Lesbók Morgunblaðsins - 18.10.2003, Blaðsíða 3

H
EILBRIGÐI skiptir sköp-
um fyrir velferð almenn-
ings um allan heim. Þetta
á ekki bara við um Afr-
íku, þar sem auðlæknandi
hitabeltissjúkdómar eins
og berklar og malaría og
margar aðrar pestir og
plágur, sumar illlæknandi eins og eyðni,
drepa börn og fullorðna í þúsundatali með
hörmulegum afleiðingum á hverjum ein-
asta degi. Nei, heilbrigði skiptir einnig
sköpum í okkar heimshluta, þar sem líf
fólksins og líðan heldur áfram að lengjast
og batna jafnt og þétt, sumpart fyrir tilstilli
læknavísindanna. Við verjum æ meira fé til
heilbrigðismála eftir því sem árin líða, og
útgjaldagleðin hefur borið árangur. Heil-
brigðisútgjöld í OECD-löndum nema víða
um 50 þúsund krónum á mánuði á hverja
fjögurra manna fjölskyldu, sums staðar
meiru, og útgjöld til menntamála nema
reyndar öðru eins. Af þessum útlátum öll-
um má ráða mikilvægi þessara tveggja
málaflokka í mannfélagi nútímans.
En útgjöld eru ótryggur mælikvarði á
árangur hvort sem er í heilbrigðismálum
eða menntamálum, af því að útgjöldin nýt-
ast misvel. Hér þarf að greina aðföng frá
afurðum. Fjárútlát eru aðföng til heilbrigð-
isþjónustu og almannafræðslu, en afurðin
er heilbrigðisþjónustan sjálf og fræðslan.
Og afurðin skiptir höfuðmáli, ekki aðföngin.
Tökum heilbrigðismálin. Útgjöld til
þeirra hafa aukizt myndarlega síðustu ár,
svo að Ísland sómir sér nú vel í samanburði
við önnur OECD-lönd. Samkvæmt nýjum
tölum frá OECD fyrir árið 2000 verja Ís-
lendingar næstmestu almannafé til heil-
brigðismála miðað við landsframleiðslu á
OECD-svæðinu; Þjóðverjar einir eru ofar á
blaði. Íslendingar verja á hinn bóginn sára-
litlu einkafé til heilbrigðisþjónustu; þar er-
um við nálægt botni. Til samanburðar verja
Bandaríkjamenn næstum því jafnmiklu
einkafé til heilbrigðisþjónustu og al-
mannafé, og þeir veita á heildina litið lang-
mestu fé til heilbrigðismála miðað við
landsframleiðslu á OECD-svæðinu. Þeir
verja hvorki meira né minna en 120 þúsund
krónum á mánuði á hverja fjögurra manna
fjölskyldu til heilbrigðismála á móti 65 þús-
und krónum hér heima. Munurinn er m.a.
sá, að Bandaríkjamenn stunda blandaðan
búskap í heilbrigðismálum: þeir halda úti
dýru heilbrigðiskerfi fyrir ríkisins reikning,
enda þótt heilbrigðistryggingum þar vestra
sé að vísu mjög ábótavant, og þeir halda
jafnframt úti fjölbreyttu og umfangsmiklu
einkaheilbrigðiskerfi, svo að kostir einka-
rekstrar og samkeppni fái að njóta sín.
Svipuðu máli gegnir um Sviss: þar slaga
einkaútgjöld til heilbrigðismála hátt upp í
ríkisútgjöld í sama skyni. Í mörgum Evr-
ópulöndum, þar á meðal Frakklandi, Hol-
landi og Þýzkalandi, nema einkaútgjöld
milli þriðjungs og fjórðungs af heildar-
útgjöldum til heilbrigðismála. Hér heima
nema einkaútgjöldin á hinn bóginn aðeins
um sjöttungi heildarútgjaldanna. Þarna
munar miklu. Fleira hangir á spýtunni. Að
réttu lagi ætti heilbrigðisþjónusta að kosta
minna á Íslandi en víðast hvar í löndunum í
kringum okkur, af því að aldurssamsetn-
ingin er önnur hér en þar. Hér er hlutfalls-
lega meira af ungu fólki, svo að heilbrigð-
isþjónustan ætti þá að kosta okkur minna
en ella eins og sakir standa (og mennta-
málin mættu þá kosta meira).
Þrátt fyrir mikil útgjöld til heilbrigð-
ismála hér heima líður varla svo vika, að
ekki berist neyðarfréttir af fjárþröng heil-
brigðisstofnana, þar sem sjúklingar þurfa
að bíða mánuðum saman eftir brýnum að-
gerðum, aðrir þurfa að liggja á göngum
spítalanna, þar eð sjúkrastofurnar eru yf-
irfullar, og enn aðrir eru sendir heim of
snemma, að þeim sjálfum finnst og fjöl-
skyldum þeirra, til að losa sjúkrarými.
Hverju sætir svo ómannúðlegt ástand alls-
nægtaþjóðfélagsins? Ástæðan er sú, sýnist
mér, að síauknar fjárveitingar til heilbrigð-
ismála nýtast ekki nógu vel, þar eð búskap-
arlagið í heilbrigðiskerfinu er ekki nógu
hagkvæmt. Rekstur heilbrigðisþjónust-
unnar á að ýmsu leyti meira skylt við mið-
stjórn en markaðsbúskap. Þetta er ekki
séríslenzkur vandi, heldur samevrópskur,
og hann verður að leysa. Ella er hætt við
því, að ófremdarástand heilbrigðismálanna
verði varanlegt. Vandinn er ekki sá, að rík-
inu sé ofaukið í heilbrigðiskerfinu, alls ekki.
Almannavaldið á að láta heilbrigðismál til
sín taka og einnig menntamál, enda er sá
háttur hafður á um allan heim vegna þess,
að frjáls markaður er ófær um að veita al-
menningi viðundandi heilbrigðisþjónustu
og menntun á eigin spýtur. Það stafar af
því, að heilbrigði og menntun eru öðrum
þræði sameign: það er ekki einkamál hvers
og eins, hversu heilsufari hans og menntun
er háttað, því að við njótum þess öll í sam-
einingu að búa í samfélagi, þar sem hvort
tveggja er í góðu lagi. Nei, vandinn er sá, að
almannavaldið kann ekki nógu vel að skipta
verkum með einkageiranum og þá ekki
heldur að leyfa frjálsri verðmyndun á
markaði að fá að njóta sín, svo að fjármunir
heilbrigðiskerfisins nýtist sem bezt. Frjáls
verðmyndun hjálpar mönnum að gera sér
grein fyrir því, hvað hlutirnir kosta: til þess
er hún.
Biðraðirnar í heilbrigðiskerfinu segja í
rauninni allt, sem segja þarf um þetta mál.
Biðraðir eru alls staðar og ævinlega fylgi-
fiskur miðstýringar og ein birtingarmynd
þeirrar óhagkvæmni, sem fylgir því úrelta
búskaparlagi. Við erum hætt að stunda
áætlunarbúskap í flestum greinum: við er-
um hætt að norpa í biðröðum fyrir utan
búðir og banka, eins og tíðkaðist hér um
langt árabil. Hagskipulag heilbrigðisþjón-
ustunnar er eftirlegukind, þrjózkur arfur
frá fyrri tíð, því að við eigum eftir að gera
það, sem gera þarf til að eyða þessum leif-
um miðstýringar og meðfylgjandi hugs-
unarháttar í heilbrigðisgeiranum (og einnig
í skólakerfinu, en látum það eiga sig að
sinni).
Lífseigir fordómar gegn markaðsbúskap
og skyldar hugmyndir um algera sérstöðu
heilbrigðisþjónustu í samfélaginu virðast
eiga talsverðan þátt í ríkjandi ástandi.
Margir stjórnmálamenn fórna höndum,
þegar minnzt er á markaðsbúskap á þeim
vettvangi. Þeir segjast ekki mega til þess
hugsa, að fólk geti keypt sér læknishjálp á
frjálsum markaði – læknishjálp, sem Ís-
lendingar kaupa sér raunar í stórum stíl nú
þegar bæði heima og erlendis. Þarna er á
ferðinni gömul og virðuleg jafnaðarhug-
sjón, sem hefur snúizt upp í andhverfu sína
í allsnægtaþjóðfélagi nútímans, því að
hvaða réttlæti er í því að skikka sárkvalið
fólk til að bíða mánuðum saman eftir lækn-
ishjálp, sem það myndi fegið greiða fyrir að
fá strax á frjálsum markaði? Flestum finnst
nauðsynlegt, að heilbrigðiskerfið mismuni
sjúklingum ekki eftir efnahag, um það sjón-
armið ríkir sátt í samfélaginu, og til þess
höfum við heilbrigðistryggingar. Eigi að
síður þurfa menn að hafa frelsi til að kaupa
sér heilbrigðisþjónustu að vild eins og aðra
vöru og þjónustu, því að áhugi manna og
óskir beinast í ólíkar áttir. Það ber enga
þörf til þess að setja heilbrigðiskerfið allt
úr skorðum til að ná æskilegum jafn-
aðarmarkmiðum í heilbrigðismálum. Lífs-
kjarajöfnuði, réttlæti og velferð stafar yf-
irhöfuð engin hætta af markaðsbúskap, sé
vel og hyggilega á málum haldið, hvorki í
heilbrigðismálum né annars staðar. Öðru
nær: miðstýringu og meðfylgjandi sóun
fylgir ævinlega mikið ranglæti. Velferð-
arríkið eins og við þekkjum það væri
óhugsandi án þeirrar hagkvæmni, sem
blandaður markaðsbúskapur einn getur
tryggt.
Hvað þarf þá að gera til að bæta ástand-
ið? Það þarf meiri og betri einkarekstur í
heilbrigðisþjónustunni, einkarekstur eins
og þann, sem þegar hefur rutt sér til rúms
með góðum árangri undangengin ár við hlið
heilsugæzlu á vegum ríkisins. Þessari þró-
un fylgir aukin samkeppni, frjálsari verð-
myndun, næmari kostnaðarvitund báðum
megin borðs og meðfylgjandi aðhald að
kostnaði, fjölbreytni, sem kemur til móts
við ólíkar óskir og þarfir almennings, og
þannig áfram. Heilbrigðisþjónusta er svo
dýr, að það er hægt að spara mikið fé með
því að fara betur með það fé, sem fyrir er.
Það þarf ekki að skera niður, heldur skera
upp – og gera þá um leið upp við gamlar
hugmyndir um miðstjórn og meðfylgjandi
forsjárhyggju í heilbrigðismálum. Æskileg
afskipti almannavaldsins mega ekki standa
í vegi fyrir heilbrigðum markaðsbúskap.
HEILBRIGÐI ER
HAGSTÆRÐ
RABB
Þ O R V A L D U R G Y L F A S O N
gylfason@hi.is
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 18. OKTÓBER 2003 3
LESBOK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING LISTIR
4 2 . T Ö L U B L A Ð - 7 8 . Á R G A N G U R
EFNI
Leikrit Matthíasar
Johannessen
eru fjölmörg og sennilega fleiri en margan
grunar. Árni Ibsen fjallar um leikrit-
unarferil Matthíasar sem spannar langan
tíma og breitt svið.
Roni Horn
gefur Háskólanum á Akureyri verk sitt
Some Thames í dag. Fríða Björk Ingv-
arsdóttir ræðir við Horn um list hennar.
Hver á Halldór
Laxness?
spyr Jón Karl Helgason í grein þar sem
hann setur deilurnar um einkabréf Hall-
dórs Laxness að undanförnu í sögulegt
samhengi.
Arnold
Schwarzenegger
er orðinn
ríkisstjóri í Kali-
forníu en ímynd
hans tengist frek-
ar hetjuímyndum
hvíta tjaldsins.
Heiða
Jóhannsdóttir
fjallar um kvik-
myndaímynd Arn-
olds Schwarzen-
eggers.
FORSÍÐUMYNDIN
er af Roni Horn á Thames-ánni í London.
ELÍSABET JÖKULSDÓTTIR
ÚR VÆNGJA-
HURÐINNI
47
Ef ég ætti að daðra við þig,
færi ég í fullkomið kerfi.
48
Ef ég ætlaði samt að daðra við þig,
myndi ég reka spjót í gegnum hjartað á þér.
49
En ef ég daðraði einsog almennileg manneskja,
léti ég útbúa tjörn með lótusblómum.
50
Sjáðu, ég kem mér ekki að efninu, fyrir mér ert þú efnið,
sprotinn úr jörðinni, enginn er meiri jörð en þú.
51
Þessi dularfulla jörð sem ég kann ekki að yrkja um,
en ásækir mig stöðugt. Og svarar aðeins í draumi.
Elísabet Jökulsdóttir á að baki ljóðabækur, skáldsögu, smásögur og örsögur. Ljóðin eru úr
ljóðabókinni Vængjahurðin (2003).