Lesbók Morgunblaðsins - 01.11.2003, Page 6

6 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 1. NÓVEMBER 2003
F
YRIR skömmu færði Magnús Pét-
ursson Morgunblaðinu fundar-
gerðarbók Blaðskeytabandalags-
ins með stofnsamningi banda-
lagsins, fundargerðum frá 1907
og 1908, og bréfum til Ritzau-
fréttastofunnar.
Magnús er sonur Péturs Ólafs-
sonar, blaðamanns á Morgunblaðinu og síðar
forstjóra Ísafoldarprentsmiðju, en hann var
sonur Ólafs Björnssonar, stofnanda Morgun-
blaðsins. Faðir hans var Björn Jónsson í Ísa-
fold, ritstjóri og ráðherra, og formaður Blað-
skeytabandalagsins, sem var stofnað 1906 og
var annað tveggja félaga, sem íslenzkir ritstjór-
ar stofnuðu um fréttaskeyti erlendis frá.
Fyrsta skip með fréttir
Í upphafi síðustu aldar höfðu íslenzkir rit-
stjórar öll spjót úti til að afla frétta erlendis.
Sum blöðin höfðu fréttaritara í erlendum stór-
borgum, þar sem Kaupmannahöfn var efst á
blaði, en fréttabréf þeirra áttu ekki aðra leið
heim en sjóleiðina. Heima snerist kapphlaupið
svo um komast fyrstur í þau skip, sem að utan
komu, og hafa þar allar fréttir, sem hægt var,
bæði með viðtölum við menn og upp úr erlend-
um blöðum. Í Reykjavíkurblöðunum birtist
mörg klausan, þar sem skýrt er frá því að út-
gáfa hafi dregizt vegna skipskomu og gjarnan
var getið þeirra erlendu blaða, sem íslenzku rit-
stjórarnir komu höndum yfir og endursögðu
fréttir úr.
Þegar skipakomur bar upp á milli útgáfu-
daga og fréttin þoldi ekki frekari bið, hvað þá að
lenda á síðum keppinautanna, gáfu blöðin út
sérstaka fregnmiða.
Í bókinni Nýjustu fréttir! segir Guðjón Frið-
riksson að Jón Ólafsson hafi hleypt af stað
þessu fréttastríði á fyrstu árum tuttugustu ald-
arinnar og það hafi verið undanfari þess að loft-
skeytastöð var sett upp við Rauðará í júní 1905
og komu ritsímans ári seinna. „Þetta tvennt olli
byltingu í samskiptum Íslands við umheiminn
og íslenskri blaðamennsku.“
Loftskeytin ollu umróti og heilabrotum!
„Margir Íslendingar trúðu ekki sínum eigin
augum er þeir lásu um atburði sem áttu að hafa
gerst daginn áður, jafnvel í Varsjá eða austur
við Odessa. Einn maður fullyrti að fréttirnar,
sem skeytin fluttu, mundu hafa komið með skipi
til Hafnarfjarðar nóttina áður og því væri logið
til að þau hefðu borist í loftinu frá Englandi.
Annar sagði að ef skip yrðu í leið fyrir skeyt-
unum hingað mundu þau lenda á þeim og kom-
ast ekki lengra. Lífsháski gat orðið af þeim ef
eitthvað kvikt yrði á vegi þeirra. Orðrómur
komst á kreik um að eitt skeytið hefði borist
upp á Mýrar og verið nærri búið að drepa þar
mann.“
Haustið 1906 var ritsíminn til útlanda opn-
aður og símasamband komst á milli Reykjavík-
ur og Seyðisfjarðar og Marconi-stöðinni var
lokað.
Marconi-loftskeytin bárust frá Poldhu í
Cornwall á Englandi og réðu Íslendingar engu
um, hvað þaðan barst, auk þess sem Rauðarár-
stöðin var eingöngu móttökustöð. Með tilkomu
ritsímans gátu menn hins vegar „talað saman“
með því að skiptast á skeytum og það voru Ís-
lendingar sem sendu fréttaskeytin frá útlönd-
um.
En ritsímaskeytin kostuðu sitt. Guðjón A.
Friðriksson segir, að líklega hafi Marconi-
skeytin verið ódýr eða jafnvel ókeypis, en fyrir
ritsímaskeytin þurfti að greiða fullt verð.
Íslenzku blöðin höfðu ekki efni til þess að
vera í stöðugu símskeytasambandi við útlönd
og stofnuðu því til tveggja blaðskeytasamlaga.
Samnot hraðskeyta
frá útlöndum
Blaðskeytabandalagið var stofnað 4. október
1906 og af fundargerðabók þess virðist mega
ráða, að stofnendurnir hafi verið blöðin Ísafold,
Þjóðólfur, Fjallkonan og Lögrjetta. Akureyr-
arblöðin Stefnir og Norðurland urðu félagar
með samþykkt bráðabirgðasamnings um blað-
skeytaviðskipti frá 15. október 1906 og Þjóðvilj-
inn (ungi) hefur slegizt í hópinn
um svipað leyti. Frækorn, blað
Davíðs Östlund, bættist í hópinn
21. október, og Alþýðublaðið
(eldra) 15. febrúar 1907 og Ing-
ólfur 1. marz 1907.
Að Blaðskeytasambandinu
stóðu blöð Jóns Ólafssonar; Dag-
blaðið og Reykjavík. Það varð
ekki langlíft; dó með Dagblaðinu,
en Reykjavík kom út áfram og
bættist Blaðskeytabandalaginu
seint í september 1907. Voru þá öll
Reykjavíkurblöðin í Blaðskeyta-
bandalaginu, Þjóðviljinn (ungi) og
Akureyrarblöðin, en Austanblöðin
skárust úr leik og urðu þá hlut-
hafar tveimur færri en við var bú-
izt.
Stofnsamþykkt Blaðskeytabandalagsins frá
4. október 1906 er svohljóðandi:
„Samningur um samnot blaðahraðskeyta,
lágmark auglýsingagjalds o.fl.
Undirskrifaðir blaðaútgefendur hafa í dag
komið sjer saman um:
1) Að hafa fyrst um sinn til þ.á. loka samnot
hraðskeyta frá útlöndum með þeim hætti, að
sami sje tíðindamaður fyrir þau öll erlendis ( í
Khöfn), fyrst um sinn dr. Valtýr Guðmundsson,
er sendir við og við helstu Norðurlandafrjettir
og Íslandi viðkomandi því blaði, er vjer tilnefn-
um – nú í bráð Ísafold – en það veitir hinum
blöðunum tafarlaust kost á að afrita skeytið.
Rjetta ítölu í þeim kostnaði greiðir hvert blað
eftir tölublaðafjölda um árið, og telst það eitt
tölublað, sem út kemur í einu og með sömu dag-
setningu.
2) Að hafa sömuleiðis til þ.á. loka samnot tal-
síma fyrir innlendar frjettir, eftir því nánara
fyrirkomulagi, er samningsmenn verða ásáttir
um, og eftir sömu reglu um kostnaðarniðurjöfn-
un sem í tölul. 1.
3) Að taka ekki lægra auglýsingargjald en
hjer segir: frumgjald 1 kr. á þumlung með nú
tíðkanlegri dálksbreidd og fái miklir eða stöð-
ugir viðskiftamenn 5%–50% afslátt, og 3 aura
orðið í fyrirframborguðum samtíningsauglýs-
ingum.
Við samningsrofi um þetta atriði liggur miss-
ir samnotahlunnindanna eftir
1.–2. tölul.
Þetta nær þó ekki til lögboð-
inna stjórnarvaldsauglýsinga nje
heldur ef fastir samningar eru um
annað til ársloka 1906.
Þessi grein gildir til ársloka
1907 og áfram eftir það, nema upp
sje sagt með mánaðar fyrirvara.
4) Rísi ágreiningur út af samn-
ingi þessum, skal hlíta úrskurði
gerðardóms, en í hann kjósa máls-
aðilar tvo menn hvor, en þeir 4
oddamann, með meirihluta at-
kvæða, ef í milli ber.
5) Heimilt er öðrum blöðum
landsins að ganga í samning þenn-
an með sömu kjörum.
Samningur þessi er dagsettur
4. október 1906 í fundargerðarbókinni, en ekki
færður þar í fyrr en á eftir fundargerðinni frá
25. marz 1907. Það sama á við um samninginn
við Akureyrarblöðin, sem samkvæmt fundar-
gerðinni lá fyrir 15. október 1906. ( í fundar-
gerðabókinni segir að um sé að ræða Bráða-
birgðasamning milli Akureyrarblaðanna (2) og
Blaðskeytasamlagsins í Reykjavík um blaða-
keytaviðskifti.)
Undir báðum samningunum eru nöfn Björns
Jónssonar fyrir Ísafold, Hannesar Þorsteins-
sonar fyrir Þjóðólf, Þórhalls Bjarnarsonar fyrir
Lögrjettu og Einars Hjörleifssonar fyrir Fjall-
konuna.
Önnur nöfn undir fyrri samningnum eru;
Skúli Thoroddsen fyrir Þjóðviljann og er hún
ódagsett, Davíð Östlund fyrir Frækorn, dagsett
21. október 1906, Pjetur G. Guðmundsson fyrir
Alþýðublaðið (eldra) frá 15. febrúar 1907 og Ari
Jónsson fyrir Ingólf frá 1. marz til ársloka 1907.
Samningar Blaðskeytabandalagsins fjalla
ekki einasta um fréttaskeyti erlendis frá, held-
ur einnig um auglýsingaverð og innlendar frétt-
ir.
Samræmt auglýsingaverð virðist hafa staðið í
mönnum, þrátt fyrir samning þar um, því á
fundinum 25. marz 1907 er því hreyft, „hvort
ekki væri rjett að blöð fjelagsmanna birtu hvert
um sig auglýsingaverðskrá þá, er þeir hefðu
undirgengist. En því var frestað.“
Fundir Blaðskeytabandalagsins voru haldnir
í skrifstofu Landbúnaðarfjelagsins. Í fundar-
gerðinni frá 25. marz 1907, segir, „að alþm. dr.
Valtýr Guðmundsson hefði gert fjelaginu þann
greiða, að senda því útlendu fréttaskeytin fram-
an af, til nóvemberloka, og ekkert gjald þegið
fyrir. En Ritzau Bureau tekið þá við, ókeypis til
marzloka, til reynslu, en fyrir 50 kr. á mánuði úr
því, til þ.á. loka; lengra ekki um samið.“
Fyrirkomulag skeytamóttökunnar var með
þeim hætti, „að láta fyrst um sinn senda öll
skeyti frá Khöfn (Ritzau Bureau) til Ísafoldar,
og eins frá Seyðisfirði (Jóhannes sýslum.) og
Sauðárkrók (Páll sýslum. Vídalín Bjarnason),
og vitjuðu aðrir fjelagsmenn þeirra í skrifstofu
Ísafoldar og tækju þar eftirrit af þeim, eftir tal-
símatilkynning þaðan um komu þeirra, nema
hvað reglulegir komudagar Khafnarskeytanna
væri þriðjudagar og fimtudagar kl. 6–7 að
kveldi. En frá Sauðárkrók fengi ritstjóri Þjóð-
ólfs frjettaskeyti (Gísli Ísleifsson sýslum.) og
væri þeirra að vitja þangað.“
Ritzau tekinn á beinið
Þegar Ritzau tekur við í Kaupmannahöfn,
sendi Blaðskeytabandalagið fréttastofunni
bréf, dagsett 18. nóvember 1906, þar sem lagð-
ar voru línurnar varðandi það efni, sem íslenzku
blöðin vildu fá.
Í upphafi segir, að íslenzku ritstjórarnir efist
ekki um yfirburði fréttastofunnar hvað hraða
og öryggi snertir. En hitt fari ekki á milli mála,
að íslenzkur maður sé bezt fallinn til að velja
fréttir ofan í íslenzk blöð.
Þar sem því sé ekki að heilsa hjá Ritzau út-
skýrir Blaðskeytabandalagið hvaða þjónustu
það vill fá.
Þar er þá fyrst að taka „faits accomplis“, en
alls ekki sögusagnir eða bollaleggingar um eitt-
hvað, sem enn er í lausu lofti.
Allt sem snertir Ísland er sett í fyrsta sæti og
skal fjalla ítarlega um þau mál. Danskar fréttir
eru í öðru sæti og skal halda lengd þeirra í
skefjum. Í þriðja flokknum eru svo erlendar
fréttir annars staðar frá og skuli þær vera af
enn skornari skammti.
Sérstök áherzla er lögð á að fá fréttir af verð-
lagsmálum; þ.e. verði á íslenzkum afurðum.
Skeyti skal senda einu sinni til tvisvar í viku
og þá á þriðjudags- og fimmtudagskvöldum. En
beri stóratburði upp á aðra daga, skal frétta-
stofan senda fréttir af þeim svo gefa megi út
fregnmiða í Reykjavík.
En Ritzau hefur ekki gefið þessu bréfi nægan
gaum. Í fundargerð frá fundi Blaðskeytabanda-
lagsins 25. marz 1907 segir, að formaðurinn hafi
samið aðfinnslubréf „sakir megnrar óánægju
fjelagsmanna við Ritsaus Bureau út af illa völd-
um frjettum undanfarið.“
Aðfinnslubréfið er dagsett þennan fundar-
dag, sem ber upp á lok þess reynslutíma, sem
Ritzau sendi íslenzku blöðunum fréttir þeim að
kostnaðarlausu.
Í bréfinu er þess getið, að fréttastofan hafi
staðið sig vel hvað stundvísi skeytanna varði, en
hins vegar megi margt að fréttavalinu finna.
Of mikið hafi borizt af dönskum fréttum, sem
lítinn eða engan hljómgrunn eigi á Íslandi og
nóg hafi verið um vangaveltur og óstaðfestan
söguburð, sem Blaðskeytabandalagið hafi frá-
beðið sér í bréfinu frá 18. nóvember. Hins vegar
hafi Ritzau látið undir höfuð leggjast að senda
stærri fréttir erlendis frá og er nefnt sem dæmi
að fréttastofan hafi enn ekki sent til Íslands
fréttir af vali Botha á forsetastól í Transval.
Þá er sagt að of mikið sé um endurtekningar
og ónákvæmni í fréttum Ritzau og nefnd dæmi
þar um.
En verst þykir íslenzku ritstjórunum að Ritz-
au stendur sig hreint afleitlega í stykkinu, þeg-
ar kemur til frétta sem tengjast Íslandi.
Á heildina litið metur Blaðskeytabandlagið
þjónustu Ritzau svo, að allt að helmingur frétta-
skeytanna hafi verið ófullnægjandi, sum vill-
andi, önnur röng svo ekki sé talað um þá at-
burði, sem engar fréttir bárust af!
Loks bendir Blaðskeytabandalagið á að betri
séu engin skeyti en ónothæf, kostnaðurinn sé
a.m.k. enginn, auk þess sem fréttastofan megi
FRÉTTASKEYTIÐ BARST UPP
Á MÝRAR OG VAR NÆRRI
BÚIÐ AÐ DREPA MANN
Erlendar fréttir og fréttamyndir streyma nú látlaust
inn í tölvukerfi Morgunblaðsins, nótt sem nýtan dag.
Í gamla daga var öldin önnur. FREYSTEINN JÓ-
HANNSSON segir frá bandalögum, sem íslenzku
blöðin stofnuðu um fréttaþjónustu frá útlöndum.
Morgunblaðið/Kristinn
Fundargerðabók bandalagsins, þar sem í eru líka stofnsamningur þess og samningur við Akur-
eyrarblöðin, auk afrita af bréfum, þar sem Ritzau-fréttastofan er tekin á beinið.
Björn Jónsson, formaður
Blaðskeytabandalagsins.