Lesbók Morgunblaðsins - 25.10.2003, Blaðsíða 4

4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 25. OKTÓBER 2003
C
AMILO José Cela var einn
af stóru rithöfundum tutt-
ugustu aldarinnar á Spáni.
Þegar slíkir höfundar deyja
liggur spurning í loftinu
sem yrði af fyllsta smekk-
leysi orðuð sem svo af ein-
lægum en ráðvilltum presti:
Og hvað á líkið að heita?
Cela dó 17. janúar árið 2002 og var grafinn í
fæðingarbæ sínum í Galisíu. Sex bifreiðar óku
þvert yfir Spán í kjölfar líkbílsins, þar af fjórar
fullar af blómum. Jarðarförin fór fram að við-
stöddu miklu margmenni og ef marka má ann-
an ævisöguritara Cela var það býsna athygl-
isverður atburður. Síðustu orð Cela eru sögð
hafa verið ávarp til eiginkonunnar og fæðing-
arbæjarins: „Marina, ég elska þig. Lifi Iria
Flavia!“
Iria Flavia er bær sem auðvelt er að missa
af, maður ekur þjóðveginn og kemur auga á
skilti sem segir að maður sé kominn til þessa
smábæjar á norðvesturhorni Spánar, Iria
Flavia, segir skiltið, hægir ferðina og rétt þeg-
ar maður er að búa sig undir að beygja og leit-
ar að afleggjara kemur nýtt skilti sem segir að
nú sé maður ekki lengur staddur í Iria Flavia,
nafn bæjarins birtist yfirstrikað á öðru skilti.
Örskömmu síðar er maður kominn til Padrón.
Þar snýr maður við og gerir aðra tilraun en það
sama endurtekur sig, fleygiferð framhjá Iria
Flavia án þess að ná að stoppa þar, fleygiferð
eins og hlaupandi gröf, ég hafði einmitt hugsað
mér að skoða gröf, það er gröf síðasta Nób-
elsverðlaunahafa Spánar í bókmenntum, Cam-
ilo José Cela. Ég gerði þrjár tilraunir áður en
mér tókst að komast til bæjarins sem er svo-
sem ekki stór, lítið að sjá þar nema kirkjugarð-
ur og safn, Cela stofnunin.
Ef einhver hygðist skrifa sögu hinna stór-
fenglegu líka væri Iria Flavia raunar mikil-
vægur staður því Cela er ekki það fyrsta í sögu
bæjarins. 19. aldar skáldkonan Rosalía de
Castro var sennilega fædd í Santiago de
Compostela, þótt Cela, sem var með hana á
heilanum, héldi jafnan fram að hún hefði fæðst
í Iria Flavia. Allavega bjó hún þar í grennd og
var jörðuð í sama kirkjugarði og Cela. Þar
hvíldi hún um langa hríð eða þangað til stjórn-
málamönnum þótti ótækt að hafa hana þar og
létu grafa hana upp og flytja með ærinni fyr-
irhöfn til Santiago. Safnið um hana er raunar í
Padrón, bænum við hliðina á Iria Flavia, en
hún hvílir í Bonaval-garði í höfuðborginni San-
tiago, hún er sameiningartákn héraðsins,
tungu þess og menningar, skáldkona borgar-
innar, segja þeir þar þótt þorpsbúar taki ekki
undir það. Skáld eru hentugt pólitískt áróð-
urstæki þegar þau eru dauð, kommúníska
skáldið Alfonso Castelao var endurgrafinn, ef
ég man rétt, í sama garði og varð býsna sam-
mála stjórnmálamönnum samtímans þegar
þangað var komið.
En frægasta líkið í sögu Iria Flavia er Sant-
iago, heilagur Jakob, postulinn, verndardýr-
lingur Spánar. Einnig hann er sagður hafa haft
viðkomu í Iria Flavia á leið sinni til Santiago de
Compostela. Hann var hálshöggvinn í Jerúsal-
em og líkið sent af tveimur lærisveinum hans
yfir hafið á báti úr steini. Frá Iria Flavia var
það síðan flutt í uxakerru til Santiago fyrir til-
stilli goðsagnakenndrar keltadrottningar að
nafni Lupa. Í Santiago de Compostela hvíla
jarðneskar leifar hans enn, kannski, engar
sannanir eru fyrir því að það sé hann en ekki
einhver annar, síðan reis ein glæstasta dóm-
kirkja kaþólskunnar utan um þær, borg í
kringum kirkjuna, borgin var skírð eftir dýr-
lingnum, þangað liggur fræg pílagrímsleið.
Iria Flavia kemur fyrir í verkum Cela og
sumir gagnrýnendur stóðu til skamms tíma í
þeirri trú að hann hefði fundið bæinn upp. En
hann er þarna, maður finnur hann á endanum,
hann er kominn á kortið, það raunverulega.
Það eru engar líkur á að Cela verði fluttur úr
grafreitnum sem hann valdi sér sjálfur, þó veit
maður aldrei, saga bæjarins er með mestu
ólíkindum, já, eiginlega eins og klippt út úr
skáldverki eftir Halldór Laxness.
Hið dýrðlega lík
Hverskonar maður var Camilo José Cela?
Hver var maðurinn á bakvið verk eins og Pask-
val Dvarte og hyski hans og Býkúpuna? Um
það eru ekki allir á eitt sáttir, margir segja
hann hafa verið viðkvæman snilling, heillandi
persónu, ögrandi höfund og róttækan hugsuð,
en þeir eru líka til sem telja hann hafa verið
siðblindan og menningarsnauðan framagosa,
hégómlega smásál, tækifærissinna, samvisku-
og sannfæringarlausan með öllu … Einn virt-
asti hispanisti heims telur að þegar upp er
staðið hafi hann verið hugmyndasnauður miðl-
ungshöfundur og að fæst af verkum hans muni
lifa.
Ian Gibson spænskufræðingur sendi frá sér
fyrir nokkrum mánuðum ævisögu Cela og
nefnist hún Cela, maðurinn sem vildi sigra. Í
viðtölum hefur hann sagst heillaður af persónu
Cela og hafa á henni óbeit í senn; rit sitt sé per-
sónuleg útgáfa af ævi rithöfundarins, ekki
Ævisagan, hin stóra ævisaga Cela er enn órit-
uð, að sögn Gibsons.
Hann notar enda
ekkert af þeim
heimildum og hand-
ritum sem finna má
í Cela stofnuninni í
Iria Flavia sem styr
hefur jafnan staðið
um. Gibson er ekki
einn af þeim sem
hafa aðgang að
skjölum þar, enginn
furðar sig svosem
neitt á því. Þetta er
ekki fyrsta ævisaga
Nóbelsverðlauna-
hafans og verður
ekki sú síðasta. Áð-
ur hefur t.d. sonur
Cela, Camilo José
Cela Conde, skrifað
bók um föður sinn
og sjálfur skrifaði
Cela svo minninga-
bók í tvígang, fyrst
árið 1959, svo 1993.
Báðar þær bækur
eru að jafnmiklu
leyti skáldskapur
og endurminningar.
Fræg ævisaga –
eða alræmd,
kannski aðallega
vegna titilsins – er
svo bók Francisco
Umbral sem kom út skömmu eftir að Cela dó.
Bókin, sem nefnist Cela: Hið dýrðlega lík, hef-
ur verið kölluð sorprit og sögð lágkúruleg, svik
við Cela. Umbral er rithöfundur og dálkahöf-
undur hjá dagblaðinu El Mundo, hefur fengist
við blaðamennsku meðfram skáldsagnaritun,
en er mjög virtur rithöfundur; að mati Cela
sjálfs er hann á meðal fárra frambærilegra
höfunda á Spáni. Umbral var vinur og læri-
sveinn Cela.
„Ég er líkt og munaðarlaus,“ lýsti Umbral
yfir við lát hans. Svo settist hann niður að
skrifa um hið dýrðlega lík og afraksturinn kom
á bók heilum þremur mánuðum eftir dánardag
Cela. Hið dýrðlega lík er ekki löng bók og ævi-
saga er varla réttnefni, hún byggist ekki á
rannsóknum eins og bók Gibson heldur per-
sónulegum hugleiðingum Umbral um vin sinn
og minningabrotum, enda gefur hún sig ekki út
fyrir annað. Og fremur en lágkúruleg er hún
háleit, einkennileg blanda af hyllingu og lasti,
skrautreið um menningarsöguna í alhæfinga-
stíl með tilvitnana- og nafnaflaumi. Umbral
skrifar alltaf þannig. Hann er snobbaður fag-
urkeri og fullkomlega samkvæmur sjálfum
sér. Og verðugur lærisveinn Cela að því leyti
að hann talar jafnmikið eða meira um sjálfan
sig en viðfangsefnið í Hinu dýrðlega líki.
Þótt bækurnar tvær um ævi Cela eigi það
sameiginlegt að vera ekki getið á heimasíðu
Cela-stofnunarinn-
ar eru þær eins ólík-
ar og hugsast getur.
Í bók Gibson er
kaldhæðinn húmor
sem kannski skýrist
af því að Gibson er
Íri. Stundum gerir
hann stólpagrín að
Nóbelsskáldinu
sem birtist lesand-
anum sem hégóm-
legur framagosi,
Gibson er oft ansi
grimmur við per-
sónu Cela, athugan-
ir hans á verkunum
eru mest á minn-
ingabókunum, hann
hikar ekki við vega
og meta skáldverk-
in huglægt. Bók
Umbrals markast
aftur af stuttum
sköpunartíma sín-
um, hún er nokkuð
endurtekningasöm
og virðist að ein-
hverju leyti sett
saman úr eldri text-
um og áður birtum.
Umbral hefur það
fram yfir Gibson að
hafa þekkt Cela,
myndin verður ná-
lægari, Gibson vinnur meira með hina opin-
beru ímynd. Og bók Umbral er innblásin og
full af andagift, inniheldur hugleiðingar um
persónu og verk Cela í stóru, menningarsögu-
legu samhengi.
Blóm
Að vísu var ég á ferð í myrkri. Hvern fjárann
var ég að þvælast til Iria Flavia? Í leit að ævi
skálds, kannski? Loks tókst mér að finna af-
leggjara, ómerktan, illa upplýstan. Og svo
rambaði ég á kirkjugarðinn þar sem Camilo
José Cela var grafinn í febrúar 2002, rétt rúmu
ári áður en ég var þarna á ferð. Þetta er lítill
kirkjugarður við litla sveitakirkju, kannski er
garðurinn rétt þrefaldur kirkjugarðinum í Við-
ey að stærð. Þegar ég kom að var fólk að tínast
út um sáluhliðið og úr kirkjunni, einhverri at-
höfn var að ljúka, fólk stóð fyrir utan og spjall-
aði, sumir inni í garðinum. Gröf Cela átti að
vera auðþekkjanleg, hann valdi sér sjálfur leg-
stað undir fallegu ólífutré, en ég fann hana
ekki strax; í garðinum voru nokkur tré og þeg-
ar ég taldi mig hafa leitað undir þeim öllum
spurði ég konu sem var með þeim síðustu að
fara úr garðinum og inn í þorpið. Ég reyndist
þá standa fyrir framan gröf Cela.
Legsteinninn var einkennilega máður miðað
við stuttan tíma, varla var hægt að lesa áletr-
unina – það var líka myrkur. En þetta var mik-
ill steinn og fallegt grafstæði. Það fyrsta sem
vakti athygli mína var að þetta var eina gröfin
sem ekki var með fjölda blóma. Ein, hvít rós lá
þarna eins og slytti sem einhver hefði kastað
frá sér, fáein rauð blöð vottuðu um nærveru
annarrar. Annað vakti líka fljótt athygli mína,
dálítill pollur á steininum. Þessi pollur, hann
var svolítið grunsamlegur. Gat verið að ein-
hver hefði … semsé saurgað leiði Nóbelsverð-
launahafans? Hvernig dettur mér slíkt og ann-
að eins í hug? Því skyldi einhver gera það? Jú,
Cela var ótrúlega heitt hataður af mörgum.
Skemmdarverk hafa verið unnin á styttu af
honum í galisískri borg, á hana var krotað níð
um Cela: fasisti! Og sitthvað fleira ljótt. En ég
hugsaði með mér að sennilega hefði staðið
blómavasi á gröfinni, hann svo oltið um koll og
einhver fjarlægt hann en pollurinn orðið eftir.
Og blómin? Hvar voru þau? Vinur minn sagði
mér síðar að hann hefði komið að gröf Cela
daginn eftir að hann var jarðsettur. Þá voru
ekki blóm nema á gröf hans sem var þakin með
þeim – en þorpsbúar voru hinsvegar í óða önn
að taka blómin og dreifa á hinar grafirnar.
Ef hann hefði …
Þessi dularfulli pollur og tvær túlkanir hans:
José Cela hafði litla persónutöfra, hann var
sérlega ógeðfelldur og fráhrindandi einstak-
lingur, kaldur, sjálfhverfur hrokagikkur. Að
sögn sumra. Cela var einstaklega sjarmerandi,
segja aðrir, víðmenntaður, samræðusnillung-
ur, ástríðumaður sem kunni listina að ögra.
Hann var öfundaðasti maður Spánar, meistari
spænskrar tungu, brautryðjandi í bókmennt-
um Spánar og heimsins …
Báðir ævisöguritararnir draga í efa hversu
algóður höfundur hann hafi verið. Mistækur,
skrifaði arfavondar bækur inni á milli, sumar
hundleiðinlegar að sögn Gibsons sem að auki
er þreyttur á að heyra talað um meistara
spænskrar tungu, auðvitað eru rithöfundar
flinkir með tungu sína, skárra væri það nú.
Gibson og Umbral telja til bækur eftir Cela
sem eru í raun og sann frábærar að þeirra mati
og muni lifa, en það segir þó eitthvað um rit-
höfundinn að þeir nefna ekki sömu bækurnar.
Camilo José Cela fæddist árið 1916 í Padrón
í Galisíu á Norðvestur-Spáni, í Iria Flavia, en
svo nefndu Rómverjarnir þorpið og hluti þess
heldur því nafni. Nokkurra daga gamall veikt-
ist Cela alvarlega og var við dauðans dyr. Afi
hans lét senda lest eftir lækni til Santiago de
Compostela, en ættinni tilheyrði lestarfélag
með því mikla nafni „Sociedad de Ferro-Carril
Composteleano de la infanta Doña Isabel, de
Santiago al Puerto de Carril“. Læknirinn
hrifsaði drenginn úr greipum dauðans og hann
var skírður í snatri. Hvað á barnið að heita?
Móðir Cela tók miklu ástfóstri við frumburð
sinn, hann fékk þá tilfinningu af uppeldinu að
hann væri sérstakur og ætlað að gera eitthvað
sérstakt.
1925 flyst fjölskyldan frá Galisíu til Madríd.
Cela lærir bókmenntir í háskólanum. Árið 1936
skellur spænska borgarastyrjöldin á og José
Cela skráir sig í her Franco. Seint þó og um
síðir, sjálfviljugur og af einskærri tækifæris-
mennsku, segir Umbral og ímyndar sér samtal
við skráninguna: – Gott og vel, en afhverju
komuð þér ekki fyrr? – Ég var að bíða eftir að
sjá hver myndi sigra. Hermennskan varð stutt
að sinni, ef ekki snautleg, Cela varð fyrir dá-
litlu hnjaski, fór á spítala og fékk vottorð um
vanhæfni til þátttöku í borgarastríðinu. Meiðsl
hans í þágu málstaðarins áttu eftir að verða
honum notadrjúg í samskiptum við fasista-
stjórnina. Sárin versnuðu heldur í frásögn
hans og sagan skolaðist til á alla lund, í texta
sem Nóbelsverðlaunanefndin sendi frá sér
áratugum síðar er talað um herkvaðningu og
alvarleg sár á vígvellinum.
Brautskráður af spítalanum stundaði Cela
hóruhúsin í A Coruña, á því hafði hann mikið
dálæti bæði fyrr og síðar, eins og hann lýsir
fjálglega í endurminningabókum sínum tveim-
ur. Cela hafði þó stund aflögu til að skrifa al-
ræmt bréf. Bréfið sendi hann 30. mars árið
1938 til „Cuerpo de investigación y vigilancia“,
njósnabatterís Franco. Í því lýsir hann vilja
sínum til að þjóna fósturjörðinni með þeim
hætti sem heilsan leyfi og sækir um starf hjá
stofnuninni. Hann kveðst hafa búið 13 ár í
Madríd, þekkja til og geta gefið mikilvægar
upplýsingar um einstaklinga og starfsemi þar.
Cela býðst með öðrum orðum til að njósna um
rauðliða í Madríd, menntamenn og vini sína, og
gefa upplýsingar sem gátu leitt til handtöku
þeirra og aftöku. Ekki kom til þessa, honum
var ekki einu sinni svarað, og Cela kláraði her-
þjónustu sína. En atriðið er að sumra mati lyk-
illinn að persónu José Cela, öll ævi hans þar
eftir markist af vondri samvisku. Biografem
kallaði franski fræðimaðurinn Roland Barthes
þetta: Atvik í ævisögu, hversu smávægilegt
sem það er, sem varpar – eða er látið varpa –
ljósi á persónuleika og lífshlaup eins manns
eins og það leggur sig. En bréfið er þó ekki
annað en þetta: vilji, ekki veruleiki, hugsun
sem ekkert varð úr. Gibson greinir á við
Umbral í túlkuninni á því hvað hefði orðið ef
Cela hefði njósnað. Uppljóstranirnar hefðu
OG HVAÐ
Á LÍKIÐ
AÐ HEITA?
E F T I R H E R M A N N S T E FÁ N S S O N
Nýlega dáinn Nóbelsverðlaunahafi, afar umdeildur í
lifanda lífi hjá þjóð sinni, dáður jafnt sem hataður,
fjölskylda hins látna í uppnámi, tveir gjörólíkir ævi-
sagnaritarar, annar í heimildaleysi, skjöl lokuð inni
á safni og ekki öllum heimil, bein og óbein afskipti
stjórnmálaafla af skáldinu gengna, kannast einhver
við þetta? Jú, hér er að sjálfsögðu verið að tala
um spænska rithöfundinn Camilo José Cela.
Ævisögurnar tvær um nóbelshöfundinn Camilo José
Cela og höfundarnir, Ian Gibson til vinstri og
Francisco Umbral.