Lesbók Morgunblaðsins - 08.11.2003, Síða 8

8 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 8. NÓVEMBER 2003
Hjarta Íslands
Þ
að var sæmileg mæting þennan
morgun. Meira að segja einn af
þeim sem koma bara spari var bú-
inn að panta stóran latte, náungi
sem ekki var með okkur í menntó
en þekkir einn af strákunum í
gegnum skíðaæfingar ÍR eða KR á
ofanverðum áttunda áratugnum
eða vann með þeim á endalausum aukavöktum á
netbóluárunum þegar við diskúteruðum bréfa-
vísitölur á gráa markaðinum yfir venjulegu birk-
irúnnstykki og gamaldags kaffi; það var á þeim
árunum, nú þekki ég engan sem drekkur venju-
legt kaffi nema hann sé svo óheppinn að vinna hjá
plebbalegu fyrirtæki sem ekki tímir að splæsa í
espresso-macchiato-latte-cappucino-maskínu
sem heilsar manni með heimsmannslegu hvæsi í
morgunsárið. En þarna vorum við sum sé flestir
mættir, strákarnir, eða kallarnir réttara sagt, og
löngu hættir að ræða óskráðar vísitölur B-bréfa,
en bindum frekar vonir við lífeyrissparnað sér-
eignarsjóðanna, arfinn frá okkar ódauðlegu for-
eldrum sem tilkynna manni eftir hvert heilsutékk
að þeir séu „með skrokk eins og tvítugir ungling-
ar“, eða þá bara eina góða gróðahugmynd sem
einhverjir virðast alltaf vera tilbúnir til að fjár-
magna sama hversu vitlausar þær eru. Við töl-
uðum aðeins um Davíð, en ekki mikið, það hefur
bara gerst, svona smám saman, að maður talar
minna og minna um Davíð. Aðeins um Björgólf og
Jón Ásgeir og hvað þeir hefðu verið að kaupa eða
selja nýverið, smá um fisk og einn okkar kom með
Katóræðuna sína um heiftaræðið sem rynni á
hann við að sjá Kauphöllinni bregða fyrir, gler-
húsið sem á að hafa verið reist fyrir sloruga
kvótapeninga, en við ypptum bara öxlum, komum
með skot og hlógum að öllu. Okkar kynslóð hefur
frá upphafi sinna daga dáð rétt einstaklingsins til
að eiga sitt eigið dót og lagt til að hvert vandamál
sem upp kemur sé leyst með því að „skilgreina
eignarréttinn“. Okkur er í raun alveg sama um
þessi kvótamál. Við berum meiri virðingu fyrir
fyrirtækjunum og rétti þeirra til að ráðskast með
dótið sem þau náðu í við „skilgreiningu eignar-
réttarins“ en Viðskiptablaðið og Frjáls verslun
samanlagt. Líkt og þessum fjölmiðlum myndi
okkur aldrei koma til hugar að breyta einu ein-
asta grundvallaratriði í eina kerfinu sem getur
fært séreignarsjóðunum vaxtaprósenturnar sem
eiga að borga fyrir okkur hnattsiglinguna árið
2033. Kannski förum við í hana í félagi við for-
eldra okkar sem þá eiga örugglega eftir að monta
sig af því að læknirinn hafi sagt að þeir séu með
skrokk eins og tvítugir unglingar.
Svona fundir eru lím samfélagsins: Hvern dag
hittist miðstéttin einhvers staðar og ber saman
séreignarsjóðina sína, ræðir mismunadrifið á
jeppunum og hvað sé komið í hvaða búðir, kemur
með eina góða sögu af Björgólfi eða Jóni Ásgeiri
og spáir líkt og Séð og heyrt í kjólana, skartið og
nýju flottu bílana og spyr: Hvað kaupa þeir næst?
Drifafl íslenska samfélagsins, hjarta þess, slær
ekki í óbyggðunum og bíður þess að ítalskur risa-
bor þrengi sér í gegnum það. Það býr í miðstétt-
inni og hún býr alls staðar. Eina skiptingin á milli
landsbyggðar og höfuðborgarsvæðis er í tveimur
bindum Símaskrárinnar. Smábátaeigandinn fyrir
vestan eða austan með sinn jeppa, einbýlishús,
heita pott, pall og dóttur í námi í útlöndum er
sami maðurinn og á jeppa, hús, pall og háskóla-
nemandi dóttur í Húsahverfinu, jafnvel þótt línu-
ívilnun hins fyrrnefnda sé fyrst og fremst „on-
line“ hjá hinum. Þegar andstæðan sveit/borg
hvarf úr bókmenntum okkar og bíómyndum var
það ekki vegna þess að enginn hefði lengur af því
reynslu að flytja suður, því ef marka má tölur hef-
ur fólksflóttinn einmitt verið stöðugur síðustu
áratugina. Það sem gerðist var að sjálf sam-
félagsgerð miðstéttarinnar lagði undir sig landið
allt og styrkt af náttkeyrslu póstbílanna, ljósleið-
ara og dreifikerfi stærstu fjölmiðla bjó hún til
ósvæðisbundna miðstéttarmenningu sem mynd-
ar viðmið alls þess sem er íslenskt nú um stundir.
Ef íslenskar bókmenntir samtímans eiga að öðl-
ast alþýðuhylli verða þær að panta sér einn latte á
morgunfundi með þessu hjarta, ræða við það
fjórðungsuppgjör fyrirtækjanna í úrvalsvísitöl-
unni og spyrja hvað komið sé nýtt í búðirnar.
Inni og úti
Þessi veröld er forrit. Hún er þarna til að hægt
sé að færa fjármuni og vörur fram og aftur. Til
þess að hægt sé að reka hagkerfi og borga skatta
og búa til stofnanir og fyrirtæki, kaupa og selja
þessi fyrirtæki og „stýra kauphegðun“. Ég segi
forrit og meina þá forrit í skilningi Matrix-mynd-
anna, sem aftur er skilningur Baudrillards og
Platons á sambandi þess sem er og þess sem ekki
er. Ef maður „plöggar sig“ út úr miðstéttarheim-
inum birtist manni veröldin undir eins svolítið á
annan veg og margir taka þann kost að aftengja í
eitt skipti fyrir öll, hafi þeir eitt sinn kynnst því
sem er fyrir utan. Stöðug stýring á orku fólks,
fjármunum þess og tíma í þágu valdabattería
efnahags og stjórnmála er lýjandi, miðstéttin er
oft þreytt. Hún þarf að vinna mikið. Það þarf að
leggja mikið á sig til að bregðast við áreitum, fara
þangað, koma hingað. Bara skipulag höfuðborg-
arsvæðisins er dæmi um stýringu sem eykur á
þreytu, eyðir orku og býr til lýjandi athafnasemi.
Inni í þessu kerfi eru bókmenntirnar. Sem mark-
aðsvara eru þær einn liður í forritinu. Væru þær
það ekki yrðu þær samstundis ósýnilegar megn-
inu af þjóðinni.
Í áranna rás hafa sterkar raddir í íslenskri bók-
menntaumræðu haldið fram fagurfræði þar sem
lögð er áhersla á getu texta og listaverka til að af-
tengja fólk úr þessu forriti. Eitt besta dæmið er
bókmenntaskrif Matthíasar Viðars Sæmunds-
sonar. Hann hefur alltaf leitast við að benda á
mátt bókmenntatexta til að rjúfa hulu merkingar-
innar, hrífa manninn út úr forritinu og inn í heim
skapandi formleysu. Þar ríkja sterkar frumhvat-
ir, þar kynnist maðurinn reginöflum sjálfs sín og
náttúrunnar og skynjar kraftana sem hann hem-
ur með menningunni. Forritið er merkingarnet
sem fortúlkar allt fyrir manninn. Það færir hon-
um á silfurfati skilninginn á skipulagi alheimsins
og hans eigin sálarlífs. Öflugir bókmenntatextar
megna hins vegar með orðkynngi sinni, hug-
myndaauðgi og formvitund að skera í sundur
þessa dragnót. Svo við notumst aftur við Matrix-
líkinguna þá eru skáldin ekki ósvipuð skipstjór-
anum Morfeusi. Morfeus skilur forritið og sér í
gegnum það. Hann lifir „raunverulegu“ lífi, skít-
ugur í ljótri peysu en þegar hann trengist „mat-
rixunni“ (miðstéttarheiminum) er hann flott
hannaður og kúl. Hann fer hins vegar inn í for-
ritið til að vinna þar skemmdarverk, sækja bar-
áttumenn og berjast við „útsendara“ – menn í
jakkafötum. Það er auðvelt að sjá hér hliðstæðu
við ótal starfandi rithöfunda. Sjálfsmynd verka
þeirra er að í textunum grilli maður fyrst hvernig
hlutirnir eru í raun og veru.
Þeir sem eru í forritinu verða hins vegar að
geta sagt af sér sögu eigi þeir að geta svarað
nokkurn veginn spurningunni: Hver er ég? Ef við
sleppum forritatalinu um stund, þá vitum við öll
að samfélagið hangir saman á sögu um sig sjálft,
á því sem kallað er sjálfsmynd. Við vitum líka að
framlag listarinnar og bókmenntanna til að skapa
slíka sjálfsmynd er mikið, kannski gríðarlegt.
Styrkleiki sjálfsmyndarinnar byggist á því að ein-
hver hafi sagt söguna af þessu samfélagi og það
geti sótt í hana þegar þurfa þykir. Má ég nefna lít-
ið, en mikilvægt dæmi: Í MTV er sjónvarpsþáttur
sem heitir Lick, sem er listamannsnafn Trevors
Nelson nokkurs sem er plötusnúður og þátta-
gerðarmaður í Bretlandi. Síðasta vetur kom hann
til Íslands og tók upp einn þátt hér um leið og
hann þeytti skífum. Hann tók viðtöl við fullt af
ungum Íslendingum og spurði þá: Hver er þín
saga? Af hverju ertu hér? Og þeir svöruðu: Hér
er svo mikið skemmtanalíf. Stelpurnar eru svo
fallegar (bæði stelpur og strákar sögðu þetta). Og
að síðustu sögðu þau: Náttúran er svo falleg. Í
sögu þeirra má kenna augljóst bergmál af frá-
sögnum annarra um þau sjálf, en hvað um það,
þetta var sú saga sem þau kusu að segja. Síðasti
liður frásagnarinnar er bókmenntalegur og teyg-
ir sig aftur til rómantíkurinnar, sagan af fegurð
náttúrunnar. Miðliðurinn, þessi um fegurð
mannsins, er ný saga sem við höfum verið að
segja sjálfum okkur undanfarna áratugi og sem
hefur einmitt valdið deilum milli miðstéttar-
heimsins og þeirra sem vilja endurskilgreina
merkingarnet hans: Í þessu tilfelli femínista.
Fyrsti liðurinn er hins vegar bókmenntalegur.
Hann kristallast í bókmenntaverki sem síðan
varð kvikmynd, sem síðan varð vörumerki – 101
Reykjavík.
Bókmenntirnar geta sum sé bæði skilgreint
forritið utanfrá og innanfrá. Mjög mikið hefur
verið skrifað um það hvernig hægt er að rjúfa
hulur forritsins, frelsa sig frá því og skapa nýjar
sjálfsmyndir, nýtt þekkingarsvið og nýja reynslu
utan þess. Svo lengi sem forritið heldur áfram að
hreyfa til fólk innan brauta sem við sjáum að eru
ekki fyrirframgefnar, heldur afrakstur hefðar og
stundum bara hreinnar vitleysu, erum við með
varann á okkur. Sjálfsmynd nútímabókmennta er
nátengd þessari frelsisþrá. Ef til er eitthvað sem
kalla mætti sjálfgefna sjálfsmynd þeirra, þá er
þetta hún: Bókmenntir geta frelsað okkur út úr
miðstéttarheiminum og þær eiga að gera það. Við
eigum að kynnast nýjum möguleikum mannsins
fyrir tilstuðlan þeirra. Á þessum grundvelli er
oftast fjallað um bókmenntir og stöðugt koma
101 Reykjavík. Bókmenntir sem urðu kvikmynd og svo vörumerki fyrir skemmtanalíf á Ísland
„Svo við notumst aftur við Matrix-líkinguna þá eru skáldin ekki ósvipuð skipstjóranum Morfeusi.“
IceLit
SJÁLFSMYND ÍSLENSKRA BÓKMENNTA
„Á hvaða hátt erum við einstök?“ Þessu þurfum við
að svara og það sem allra fyrst, segir í þessari
grein þar sem því er meðal annars haldið fram að ef
íslenskar bókmenntir samtímans eigi að öðlast
alþýðuhylli verði þær að panta sér einn latte
á morgunfundi með millistéttinni.
E F T I R K R I S T J Á N B . J Ó N A S S O N