Lesbók Morgunblaðsins - 26.07.2003, Blaðsíða 7

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 26. JÚLÍ 2003 7
vandað og vel uppsett, og ætlað mun víðari les-
endahópi en hin hefðbundnu fræðirit ná til.
Þannig má kannski ímynda sér að ætlunin hafi
verið að skapa tímaritinu stöðu sem eins konar
brú milli fræðaheimsins og almennari lesenda.
Þá hafa áhugaverðar umræður spunnist á
blaðsíðum tímaritsins um menningu og pólitík,
ekki síst heimsmálin, og er full ástæða til að
halda að TMM, hefði það haldið áfram, gæti
hafa gegnt virðingarverðu hlutverki í sam-
tímaumræðunni.
Framtíð fræðirita
Að sjálfsögðu er eftirsjá að tímariti með
jafnmikilvæga sögu og TMM hinu eldra. Ósk-
andi væri að tilkoma hins nýja tímarits hefði
ekki krafist fráfalls hins gamla. Neikvæð skila-
boð breytingarinnar kunna að útskýra að
nokkru leyti blendin og tortryggin viðbrögð
við nýja ritinu. Vísbendingar um að ekki sé
grundvöllur fyrir rit sem byggjast á fræðileg-
um og faglegum skrifum, skrifum sem ekki
taka tillit til markaðslögmála og byggjast á
mikilli og einlægri vinnu innan afmarkaðra
fræðigreinar – og eru því ekki jafn lesvæn og
það sem birtist í öðrum fjölmiðlum – vísbend-
ingar í þessa veru eru erfiðar viðfangs í augum
fræðasamfélagsins sem treystir á ákveðin rit
sem vettvang (jafnvel hinn eina) til að koma
rannsóknum, athugunum og viðhorfum sínum
á framfæri. Ef þessar vísbendingar eru sannar
eru þær heldur ekki jákvæðar fyrir íslenskt
menningarsamfélag – hið sögufræga bók-
mennta- og menningarsinnaða Ísland sem um
er skrifað í ferðamannabókum – þar sem
fræðirit gegna ómissandi hlutverki. Kemur
þar til staða ritanna sem vettvangur fyrir vel
rökstudda og ábyggilega umfjöllun um ólík en
mikilvæg málefni (kvótakerfið, alþjóðavæð-
ingu og þjóðarhugtakið svo nokkur nýleg
dæmi séu nefnd) sem takmarkað svigrúm er til
að sinna í dægurbundnum fjölmiðlum. Auk
þess (og á þetta þarf vart að minnast) sem
listaumræðan fær í heild sinni meira rými til að
blómstra á síðum fræðiritanna en í öðrum
miðlum.
Hins vegar má ljóst vera að útgáfa fræðirita
er ekki ýkja arðbær starfsemi. Jafnvel á
stærstu málsvæðum er fræðiritaútgáfa rekin
eða styrkt af háskólum eða opinberum stofn-
unum – og gengur samt á ýmsu. Þannig olli það
miklu fjaðrafoki þegar Stanford-háskóli í
Bandaríkjunum lagði nýverið því sem næst
niður útgáfudeild háskólaforlagsins á sviði
hugvísinda. Á undanförnum áratugum hefur
þetta forlag staðið fyrir mörgum mikilvægustu
útgáfum á þýðingum og frumsömdum fræðirit-
um í enskum málheimi. Það hefur því þrengt
að fræðilegri útgáfu víðar en á Íslandi. Mark-
aður er lítill, gróðavon minni og hugsjónir eru
takmörkunum og kringumstæðum háðar.
Tímarit Hins íslenska bókmenntafélags
Hugsjónir hafa þó áhrif og þegar gott fólk er
til staðar til að fylgja þeim eftir getur árang-
urinn verið aðdáunarverður, eins og nýafstaðið
175 ára afmæli Skírnis er vitnisburður um.
Elsta fræðirit Norðurlanda gegnir enn lykil-
hlutverki í menningarumræðu þjóðarinnar og
mun, af víðsýnni ritstjórastefnu undanfarinna
ára að dæma, halda áfram að gera það um nán-
ustu framtíð. Að minnsta kosti verður Skírnir
ekki ásakaður fyrir að dveljast í hinum ann-
álaða fílabeinsturni og glata þar af leiðandi
tengslum við samfélag sem ört er að breytast.
Þvert á móti, „nýjabrumið“ fær pláss við hlið
sígildari umfjöllunarefna. Áður rammbyggður
virkisveggurinn sem aðskildi menningarheima
hefur öðlast hengibrú í formi póstmódernískr-
ar fjölhyggju og síki menningarfordóma hefur
að mörgu leyti verið yfirstigið. Fræðileg um-
fjöllun um myndbönd Bjarkar Guðmundsdótt-
ur er þar gott dæmi, en ekki þarf að rýna mjög
djúpt í fortíðina til að sjá móta fyrir tímaskeiði
þar sem tónlistarmyndbönd hefðu varla þótt
boðlegt viðfangsefni fyrir Skírni.
En líkt og Sigurður Líndal bendir á í nýlegri
grein um sögu Skírnis og stöðu þess í samtím-
anum er þó ýmislegt sem betur mætti fara á
fræðiritamarkaðnum. Sigurður nefnir m.a. að
á sama tíma og háskólamenntuðu fólki hefur
fjölgað og umræðan um mikilvægi menntunar
aukist hefur útbreiðsla Skírnis ekki vaxið í
sama mæli. Ætla má að sama gildi um önnur
fræðirit. Hann nefnir mögulegar orsakir, og
þeirra mikilvægust er e.t.v sú að miðlum á öll-
um sviðum hefur fjölgað verulega síðustu ára-
tugi. Samkeppnin um athygli einstaklingsins
er gríðarleg og á sama tíma hafa kröfur um
sérhæfingu aukist. En Sigurður bendir jafn-
framt á að í þessu kapphlaupi hefur prent-
miðlum ekki gengið sem skyldi. Í samkeppni
við sjónvarp – og aðra myndmiðla – eru prent-
miðlar að lúta lægra haldi. Hann bendir rétti-
lega á að orðstír bókaþjóðarinnar er byggður á
vafasömum forsendum jólaneyslu og skyldu-
lesningar í skólum. Umbreyting TMM getur í
þessu samhengi talist dæmigerð – frá svart
hvítum prentmiðli í átt að myndrænni, litríkri
og aðlaðandi framsetningu. Ekki ber þó að
skilja aðgreininguna sem svo að nýupptalið
þríeyki sé á nokkurn máta neikvætt í sjálfu
sér, þróunin er hins vegar í átt að aðgengilegu
formi sem ekki krefst of mikils tíma eða ein-
beitingar.
Nýir miðlar, nýr fræðavettvangur?
Í grein sinni fjallar Sigurður um breyting-
arnar sem hafa átt sér stað á upplýsingamiðlun
síðustu ár, og þá sérstaklega í samhengi við
netbyltinguna. Hann varpar fram þeirri spurn-
ingu hvort þekkingarmiðlun muni færast yfir í
netheima. Þetta er aðkallandi spurning því
staðreyndin er sú að flest fræðirit í hinum
enskumælandi heimi (og víðar) hafa á undan-
förnum árum flutt efni sitt yfir í „þekkingar-
rými“ Netsins, jafnframt því sem prentun er
haldið áfram. Stafræn framsetning hefur að
sjálfsögðu marga kosti, og þaraf allnokkra
fram yfir prentaða framsetningu. Þau sem til
dæmis hafa nýtt sér alfræðibækur á stafrænu
formi hafa kynnst þessum kostum af eigin
raun, auk þess sem heildstæðir gagnabankar
og leitarvélar sem veita áhugasömum aðstoð í
ferð þeirra um rangala uppsafnaðs efnisforða
eru vitanlega ómetanleg fyrir fræðistörf af öllu
tagi. Sigurður veltir fyrir sér ýmsum mögu-
leikum í þessu samhengi og því hvort Skírnir
eigi eftir að hreiðra um sig á Netinu í fyrir-
sjáanlegri framtíð, nokkuð sem væri óskandi.
Slíkar umbreytingar ættu þó ekki að þurfa að
hafa gagnger áhrif á prentútgáfu fræðirita,
enda hefur það sýnt sig að uppsetning á net-
vænum aðgangi að efni og árgöngum fræðirita
(sem og annarra prentmiðla) virkar sem aukin
þjónusta við notendur og viðbót við starfsemi
viðkomandi útgáfu en ekki sem arftaki prent-
miðilsins. Háskólar kaupa gjarnan aðgang að
heildarsafni fræðirita á Netinu fyrir nemend-
ur, auk þess sem þessi möguleiki yfirstígur
landfræðileg mörk og endurnýjar og eykur
gildi eldri greina. Þó verður að hafa tvennt í
huga. Ekki eru allir nettengdir og prentaður
texti er lesvænni (og sennilega hollari) en
tölvuskjárinn, auk þess sem ánægjan af áþreif-
anleika útgefinna bóka og rita er meiri en af
stafrænt sköpuðum ljósgeislum og útprentuð-
um lausablöðum.
Netmiðlar eru þó bylting í fjölmiðlun. Svo
vel vill til að Íslendingar, sem er jú ein af net-
tengdustu þjóðum heims, geta státað af afar
frambærilegu vefriti. Kistan er vefrit um
menningartengd fræði í víðum skilningi, hefur
í raun reynst vettvangur fyrir skrif á sviði bók-
mennta, menningarfræði, heimspeki, kvik-
myndafræði, þýðingafræði o.m.fl. og er því
kannski ekki auðvelt að marka henni tiltekinn
bás. Að auki hefur Kistan skapað sér sterka
stöðu á sviði bókmennta- og leikhúsgagnrýni
og tekur þar flestum prentbundnum miðlum
landsins fram hvað varðar framsetningu á fag-
legri og vel rökstuddri umfjöllun. Skiptir þar
nokkru máli að kílóbæt í þekkingarrýminu eru
bæði fleiri og ódýrari en dálkasentímetrar í
dagblöðum.
Er þá ótalinn sá eðlisbundni kostur formsins
að vera uppfæranlegur (eða afmáanlegur) með
litlum fyrirvara og geta geymt nær ótakmark-
aðan forða af eldri greinum og framlögum
pistlahöfunda. Með því að nýta þessa mögu-
leika hefur Kistunni tekist að verða ein af mik-
ilvægari röddum íslenskrar menningarum-
ræðu. Meðan á jólavertíðinni stendur er þar að
finna að umfjöllun um nýjustu bókmenntirnar
og hina níu mánuði ársins er vefsetrið vett-
vangur ýmiss konar umræðu um menningar-
mál. Að þessu leyti hefur frumkvöðlastarf
Matthíasar Viðars Sæmundssonar borið góðan
ávöxt.
Ný rödd, nýtt Rit
Tíðindum sætti þegar nýtt fræðirit hóf
göngu sína undir lok ársins 2001. Ritið nefndist
það og hefur frá upphafi verið undir ritstjórn
Guðna Elíssonar, bókmenntafræðings, og Jóns
Ólafssonar, heimspekings. Síðasta tilraun til
að stofnsetja nýtt tímarit um menningarmál,
Fjölnir, varði aðeins nógu lengi til að koma út
tveimur eintökum og var þar þó sótt af krafti
inn á almennan markað, bæði hvað varðar inni-
hald og form. Ritið, sem gefið er út af Hugvís-
indastofnun Háskóla Íslands, er reyndar af
öðrum toga, og lagt var upp í útgáfuferðalagið
á mun lágstemmdari nótum en í Fjölni, sem
vonandi gefur tilefni til að ætla að örlögin verði
önnur. Útgáfa Ritsins ber vitni um fræðilegan
metnað þegar litið er til efnis og efnistaka, og
útlitið er hefðbundið og stílhreint.
Hér má reyndar finna veigamesta þátt fram-
taksins og birtingarmynd raunverulegs frum-
leika þess. Ólíkt öðrum fræðiritum á mark-
aðnum, og hér verður að telja hið framliðna
TMM með, miðast hver útgáfa Ritsins við
ákveðið fræðilegt viðfangsefni eða þema.
Þ.e.a.s. hér hefur verið fundinn ákveðinn
fræðilegur millivegur milli sjarmerandi óreiðu
Skírnis og fleiri rita og draumsins um sérhæfð
íslensk fræðirit með því að helga hvert hefti
Ritsins ákveðnu málefni eða fræðilegum vett-
vangi. Að þessu leyti líkist hvert hefti hefð-
bundinni útgáfu háskólaforlaga og víða erlend-
is er þessi leið farin í útgáfu fræðirita. Þannig
hefur Ritið með sínum fyrstu útgefnu heftum
reynt að skapa nýjan grundvöll innan íslenska
fræðasamfélagsins og á hrós skilið þar sem
ekki hefur almennt verið talinn grundvöllur
fyrir slíku framtaki.
Ritið gerði kvikmyndaaðlaganir bókmennta-
texta að aðalefni fyrsta heftisins sem er eitt af
áhugaverðari fræðisviðum samtímans. Í raun
mætti kvikmyndafræði og sérstaklega samspil
kvikmynda og bókmennta vera mun meira
áberandi umræðuefni hér á landi en raun ber
vitni. Ekki síst ef tekið er tillit til þeirrar
áhugaverðu aðstöðu íslenskrar menningar að
helstu menningarverðmæti þjóðarinnar, þ.e.
Íslendingasögurnar, hafa verið í allt að því líf-
rænum tengslum við þróun kvikmyndalistar
hér á landi allt frá upphafi til dagsins í dag.
Sambandið þar á milli eru að sönnu ljóst en að
mestu órannsakað, sem er nokkur synd því slík
rannsókn ætti þess kost að varpa ljósi í víðu
samhengi á þá menningarlegu tilfærslu sem
átt hefur sér stað í samtímanum frá orði til
myndar, auk áframhaldandi mikilvægi sagn-
anna sem þó taka umbreytingum í nútímanum
og með nýjum miðlunarleiðum. Vert er í þessu
samhengi að geta þess að Bergljót Kristjáns-
dóttir athugar einmitt kvikmyndauppfærslu
Ágústs Guðmundssonar á Gísla sögu Súrsson-
ar, Útlaganum, en þar kemur fram að fráhvörf
kvikmyndatextans frá frumtextanum eru jafn-
merkingarbær og það sem er fært milli miðl-
anna án mikilla breytinga. Mest rými í fyrsta
heftinu fá þó rannsóknir á aðlögunum þekktra
nútímabókmennta að hvíta tjaldinu. Þannig
fjallar Ástráður Eysteinsson um vandasama
tilfrærslu Kristnihaldsins eftir Halldór Lax-
ness á kvikmyndaform. Hann fjallar í því sam-
hengi um jafnólíkar birtingarmyndir textans
og upprunalegu skáldsöguna, leikritið, handrit
kvikmyndarinnar og kvikmyndina sjálfa. Þá
fjallar Guðni Elísson um aðlögun Friðriks Þórs
Friðrikssonar á ástsælustu skáldsögu síðasta
áratugar í íslenskum bókmenntum, Englum al-
heimsins eftir Einar Má Guðmundsson. Um-
ræðan í heild vekur ekki aðeins athygli á sígild-
um bókmenntatextum heldur bendir hún á
hvernig ólík listform tvinnast saman en eru á
sama tíma ólík. Bent er á hvernig bókmennta-
textinn skilgreinir ekki aðeins viðtökur kvik-
myndaáhorfenda heldur líka hvernig kvik-
myndaaðlögun getur mótað skilning fólks á
bókmenntatexta og lifuðum veruleika, líkt og
Eggert Þór Bernharðsson gerir í umfjöllun
sinni um kvikmyndaaðlögun Friðriks Þórs
Friðrikssonar á tveimur fyrstu bindum skáld-
sagnaþríleiks Einars Kárasonar um Djöflaeyj-
una.
Í heftunum sem á eftir hafa komið hafa stað-
leysur, femínismi og menningarfræði verið
umfjöllunarefni. Þetta er óneitanlega áherslu-
breyting frá fræðiritum sem birta greinar um
óskyld málefni, líkt og Skírnir gerir og TMM
gerði. Í Ritinu er að finna mörg ólík fræðileg
viðhorf um eitt viðfangsefni. Þetta hvetur les-
endur til að líta á hverja útgáfu sem sjálfstæða
heild sem þannig öðlast líka varanlegt gildi
sem áþreifanlegt innlegg í ákveðna umræðu
(eða sem upphaf hennar) í stað þeirra ókræsi-
legu en ekki ósennilegu örlaga að hvert hefti
verði aðeins að sundurtætanlegu viðfangi ljós-
ritunarvéla þar sem áhugasamir velja úr þær
einstöku greinar sem þeim henta án þess að
sinna heftinu í heild.
Annað og þriðja hefti Ritsins eru lýsandi
dæmi og sýna vel slagkraftinn sem býr í formi
af þessu tagi. Í staðleysu-heftinu bjóðast les-
endum annars vegar greinar sem á almennan
máta fjalla um og útskýra hugtakið „staðleys-
ur“ (e. „utopia“), hér er grein Árna Bergmanns
gott dæmi, en einnig er lögð áhersla á að gefa
hugtakinu samtímalega skírskotun með því að
fjalla um íslenskan nútíma og alþjóðlegar
hreyfingar í vísindum og menningu. Grein
Jóns Ólafssonar um íslenska fyrirtækið de-
CODE er sérstaklega áhugavekjandi í því til-
liti en þar er ímynd og taktík fyrirtækisins orð-
ræðu- og markaðsgreind. Útkoman er vel
rökstudd, dálítið ógnvekjandi en á sama tíma
afar umhugsunarverð mynd af fyrirtæki sem
hefur merkingarauka langt handan við hefð-
bundinn fyrirtækjarekstur. Það sem gefur
grein Jóns aukið gildi er hversu ólík hún er
hefðbundnum fréttaskýringum og friðþægj-
andi útleggingum á hlutverki/mikilvægi/stöðu
þessa fyrirtækis í þjóðlegu og alþjóðlegu sam-
hengi. Jón nálgast viðfangsefnið frá sjónarmiði
heimspeki, siðfræði og gagnrýnnar þekkingar
sem birtir aðrar hliðar á margumræddu máli
en áður hafa komið fram.
Ritið sem fjallar um femínisma er í heild
sinni sömuleiðs afar tímanlegt inngrip í um-
ræðu sem aftur hefur hitnað undir nýverið.
Opnunargrein heftisins, „Jafnrétti án femín-
isma, pólitík án fræða“ eftir Þorgerði Einars-
dóttur, gæti til að mynda verið gagnleg skyldu-
lesning fyrir þá sem til máls taka um þetta
efni. Þorgerður teflir fram staðreyndum sem
sýna svo ekki verður um villst að baráttumál
kvennahreyfingarinnar eru langt í frá í höfn,
en um þessar mundir litast alltof stór hluti um-
ræðunnar um femínisma af því viðhorfi að um
sé að ræða einhvers konar fortíðardraug sem
þvælist fyrir einstaklingsfrelsi og eðlilegu gild-
ismati. Orðaleikfimi af þessu tagi er kannski
staðreyndaheld en Þorgerður gerir sitt besta
til að framsetja raunsanna mynd af samtíma-
veruleika sem svo sannarlega mismunar fólki
enn eftir kyni.
Með því að blanda fræðilegum hugtökum á
borð við „aðlaganir“, „staðleysur“ og „femín-
isma“ (sem engu að síður eru óskaplega víð-
feðm og óstýrlát) saman við ólíkar nálgunar-
leiðir íslenskra fræðimanna hefur Ritinu á
skömmum tíma tekist að marka sér sess innan
fræðilegrar umræðu á landinu. Með því að
veita samheldna og tímabæra umfjöllun um
menningarleg málefni, að ógleymdum þýðing-
um á völdum lykiltextum í hverjum efnisflokki
(sem er athyglisvert innlegg um stöðu Íslands í
alþjóðlegu fræðasamfélagi), er óhætt að segja
að framtak Hugvísindastofnunar sé bæði mik-
ilvægt og vel heppnað. Og kannski meira en
það, Ritið sýnir í verki að íslenskir fræðimenn
hafa ýmislegt fram að færa til alþjóðlegra við-
fangsefna í fræðunum, auk þess sem útgáfan
sýnir fram á áframhaldandi líf og kraft fræði-
ritamarkaðarins í heild sinni, sem beið, og því
verður ekki neitað, nokkurn hnekk þegar
TMM gaf upp öndina.
Höfundur leggur stund á doktorsnám í bókmennta-
fræði í Bandaríkjunum.
Kistunni hefur tekist að verða ein af mikilvægari röddum fræðasamfélagsins.