ekki
ræktum hann glötum við dýrmætustu eign
okkar,“ segir Matthías og bætir við: „Sam-
tímamenn okkar eru ekki bara pönkarar held-
ur líka Einar Skúlason.“
Sálmarnir trúarleg og
frumspekileg ljóð
Eins og áður sagði verður dagskráin á
mánudaginn helguð Sálmum á atómöld sem
lesnir hafa verið sem trúarljóð, þótt þeir teljist
varla sálmar í hefðbundnum skilningi þess
orðs. Flokkurinn kom fyrst út í ljóðabókinni
Fagur er dalur árið 1966 en var gefinn út í sér-
útgáfu aldarfjórðungi síðar, breyttur og auk-
inn. Í inngangi þeirrar bókar segir dr. Gunnar
Kristjánsson að Matthías sé „ekki skáld trú-
fræðinnar heldur trúarreynslunnar“ og ljóðin
séu „hugleiðingar um návist Guðs, föðurins (af-
ans), skaparans, í hversdagslegu lífi“. Ljóðin
fjalla um lífsháskann í ógnvænlegum heimi,
segir Gunnar, og trúarskilningur þeirra birtist
í því að þrátt fyrir allt sé maðurinn ekki einn:
„það sem mestu skiptir er það lögmál sem
skáldið þekkir fyrir trú sína: návist Guðs í
þessum heimi.“
Lars Roar Langslet segir Sálmana frum-
spekilegt kvæði í formála að þýðingu Öde-
gaards. Hann telur að flokkurinn fjalli um
frumástæður lífs og dauða. Þrátt fyrir ógnir
atómaldarinnar kenni trúin okkur að dauðinn
fái ekki að eiga síðasta orðið: „Kærleikur Guðs
er takmarkalaus og alltaf nálægur, og hann
hefur ávallt unnið á dauðanum. Hið minnsta
strá vitnar um líf og sköpun,“ segir Langslet í
túlkun sinni á Sálmunum.
Sálmar?
En hvað merkir orðið „sálmar“ í titli ljóða-
flokksins?
Orðið sálmar er samheiti á safnaðarsöng við
guðsþjónustur. Þeir sálmar sem sungnir hafa
verið í íslenskum kirkjum í gegnum aldirnar og
prentaðir eru í sálmabókum svokölluðum hafa
oftast verið ortir í bundnu máli. Þess má geta
að Matthías á einn sálm í íslensku sálmabók-
inni.
Sálmar á atómöld eru ekki ortir í bundnu
máli og þeir myndu sennilega seint verða
prentaðir í íslenskri sálmabók. Við suma
þeirra hefur hins vegar verið samin tónlist,
meðal annars af danska tónskáldinu Svend S.
Schultz.
En orðið sálmur er einnig notað um andleg
ljóð, þó að þau hafi ekki verið sungin reglulega
í kirkjum, eins og segir í Hugtökum og heitum
í bókmenntafræði (1983). Og sú skilgreining
getur hæglega átt við um Sálma á atómöld. Þó
að ljóðin séu ekki hefðbundnir sálmar að formi
og efni eru þeir tvímælalaust andleg ljóð sem
lýsa vissu um návist guðs og lotningu frammi
fyrir sköpunarverkinu. Og kannski eru Sálmar
á atómöld sálmar eins og þeir hljóta að vera nú
þegar ekki er hægt að yrkja sálma lengur, þeg-
ar þetta form er dautt. Og um hvað fjölluðu
sálmar fyrri alda svo sem ef ekki guð og sköp-
unina og síðan höfunda þeirra og vandann að
vera til í endalausum hversdeginum, en það
eru einmitt viðfangsefni ljóða Matthíasar.
Sá grunur læðist samt óneitanlega að les-
anda að orðið sálmar sé ekki síst í titli bók-
arinnar fyrir stríðni höfundar. Hver yrkir
sálma þegar hið hefðbundna ljóðform er loks-
ins dautt? Hver yrkir sálma á öld atómsins?
Á atómöld?
Að yrkja sálma á atómöld var að yrkja eins
og ekki mátti yrkja á þeim tímum. Um það
fjallar titillinn ekki síst.
Þetta voru hættulegir tímar í ýmsum skiln-
ingi.
Atómskáldskapurinn hafði rutt brautina á
Íslandi fyrir hin óbundnu ljóð sem um miðjan
sjöunda áratuginn voru orðin þroskuð, mód-
ernísk ljóð, hnitmiðuð, innhverf og myrk af til-
vistarlegri angist, kvíða, vonleysi og merking-
arleysi. Og þá kemur þetta skáld eins og
ausandi folald og yrkir lausamálslegt, opið og
auðskilið trúarljóð um hversdagstilvistina sem
er full af von og fegurð.
Þetta getur ekki hafa verið eins og það átti
að vera.
Það er auðvelt að gera of mikið úr ógnum at-
ómaldarinnar í íslenskum menningarheimi, en
það geisaði samt kalt stríð og kjarnorkuváin
var yfirvofandi. Sálmar á atómöld voru sálmar
ortir í nýju formi í nýjum heimi, í hættulegu
formi í hættulegum heimi – í bráðum glötuðum
heimi, að mati sumra.
Matthías hafði tekið þátt í því að lýsa þessari
ógnarveröld í fyrri ljóðabókum sínum sem
voru ortar í módernískum anda nema Vor úr
vetri (1963) sem samanstendur nánast ein-
göngu af enskum sonnettum sem Matthías
segir í viðtali ortar „með hráslagalegum hætti“
til að minna á hinn hrjúfa heim samtímans
(TMM, 3/96).
En Sálmarnir eru allt annars eðlis.
Hversdagsleikinn
Sálmar á atómöld lýsa lotningu frammi fyrir
sköpunarverki guðs en, eins og Matthías bend-
ir á í áðurnefndu viðtali, „það er lotning fyrir
hversdagslegu lífi mannsins þar sem hann
stendur andspænis forsjóninni, skrautlaust og
einlægt.“
Sálmarnir eru skrautlausir og einlægir,
enda hefur enginn farið fram á annað:
þú hefur sagt:
Verði ljós,
en þú hefur aldrei sagt:
Verði háir turnar.
Sálmarnir eru ekki hástemmt kvæði um
dýrð drottins, þeir eru ekki fullir af upphöfnu
myndmáli eða hátíðlegri lofgjörð. Þeir eru
heldur ekki enn ein tilraunin til þess að kafa
djúpt ofan í byggingu samfélagsins og tungu-
málsins og hugsunarinnar til að komast að
innstu rökum tilverunnar. Þeir eru annars
konar nálgun við flóknar og óneitanlega graf-
alvarlegar spurningar tímans. Þeir eru einlæg
leit að tilvist mannsins í háskalegum heimi.
Þeir eru trúarjátning hvunndagsmanns sem
bugtar sig ekki og beygir fyrir alvaldinu þótt
hann viti mæta vel hver ræður – og viðurkenn-
ir það með sínum hætti:
Svo elskaðir þú heiminn
að þú veittir jafnvel mér
hlutdeild í fegurð hans.
Án þess að beygja kné mín
í auðmýkt þrælsins
geng ég inn í önn dagsins
eins og lítill drengur
sem fær að fara á Völlinn.
Og langt er síðan
ég gerði mér þess grein
að engu skiptir
þótt einhver hrópi:
Útaf með dómarann –
Því hann er sá eini
sem ekki getur tapað.
Þessi glettni, sem jaðrar stundum við að
vera léttúð, einkennir Sálma á atómöld. Hún
stangast sannarlega á við hinn þungbrýnda tit-
il bálksins og drungann sem hafði verið yfir ís-
lenskum módernisma fram á sjöunda áratug-
inn, en hún kallast líka á við ýmislegt sem var
og átti eftir að gerast í íslenskri ljóðlist, til
dæmis í bókum Dags Sigurðarsonar og síðar
fyndnu kynslóðarinnar svokölluðu. Þar kom
guð hins vegar lítið við sögu enda fyrir löngu
búið að lýsa yfir dauða hans.
Guð og þögnin
Í sálmum Matthíasar er guð ekki dauður.
Menn hafa að vísu ýmsa hjáguði. Borgin er til
að mynda „musteri þar sem séra Bjarni / er
ekki lengur æðstiprestur, / heldur sjónvarps-
guðið“. Og guð segir heldur aldrei neitt. Hann
er þögull. En þessi þögn merkir ekki endilega
fjarveru guðs:
Með þögninni
eyðir þú öllum misskilningi
eins og sól þurrki dögg
af morgungrænum blöðum.
Þögnin er þannig ekki eyða sem maðurinn
finnur sig knúinn til þess að fylla í, hún er
þvert á móti full af merkingu.
Þessi trúarlega vissa er annað meginein-
kenni á Sálmum á atómöld. Og hún stangast
sannarlega á við tómhyggjuna og þann nag-
andi efa um tilvist guðs sem íslensk ljóðskáld
höfðu lýst um og upp úr miðri síðustu öld.
En hér er rétt að hafa í huga orð dr. Gunnars
Kristjánssonar um að Matthías sé „ekki skáld
trúfræðinnar heldur trúarreynslunnar“.
Matthías yrkir enga guðfræði. Hann lýsir upp-
lifun sinni af guði í hversdagslífinu, og ekki síð-
ur náttúrunni, hinu lifandi og hugsandi efni,
eins og hann hefur kallað það (Lesbók 22 des.
2001):
Óendanlega smátt er sandkornið
á ströndinni.
Óendanlega stór er kærleikur þinn.
Ég er sandkorn á ströndinni,
kærleikur þinn hafið.
Enn fremur er rétt að hafa í huga að sálmar
Matthíasar eru fullir af efasemdum, en þær
beinast fyrst og fremst að samtímanum og
manninum, hinum hrokafulla nútímamanni.
Hubris – ofdramb
Í smásagnasafni Matthíasar, Flugnasuð í
farangrinum (1998), er sögð saga af kvöld-
göngum guðs í garði sínum þar sem hann
hugsaði mikið um sköpunarverkið og þótti það
Að yrkja sálma á atómöld var að yrkja eins og ekki mátti yrkja á þeim tímum, segir ÞRÖSTUR HELGASON um
ljóðaflokk Matthíasar Johannessen sem verður umfjöllunarefni dagskrár á hátíðarhöldum Norðmanna vegna
850 ára afmælis Niðarósbiskupsdæmis. Þar mun Matthías einnig flytja nýtt ljóð er nefnist Í Niðarósi en í því
kallast hann á við Geisla sem Einar Skúlason flutti við stofnun biskupssetursins.
SÁLMAR FRÁ HÆTTU-
LEGUM TÍMUM
„Samtímamenn okkar eru ekki bara pönkarar
heldur líka Einar Skúlason,“ segir Matthías
Johannessen.
Atómskáldskapurinn
hafði rutt brautina á
Íslandi fyrir hin
óbundnu ljóð sem um
miðjan sjöunda ára-
tuginn voru orðin
þroskuð, módernísk
ljóð, hnitmiðuð, inn-
hverf og myrk af til-
vistarlegri angist,
kvíða, vonleysi og
merkingarleysi. Og
þá kemur þetta skáld
eins og ausandi folald
og yrkir lausamáls-
legt, opið og auðskilið
trúarljóð um hvers-
dagstilvistina sem er
full af von og fegurð.
Þetta getur ekki hafa
verið eins og það átti
að vera.