Lesbók Morgunblaðsins - 25.10.2003, Blaðsíða 5

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 25. OKTÓBER 2003 5
verið gagnslausar, segir Umbral, Cela var
hvatvís og „gleymdi sjálfsagt jafnharðan sín-
um illu fyrirætlunum.“ Það er ekki síst þegar
opnast svona gáttir í viðtengingarhætti sem
sést til ævisagnaritaranna gefa Cela nafn, sitt
hvort nafnið.
Róttækur höfundur
Cela afgreiðir þetta í nokkrum setningum í
minningabókinni frá 1993, talar um öfundar-
og óvildarmenn sem hafi viljað svipta sig Nób-
elsverðlaununum með því að hampa bréfinu og
birta það rétt fyrir tilnefningu, gerir lítið úr
málinu og ber fyrir sig æsku, hann var 21 árs
þegar það var ritað.
Að stríðinu loknu tók hann að birta sín
fyrstu skrif, þau birti hann á vettvangi höfunda
sem hlynntir voru fasistastjórninni. Fyrsta
verk hans var smágrein, hylling fasismans og
Franco. Smásögur fylgdu í kjölfarið. Fljótlega
sótti Cela um starf við ritskoðun og fékk stöð-
una. Hann var peningaþurfi, vantaði vinnu og
blygðaðist sín aldrei fyrir starfið eins og hann
lýsti yfir síðar á ævinni. Skoðun hans var sú að
aldrei skyldi biðjast afsökunar á neinu, hann
iðraðist ekki neins sem hann gerði á ævinni.
Raunar skoðaði hann tímarit, ekki bækur, sem
alls ekki var eins umdeilt starf. Þótt starfsferl-
inum sé hampað af gagnrýnendum Cela er
ólíklegt að hann hafi strokað út svo mikið sem
stafkrók. Á þessum tíma er hann kominn vel af
stað með La familia de Pascual Duarte sem í
íslenskri þýðingu Kristins R. Ólafssonar nefn-
ist Paskval Dvarte og hyski hans. Bókin kom
út 1942 hjá litlu forlagi í Burgos, vakti fljótlega
mikla athygli og breytti lífi höfundarins. Hún
sló í gegn í annarri útgáfu, ekki síst eftir að
gera átti upplagið upptækt. Sagt hefur verið
um Cela að Paskval Dvarte sé eina eftirminni-
lega sögupersóna hans, enda notaði hann önn-
ur meðul en eftirminnilegar sögupersónur.
Fagurfræðin er kennd við tremendisma.
Fyrsta skáldsaga Cela vinnur með spænsku
píkaresku hefðina, hún er varnarrit skálks, og
af mörgum talin hans besta bók ásamt með La
Colmena, sem einnig er til á íslensku, þýðand-
inn er sá sami, bókin nefnist Býkúpan. Þessar
tvær bækur höfundarins eru þær sem óum-
deildastar eru sem meistaraverk spænskra
bókmennta á 20. öld. Býkúpan byggist á fram-
úrstefnulegri aðferð sem bandaríski rithöfund-
urinn John Dos Passos hafði notað áður; í Bý-
kúpunni eru yfir 300 sögupersónur sem allar
eiga bakgrunn skáldsögunnar sameiginlegan:
borgina Madríd. Ævisöguritaranum Ian Gib-
son finnst þó mest til skáldsögunnar San Cam-
ilo, 1936 frá árinu 1969 koma. Hún er einnig til-
raunaverk, þótt með allt öðrum hætti sé; í
henni var notuð aðferð svipuð þeirri sem
James Joyce notaði, stream of consciousness
eða vitundarflæði. Francisco Umbral hefur dá-
læti á ferðasögum Cela, einkum Viaje a la Alc-
arria (Ferð til Alcarria, 1948) en telur hann
hafa verið hreint afleitan pistlahöfund (sjálfur
hefur Umbral náð mjög góðum tökum á þeirri
grein). Cela gaf út ógrynni bóka, drjúgur hluti
þeirra samanstendur af textum sem skrifaðir
voru fyrir blöð, greinum, pistlum … Að öllum
líkindum hafði sænska adakemían áðurnefnd-
ar þrjár skáldsögur í huga þegar hann var út-
nefndur til Nóbelsverðlaunanna 1989.
Árið 1956 stofnaði José Cela eitt áhrifa-
mesta bókmenntatímarit Spánar, Papeles de
Son Armadáns, og ritstýrði því með öðrum.
Ritið var kannski ekki síst merkilegt fyrir þá
sök að í því birtust textar spænskra höfunda í
útlegð. Gibson telur þetta honum ekki til
tekna; hann leggur áherslu á geysilegan metn-
að og sigurvilja Cela, segir hann hafa stefnt á
heimsfrægð og Nóbel frá því mjög snemma á
ferlinum, tímaritið hafi verið mikilvægt skref í
þá átt og skapað honum velvild meðal vinstri-
sinnaðra rithöfunda í Evrópu. Enda þótt borg-
arastyrjöldin sé oft til umfjöllunar í verkum
Cela gagnrýndi hann aldrei einræðisstjórn
Franco opinberlega, hvorki meðan hún ríkti né
eftir dauða Franco. Umbral kallar hann íhalds-
saman, enskaðalsættaðan fagurkera. Gibson
kallar hann bara íhaldssaman og segir auðvelt
að taka feil á strigakjafti og róttækni. Því Cela
var mikill strigakjaftur.
Að lifa skrifandi og skrifa lifandi
Afhverju var Cela svona umdeildur? Það var
vegna þess að hann var stöðugt að ögra. Ögr-
anirnar snerust um kynferðismál og kúk og
sitthvað fleira. Eftir minningarhátíð um skáld-
ið Federico Garcia Lorca sagði hann að það
hefði verið óttaleg hommahátíð, hann hefði
svosem ekkert á móti hommum en léti bara
ekki taka sig í rass. Ummælin vöktu mikla
reiði, ekki aðeins á meðal spænskra homma.
Allar kynslóðir rithöfunda sem á eftir Cela
komu voru ómerkilegar, sagði Nóbelsverð-
launahafinn, ekkert í þá spunnið sem höfunda
og þeir hefðu enga sjálfsvirðingu og þæðu fé
hjá sósíalistaflokknum, aldrei hefði hann þegið
ölmusu frá einum eða neinum. Sonur hans
reyndi að bera í bætifláka fyrir hann, sagði að
Cela hefði raunar ekkert lesið af ungu höfund-
unum, læsi mest lítið og fylgdist ekki með,
allra síst eftir að hann fékk Nóbelinn. Ekki
þótti þetta bæta úr skák enda þótt sumir tækju
undir það. „Hann var fullkomlega fáfróður um
evrópskan samtímaskáldskap“ er titill á viðtali
við Gibson (La voz de Galicia, 22. maí, 2003).
„Það verður að fyrirgefa honum af því að
hann er svo klár strákur,“ var klisja sem loddi
við hann, löngu eftir að hann var hættur að
vera strákur, segir Gibson, löngu eftir að blóts-
yrði sem höfðu verið fáheyrð á opinberum vett-
vangi á Franco-tímanum voru á hvers manns
vörum. En hann gerði sitt besta. Í minninga-
bók segir Cela frá skyndilegri óbeit sem hellt-
ist yfir hann eftir nótt með vændiskonu sem
hafði veitt honum góðan beina. Hann langar
skyndilega að kyrkja hana en fer úr húsinu á
meðan hún sefur. Ekki þó án þess fyrst að
kúka á flygilinn í íbúðinni og skeina sér á kan-
arífugli sem hann tók úr búri sem hékk í stof-
unni. Fuglinum henti hann vönkuðum og hálf-
rænulausum í sófann. Til hvers segir hann
þessa sögu? spyr Gibson. Ekki kemur hann vel
út úr henni. Önnur saga: Cela sagði þá skrítlu
af sjálfum sér að hafa dregið á tálar stúlku sem
hataðist út í spænska heimsvaldastefnu. Þegar
stúlkan nálgast hápunktinn skipar Cela henni
að hrópa „lifi Spánn!“ annars muni hann draga
hann út. Og þar fram eftir götunum. Sögur
Cela þurfa ekki að vera sannar. Anektóður
lágu vel fyrir honum, eins og sjá má í skáldsög-
um hans.
Eftir að hann kom heim frá því að taka á
móti Nóbelnum árið 1989 talaði hann mikið um
Cervantesar-verðlaunin, virtustu spænsku
bókmenntaverðlaunin, sem hann hafði ekki
fengið. Cela gaf algeran skít í þessi verðlaun.
„Cervantesar-verðlaunin? Það er eins og að
spyrja konung hvort hann vilji krýnast sem
prins!“ Eftir að Cela fékk verðlaunin, seint og
um síðir, árið 1995, hætti hann að agnúast út í
þau og reyndi að blammera með einhverjum
öðrum hætti. Ég get sogað tíu lítra af vatni upp
í rassgatið á mér, sagði hann í viðtali fyrir
nokkrum árum.
Öfundaður og ofsóttur helgimyndabrjótur
sem gagnrýndi kynferðislega bælingu, skelm-
ir, aðdáandi svæsinnar fasistastjórnar, einræð-
isstjórnar í miðri Evrópu, Cela hefur það eitt
út á einræðisherrann að setja að hann sé ekki
nógu duglegur að ríða; en sennilega bráði fas-
isminn af Cela og hann var ekki eini rithöfund-
urinn sem dáðist að honum ungur, eða var það
tóm tækifærismennska? „Snillingur í að lifa
skrifandi og skrifa lifandi,“ segir Francisco
Umbral. José Cela var meistari og lærifaðir í
krafti, orku, hann var maður þykjustunnar,
segir Umbral, fas hans bar vott um „sífellda
heift í garð heimsins, þannig fas var eitt sinn
markaðsvænt, ef svo má segja, hluti ímyndar,
en er nú orðið fólki ekta og því að sjálfsögðu
ekki eins áhugavert. Uppgerð býr yfir meiri
krafti en raunverulegur sannleikur …“ Umbr-
al dregur upp mynd af viðkvæmum manni sem
er ekki það sem hann gefur sig út fyrir að vera
opinberlega. Cela var örugglega talsvert upp-
tekinn af ímynd sinni, hugsaði stöðugt um
hana, jafnmikið og um bækurnar, segir Gib-
son. Ímyndin fór niður á við á síðari hluta ævi
hans. Þegar líður á ævi Cela fara ævisögurnar
að verða lygilegar og minna á sápuóperur. Já,
raunar dúkkaði Nóbelshöfundurinn eitt sinn
skyndilega upp sem kynnir í framhaldssápu, í
eina viku, öllum að óvörum, sagði hann sjón-
varpsáhorfendum hvað hefði gerst í síðasta
þætti sápu að nafni Cristal.
Á efri árum skildi Cela við eiginkonu sína til
margra áratuga, konu sem hafði mikil og
hvetjandi áhrif á skrif hans og var ritari hans
og helsti yfirlesari allt þeirra hjónaband, og
kvæntist kornungri konu, rithöfundinum Mar-
inu Castaño, sem hann hafði haldið við um
nokkurt skeið, og fjölskyldan lítur á sem nokk-
urskonar Önnu Nicole Smith. „Guðdómleg
hefnd!“, segir Umbral og fíníserar það ekki
neitt frekar; hann vísar til þess að fyrri eig-
inkonan, sem nú er nýdáin, hafði haldið
framhjá Cela áratugum áður, því glopraði hún
út úr sér við slúðurblað fyrir nokkrum árum.
Síðari konunni og fjölskyldunni varð ekki vel
til vina, deilur þeirra urðu fyrst sóðalegar eftir
að hann dó og þau sonur hans tóku að deila um
meðal annars hver erfði markgreifatitil Cela,
markgreifans af Iria Flavia. Sonurinn erfði
hann en segist í nýlegu viðtali frekar hafa vilj-
að erfa Nóbelinn.
Nokkrum árum síðar stóð Cela í einhverju
subbulegasta ritstuldarmáli sem komið hefur
fyrir dómstóla. Málið, sem enn stendur yfir, er
í sem stystu máli á annan hvorn veginn af þess-
um tveimur: 1) Bókaútgefandi fær Cela til að
skrifa bók sem hann hyggst, fyrirfram, láta
vinna til samkeppnisverðlauna á sínum vegum
og lætur hann fá handrit sem borist hefur í
þessa sömu samkeppni; Cela umritar handritið
í snarheitum með hjálp konu sinnar og gefur
því sinn stíl, sendir verkið í keppnina sem það
sigrar eins og til var efnt en nokkru síðar kærir
höfundur upprunalega handritsins Cela og út-
gáfufyrirtækið fyrir ritstuld. 2) Kona nokkur í
A Coruña veitir því athygli að talsverð líkindi
eru með skáldsögu eftir Cela, La cruz de San
Andrés, og söguþræði í handriti sem hún hafði
sent í sömu samkeppni og skáldsaga Cela hef-
ur sigrað í. Hún kærir því bæði Cela og útgáf-
una í þeirri trú að líkindin séu annað og meira
en það sem þau eru, einskær hending.
Þótt Gibson eyði mjög miklu rými í þetta
mál kemst hann ekki til botns í því, meðal ann-
ars vegna þess að síðari eiginkonan sem fer
með málefni Cela-stofnunarinnar veitir ekki
aðgang að handritum að skáldsögunni sem
gætu leitt málið til lykta.
Ekki eru allir hrifnir af verki Gibsons. Gagn-
rýni gamla vinstri blaðsins El País var fremur
harðorð, það yrði að lesa bók Gibsons með
bækur Cela við höndina og taka öllum niður-
stöðum hans með mesta hugsanlegum fyrir-
vara. Gagnrýnandi El Mundo slátraði bókinni,
sagði hana einkennast mest af öllu því sem
ekki væri nefnt, gríðarmiklu púðri er eytt í rit-
stuldarmálið og meintan fasisma en til dæmis
hvergi nefnt að Cela hýsti eftirlýsta vinstri-
sinnaða menntamenn á heimili sínu á Franco-
tímanum. Önnur æviatriði væru blásin upp og
rangsnúin, allt lagt út á alversta veg. Þessi bók
væri skrifuð beint í kjaftinn á þeim hópum sem
hötuðust við Cela og af engum áhuga á að nálg-
ast margbrotinn persónuleika hans. Í mínum
augum, augum leikmanns, virðist Gibson
ganga býsna langt í að heimta einhverskonar
játningu af Cela og agnúast út í að finna ekki
Sannleikann í minningabókunum, pólitíska
játningu og yfirlýsingu um afstöðu í trúmálum.
Kannski hafði Cela sáralitla pólitíska sannfær-
ingu og var áhugalaus með öllu um trú. Hann
var þó allavega „einkar staðfastur í afstöðu
sinni til spænskrar tungu“, bendir Gibson á, en
þannig flímaði blaðamaður El País eftir að
hafa komist að því að tækifærisræða sem Cela
hélt á Spáni um móðurmálið var orð fyrir orð
samhljóða annarri sem hann hafði haldið sex
árum áður í Mexíkó.
Ævisögu Gibsons má skoða sem einn þátt í
mikilli baráttu um eignarhald yfir Nóbelsverð-
launahafanum, skrifaða af vinstrimanni, stefnt
gegn tangarhaldi stjórnmálamanna sem fæstir
hafa lesið neitt eftir Cela, hluta slagsins um
tangarhald á Nóbelsverðlaunahafa.
Og hvað á líkið að heita?
Gröf með hvítri rós og dálítilli ráðgátu. Samt
var þetta falleg gröf og einhvernveginn dálítið
sætt að þorpsbúar skuli færa sér blómin í nyt.
Hafði ég eignast einhverja smá hlutdeild í gröf
Cela með því að heimsækja hana? Eignast
maður eitthvað í höfundi með ævisögu? Með
því einu að lesa hana? „Sumum er gert að
ganga blómum stráða braut, öðrum er skipað
að leggja leið sína meðal þistla og þornfíkjuj-
urta,“ skrifaði Cela í sinni frægustu bók, enn er
Paskval Dvarte fólki ráðgáta. Ég ek burt frá
Iria Flavia, renni út á þjóðveginn, neónskiltin
ljóma, einhverntímann lærðist mér að neón-
skilti á þjóðvegi merkir annaðhvort hóruhús,
sem eru kölluð club og eru lítt dulbúin ef mað-
ur kann að ráða í táknin, eða kirkju, stundum
eru kirkjur á þessum slóðum, en þó enn frekar
yfir í Portúgal, með neónkrossum sem jafnvel
blikka. Skrýtið hvernig hið helgasta og hið
lægsta mætast. Svæðið í kringum Padrón er
sannkölluð paradís neónljósanna.
Og hvað á líkið að heita? Hverjum tilheyrir
Camilo José Cela? Stjórnarflokknum? Cela-
stofnuninni? Eiginkonunni ungu? Syninum?
Vinstri menntamönnum? Ian Gibson? Franc-
isco Umbral? Þjóðinni? Cela er óvenjulegur
rithöfundur að því leyti að hann átti í mjög
nánu sambandi við valdhafa. Kistuberar í jarð-
arför hans voru ráðherrar stjórnarflokksins,
Partido Popular, en úr sósíalistaflokknum
mætti ekki sála. Rithöfundurinn Rosa Mont-
ero skrifaði: „Cela hafði gríðarlega bók-
menntahæfileika, en mér virðist sem hann hafi
fyrir alllöngu tekið valdið fram yfir bókmennt-
irnar, og þessvegna hefur hann í mínum aug-
um verið dauður í mörg ár. Og nú hafa valds-
menn jarðað hann með uppblásinni og
innantómri viðhöfn, jarðað hann sem það sem
hann var: Einn þeirra.“
Og hvað á líkið að heita? Kannski segir það
mikla sögu að sá sem heimsækir gröf Cela
skuli velkjast í vafa – þó ekki sé nema andartak
– um hvort blómavasi hafi þar oltið um koll eða
einhver pissað á legsteininn höfundinum til
háðungar – nú eða heiðurs. Á persónu hans eru
svo ólíkar skoðanir, svo ólíkar túlkanir á ævi
hans, að illgerlegt er að mynda sér skoðun á
honum. Skiptir yfirleitt máli hvernig mann-
eskja hann var? Hann skrifaði nokkrar frá-
bærar bækur, okkur eru aðgengilegar þær
tvær sem hafa verið þýddar, þetta eru mjög
merkilegar bækur, afbragðsbækur, er það
ekki nóg? Er það nóg?
Og hvað á líkið að heita? Allavega var hann
dálítið skemmtilegur fír, ævi hans litrík, eig-
inlega mun betur til þess fallin að skrifa
skemmtilega ævisögu en lífshlaup velflestra
rithöfunda. Og hann er kjöreign, kapítal sem
ólíkir hópar togast á um og hengja orð sín á: Ef
maður talar um eitthvað þá eignast maður það
um leið.
Ég vil eignast hvíta, dálítið tætta rós á leiði
og ráðgátu sem aldrei verður leyst.
Bækur sem vísað er til:
Ian Gibson: Cela, el hombre que quiso ganar, Aguilar,
Madríd, 2003.
Francisco Umbral: Cela: Un cadáver exquisito, Planeta,
Barcelona, 2002.
Höfundur er rithöfundur.
AP
Frá útför Camilo José Cela 18. janúar 2002 í dómkirkjunni í Iria Flavia á norðaustur Spáni. Enginn úr menningarelítu Galisíu mætti við útförina.