Lesbók Morgunblaðsins - 30.08.2003, Page 8

8 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 30. ÁGÚST 2003
S
JÖUNDI áratugurinn var merki-
legur og skemmtilegur tími.
Hinn vestræni heimur hafði um
1960 verið í fimmtán ár að jafna
sig eftir síðari heimsstyrjöldina;
það var vissulega tímabil vöru-
skorts, skömmtunar og hafta.
Mig minnir þó að við, sem vorum
þá ung, létum það ekki á okkur fá. Um og eftir
1960 var eins og veröldin væri loks búin að jafna
sig eftir verstu áföllin; fólk þurfti ekki lengur að
standa næturlangt í biðröð ef fréttist að bomsur
væru komnar í skóbúð eða ný karlmannaföt í
Últíma. En um leið magnaðist kalda stríðið og
teygði anga sína á síður blaðanna. Pólitískur lit-
ur skipti þá miklu meira máli en nú og rithöf-
undar gátu átt erfitt uppdráttar ef grunur var
um að litur þeirra væri ekki „réttur“. Þetta var
leiðinlegt og átti því miður eftir að standa lengi.
Um 1960 bjuggum við áreiðanlega við versta
vegakerfi í Evrópu og þótt víðar væri leitað.
Eiginlega sætir undrum að venjulegir fólksbílar
skyldu ekki hrynja tiltölulega fljótt. Það gerðu
þeir ekki, en eldri kynslóðin man vel eftir
skröltinu, glamrinu og tístinu á ferðalögum. Al-
faraleiðir, til að mynda á Suðurlandi, voru alveg
ófærar tímunum saman á vorin og mátti þakka
fyrir að komast yfir hvörfin. Menn kviðu jafnvel
fyrir því að aka fyrir Hvalfjörð.
Flestir munu telja að tölvutæknin, sem nú er
yfir og undir og allt um kring, sé veigamesta
framfaraskrefið á síðustu fjörutíu árum, en
margir þeirra, sem lengra muna aftur í tímann,
munu segja að það séu alvöru vegir með bundnu
slitlagi. Öll önnur framfaraskref eru smærri, en
við vildum samt ekki án þeirra vera. Væri okkur
kippt fjóra áratugi aftur í tímann mundu margir
sakna þess að geta ekki talað í bílsíma eða
gemsa, ekki fengið spólu á vídéóleigu og þá væri
heldur ekkert sjónvarp, margfalt færri veit-
ingahús, enginn bjór nema smyglaður.
Þá voru kaupfélögin enn við lýði og kepptu
við kaupmanninn á horninu, sem er að deyja út
á þessum stórmarkaðatímum. Vitaskuld er ekki
annað en gott hvað vöruúrval hefur aukizt;
einnig það að komast í búð um helgar og fram
eftir kvöldi. Meira máli skiptir þó að flestum er
leiðin greiðari til náms, en þá var landsprófið sá
þröskuldur sem notaður var til að draga ungt
fólk í dilka. Öll framtíðaráform gátu brostið við
það eitt að fá ekki nema 5,99 á landsprófi.
Fjöldi frábærra listamanna
Eftirtektarvert er hvað þjóðin átti marga
góða listamenn fyrir fjörutíu árum. Í starfi
mínu á blöðunum átti ég þess kost að kynnast
mörgum þeirra sem hæst ber; einkum skáldum
og rithöfundum, sem ég minnist með þakklæti
og virðingu. Þar á meðal eru Gunnar Gunn-
arsson, Jón Helgason, Halldór Laxness, Tómas
Guðmundsson, Guðmundur Daníelsson, Ólafur
Jóhann Sigurðsson, Stefán Hörður Grímsson,
Jóhannes úr Kötlum og Jón úr Vör. Úr hópi
myndlistarmanna um 1960 eru mér minnisstæð-
ust samskipti við Jóhannes Kjarval, Gunnlaug
Scheving, Svavar Guðnason, Finn Jónsson, Jón
Engilberts, Þorvald Skúlason, Barböru Árna-
son, Jóhann Briem og myndhöggvarana Ás-
mund Sveinsson og Sigurjón Ólafsson.
Þetta var eldri kynslóð listamanna fyrir
fjörutíu árum og allir eru þeir látnir.
Þá eins og nú var misjafnt hversu „sýnilegir“
eða áberandi beztu listamenn okkar voru. Miklu
minna bar á andúð á Halldóri Laxness eftir að
hann fékk Nóbelsverðlaunin 1955; hann var þá
orðinn ofurstirni, en Jón Leifs var ekki oft í
sviðsljósinu og helzt að á hann væri minnst í
tengslum við STEF. Miklu meira bar á Páli Ís-
ólfssyni og útvarpið átti mestan þátt í því. Allt
menningarlíf naut góðs af mönnum eins og Sig-
urði Nordal prófessor, Ragnari Jónssyni útgef-
anda „í Smára“ og Sveini Einarssyni leikhús-
stjóra sem stýrði bæði Leikfélagi Reykjavíkur
og Þjóðleikhúsinu á löngu, farsælu skeiði.
Á sama tíma höfðu leikhúsin á að skipa úr-
valsleikurum og mér eru sumar leiksýningar í
Iðnó frá þessum árum minnisstæðari en allt
annað frá síðari áratugum. Í einstökum list-
greinum hygg ég að mest aukning hafi orðið í
tónlist. Við áttum frábæra tónlistarmenn þá
eins og nú, en á síðari árum hefur fjöldi hvers-
kyns tónleika margfaldast.
Um 1960 urðu kynslóðaskipti í listum; ekki
aðeins vegna aldurs heldur vegna nýrra við-
horfa. Ungir myndlistarmenn höfðu nokkrum
árum áður boðað fagnaðarerindi abstraktlistar,
en hópur skálda sagði á sama tíma skilið við rím
og stuðla og kynnti það sem kallað var at-
ómkveðskapur. Um þetta leyti var ný kynslóð
skálda og rithöfunda komin á fljúgandi ferð til
vegs og virðingar og samskiptin við þann hóp
hjá okkur, sem þá voru jafnaldra á blöðunum,
urðu náin. Þar voru systkinin Svava og Jökull
Jakobsbörn, Thor Vilhjálmsson, Hannes Pét-
ursson, Matthías Johannessen, Guðbergur
Bergsson, Indriði G. Þorsteinsson, Jóhann
Hjálmarsson, Sigurður A. Magnúson, Einar
Bragi og Þorsteinn frá Hamri, svo einhverjir
séu nefndir. Nokkrir myndlistarmenn, sem þá
voru farnir að láta að sér kveða, eru lifandi og
sumir starfandi; menn eins og Erró, Kristján
Davíðsson, Baltasar, Hjörleifur Sigurðsson,
Bragi Ásgeirsson, Benedikt Gunnarsson, Eirík-
ur Smith og Kjartan Guðjónsson. Hörður
Ágústsson hefur líka verið starfandi til þessa;
síðustu áratugina sem fræðimaður um forna, ís-
lenzka byggingarlist. Aðrir úr þessum hópi hafa
fallið frá; til að mynda Valtýr Pétursson, Sverr-
ir Haraldsson, Alfreð Flóki og Sveinn Björns-
son. Með þetta lið var staða listmenningar á Ís-
land sterk.
Því nefni ég þessa þjóðkunnu listamenn, að
þeir voru um leið styrkur blaðanna. Hvort-
tveggja var, að þá eins og nú birtu skáld og rit-
höfundar verk sín í blöðum, og eins hitt, að lista-
menn og verk þeirra voru æði oft viðfangsefni
okkar sem störfuðum á blöðum á síðari hluta
blýaldar. Síðan hefur alveg ný tegund listar og
listamanna komið til sögu og orðið drjúgt um-
fjöllunarefni; Kvikmyndir, kvikmyndahöfundar
og kvikmyndaleikarar. Þá var að byrja fyrir al-
vöru að bjarma fyrir kvikmyndaöldinni og þótti
flestum takast vel þegar 79 af stöðinnni var
kvikmynduð 1962.
Maður er manns gaman
Sú áherzla í blaðamennsku hefur ekki breytzt
að hafa fólk í fyrirrúmi. Fyrir utan hin hvim-
leiðu staglviðtöl við fræga fólkið er ævinlega
hægt að grafa uppi fólk sem kemur á óvart. Óm-
ari Ragnarssyni tókst að gera Gísla á Uppsölum
þjóðfrægan enda þótt nafni minn hefði ekki
neitt stórmerkilegt að segja. Þarna var kostur
að geta unnið með kvikmynd; þetta hefði ekki
tekizt neitt svipað í rituðu máli.
Það þekkja blaðamenn frá umliðnum áratug-
um að misvel gengur að fá fólk til að tjá sig í
viðtölum. Einn þeirra sem hafði munninn fyrir
neðan nefið var Björn alþingismaður á Löngu-
mýri og fengist hann í viðtal mátti oft eiga von á
einni og einni mergjaðri yfirlýsingu. Á síðari
hluta blýaldar átti ég samtal við Björn og ég
man það eitt úr því, að hann taldi að við Sunn-
lendingar værum frekar heimskir og sífelldar
rigningar ættu sök á því. Óvenjulegt var, að
Björn setti að skilyrði fyrir viðtalinu að hann
fengi greidda þóknun, sem ég man að var 1.500
krónur. Hann leysti ávísunina ekki út, en við
fréttum seinna að hann sýndi hana í kjördæm-
inu fyrir kosningar og sagði: „Þetta borga þeir
fyrir sunnan fyrir það eitt að fá að tala við mig.“
Af öðru fólki sem ég skrifaði samtöl við fyrir
um fjörutíu árum og er mér minnisstætt vil ég
nefna Þórð á Mófellsstöðum í Skorradal, blind-
an þjóðhaga smið, sem smíðaði sjálfur bandsög-
ina sína eftir að hafa fengið að þreifa á verkfær-
um í Völundi. Það var áhrifamikið að hitta
þennan stórgáfaða mann og ræða við hann,
rúmlega áttræðan. Jón Helgason prófessor í
Kaupmannahöfn er einnig í röðum hinna minn-
isstæðu. Ég hitti hann að máli sumarið 1960 í
Árnastofnun og hann tók mér illa í fyrstu; leit
með fyrirlitningu á eintak af Vikunni sem ég
sýndi honum og sagðist eitt sinn hafa þekkt
íhaldskall sem las svona blöð. En þegar hann
komst að því að ég væri ekki af mölinni, heldur
úr Biskupstungum, léttist mjög á honum brúnin
og hann fór á kostum í skemmtilegheitum.
Í sömu ferð hitti ég og skrifaði samtal við
einn kynlegasta kvist sem ég hef fyrir hitt, Karl
Einarsson Dunganon, skáld, myndlistarmann
og hertoga af Sánkti Kildu. Hann bjó í sam-
býlishúsi einhverstaðar við Vesterbrogade og
hafði sankað saman í íbúðina þvílíkum kynstr-
um af hverskyns drasli að þar var aðeins gengt
meðfram veggjum.
Í hópi þeirra minnisstæðu frá þessum tíma er
tvímælalaust Guðný Jónsdóttir frá Galtafelli,
systir Einars myndhöggvara. Ég kynntist henni
fyrir milligöngu Sigurðar Nordal sem benti mér
á að þarna væri kona sem komin væri yfir ní-
rætt að gefa út sína fyrstu bók og hún væri at-
hyglisverð. Stórgáfuð kona þessi frænka mín og
mikill fengur að kynnast henni.
Séra Sigurður Einarsson í Holti, áður dósent
í guðfræðideild Háskólans og fréttaþulur á rík-
isútvarpinu, var ógleymanlegur karakter. Í ald-
arspegli um séra Sigurð árið 1963 segir svo í út-
drætti: „Víðförull gáfumaður, málskarpur svo af
ber, skáld í hefðbundnum stíl, umburðarlyndur
með aldrinum, samkvæmismaður á landsvísu og
stærstur og skemmtlegastur í breiskleika sín-
um.“
Séra Sigurður var einn þessara frábæru út-
varpsmanna sem hafa á liðnum áratugum talað
móðurmálið svo unun er á að hlýða. Raunaleg-
asta breyting í nútímaljósvakamiðlum frá því
BLÖÐ OG FÓLK Á BLÝÖLD II
Morgunblaðið/Ólafur K. Magnússon
Horfin tækni. Hér standa setjaravélar í röð í prentsmiðju Morgunblaðsins. Með blýinu hurfu þær og setjarar heyrðu þá til liðinni tíð.
HVER ÁRATUGUR
HEFUR SÍNA SÉRSTÖÐU
Listamenn voru vinsælt
umfjöllunarefni í blöðum
fyrir 40 árum og er að-
dáunarvert hversu magn-
aður sá hópur var.
E F T I R G Í S L A S I G U R Ð S S O N