Lesbók Morgunblaðsins - 06.12.2003, Síða 4

4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 6. DESEMBER 2003
J
ú, mér finnst frekar langt síðan ég
var að yrkja ljóðin sem fóru í þetta
kver,“ svarar Gyrðir þegar ég spyr
hann um tuttugu ára fjarlægðina á
fyrstu bókina. „Þetta eru orðnar
svo margar bækur. Margt hefur
breyst. Stundum er talað um að all-
ar mínar bækur séu keimlíkar, en ef
maður ætti að fara í gegnum þær frá upphafi
og þar til nú, þá held ég að hægt væri að sjá
býsna miklar breytingar. Hins vegar held ég
svo að það sé jafnvel með þá sem eru taldir til
kameljóna að auðvelt væri að benda á teng-
ingar og þræði milli verka þeirra þótt í fljótu
bragði sýnist fátt sameiginlegt. Það er þessi
blessaða „djúpgerð“ sem oft er svipuð milli
bóka.“
Þegar þú sendir Svarthvít axlabönd frá þér
rétt rúmlega tvítugur varstu þá ákveðinn í að
þetta lægi fyrir þér? Að skrifa.
„Eiginlega ekki. Mig langaði alltaf að vera
myndlistarmaður. Ég man að það var mjög að
brjótast í mér meðan ég var að fálma með
þetta handrit. Ég var meira að segja að baksa
við að gera kápumynd sjálfur, málaði eitthvað
framan á handritið. Sem betur fer rataði sú
mynd aldrei utan á bókina sjálfa!
Myndlist hefur alltaf verið mjög stór hluti af
lífi mínu. Ég ólst upp við hana ekki síður en
bækur, og hef alltaf fylgst jafn grannt með
myndlist og bókmenntum. Kannski er ég að
sumu leyti að stunda myndlist í gegnum þær
bækur sem ég skrifa. Í mínum huga er ekki
svo langt á milli þessara forma. Það er engin
gjá eða eitthvað óbrúanlegt. Sum mín uppá-
haldsskáld hafa líka verið myndlistarmenn,
eins og William Blake.“
Þú hefur ekki alveg látið það vera sjálfur.
Gyrðir vill ekkert gera úr því. „Ég hef eitt-
hvað leikið mér, en það er bara dútl. Ég hef
eiginlega notað þetta sem slökun, afslöppun
og hvíld frá hinu. Og ég passa að hafa þetta
þannig, því maður verður að hafa einhvern
ventil frá skriftunum; vera þá ekki að hugsa
um neitt annað en leik.“ Og hann bætir við
brosandi: „Svo er ég hálffeginn því eftir á að
hafa ekki farið út í myndlistina, því það er
meira en nóg að hafa tvo myndlistarmenn í
fjölskyldunni! Og eiginlega þrjá, því bróðir
minn er ljósmyndari.“ Faðir Gyrðis er Elías B.
Halldórsson, listmálari í Kópavogi, eldri bróð-
ir hans er Sigurlaugur, málari og ljóðskáld á
Sauðárkróki, og yngri bróðirinn Nökkvi hefur
getið sér gott orð fyrir ljósmyndir af eyðibýl-
um á Íslandi.
En ég get ekki sleppt þér alveg frá mynd-
unum, þú gerðir nú kápu á ljóðabók hér um ár-
ið.
„Já, fyrir Geirlaug Magnússon. En það var
einangrað tilfelli. Ég tók mig til einn veturinn
og gerði nokkrar grafíkmyndir, ef það má
kalla þetta því nafni. Og Geirlaugur komst í
þennan stafla og tók eina. Þetta varð bara eitt
af þessum minniháttar umhverfisslysum í
kápugerð það árið.“
Offituvandi skáldsögunnar
geigvænlegur
Skrif þín hafa alla tíð verið afar myndrík en
myndgerðin og hvernig þú „málar“ texta hef-
ur breyst gríðarlega gegnum árin. Með ákveð-
inni einföldun má segja að fyrstu ljóðabæk-
urnar einkenni lokaður heimur myndhverf-
inga en á seinni árum hafi sá heimur tekið
miklum stakkaskiptum.
„Það held ég sé rétt. Myndheimurinn hefur
einfaldast í einhverjum skilningi, meðvitað og
ómeðvitað. Myndhverfingum og öðru hefur
fækkað, ég hef reynt að einbeita mér meira að
beinni sjón.“
Þú hefur þá horfið frá því að vera málari yf-
ir í að vera ljósmyndari!
„Það er mögulegt, kannski ekki svo fjarri
lagi. Eða bara færst nær natúralísku mál-
verki! Í seinni tíð hef ég dregist sífellt meir að
myndum bandaríska málarans Edwards Hop-
pers, mér finnst þær tala til mín á einhvern
sérstakan hátt. Ég er ekki endilega að tala um
áhrif frá honum, heldur meira nokkurs konar
samhljóm.“
Þegar við ræddum saman fyrir tólf árum
hafðirðu skrifað tvær skáldsögur, Gangandi
íkorna og Svefnhjólið. Þú sagðist líta á þær að
einhverju leyti sem dulbúin ljóð. Nú hafa tvær
skáldsögur bæst við, Næturluktin fyrir tveim-
ur árum og nú Hótelsumar. Segirðu það sama
um þær?
„Að nokkru leyti. Líklega falla þessar bæk-
ur varla alveg innan ramma skáldsögunnar, en
að vísu er sá rammi nokkuð stór. En mér
finnst einhvern veginn sjálfum að bygging
þeirra og eðli setji þær svolítið á skjön, hvort
sem það er nú gott eða slæmt. Mér finnst satt
að segja enginn djúptækur munur á ljóði og
frásögn. Þetta er að vísu mjög sérviskuleg
skoðun, en það er mitt viðhorf. Eflaust eru
margir mér ósammála, en mín forsenda fyrir
að skrifa er að hafa svona opið í hálfa gátt á
milli formanna. Þess vegna skrifa ég bækur
eins og ég geri. Annars mundi ég sennilega
skrifa „venjulegri“ skáldsögur. Ég veit það
ekki, en kannski hafði það svona mikil áhrif á
mann fyrir tuttugu árum eða svo að lesa
prósaþýðingar Sveinbjarnar Egilssonar á
söguljóðum Hómers – þarna þurrkuðust skilin
milli forma út á magískan hátt með þessum
undarlega samruna.
Almennt talað finnst mér offituvandi skáld-
sögunnar vera orðinn geigvænlegur. Áður var
talað um borgaralegar skáldsögur, en nú
mætti tala um hamborgaralegar skáldsögur!
En ég undanskil auðvitað margar stórar
skáldsögur sem samsvara sér vel og eru alveg
það sem blaðsíðutalið segir til um.“
Finnst þér þá hrokafullt þegar sumir höf-
undar þessara þykku skáldsagna kjósa að
gera lítið úr ólíkum verkum annarra höfunda?
„Mér finnst það að minnsta kosti bera vott
um þröngsýni, að menn vilji hafa alla eins;
mundi það ekki kallast menningarleg eins-
leitni? Lengd á skáldsögu er ekki höfuðatriði.
Spurningin um 100, 300 eða 500 síður finnst
mér út í hött. Margar af bestu skáldsögum
sem hafa verið skrifaðar bæði hér heima og
erlendis eru á bilinu 100 til 150 síður. Þarna
eru til dæmis bækur eins og Liðsforingjanum
berst aldrei bréf eftir Marquez, Hamskiptin
eftir Kafka, Útlendingurinn eftir Camus, Utz
eftir Chatwin, Viktoría eftir Hamsun, Allir
heimsins morgnar eftir Pascal Quignard, Sjö-
tíu og níu af stöðinni eftir Indriða G. Þor-
steinsson, Vögguvísa eftir Elías Mar, Ham-
ingjuskipti eftir Steinar Sigurjónsson,
Litbrigði jarðarinnar eftir Ólaf Jóhann Sig-
urðsson, Leigjandinn eftir Svövu Jakobsdótt-
ur, Ástin fiskanna eftir Steinunni Sigurðar-
dóttur. Listinn gæti verið endalaus, þetta eru
bara dæmi af handahófi.
Þegar skáldsagnahöfundar eru að tala um
hvað langan tíma hafi tekið að skrifa bæk-
urnar, þá skiptir það ekki öllu máli. Hamsun
sagði að bækur ættu að sýnast áreynslulausar.
Og hvort menn hafa verið eitt, tvö, þrjú ár eða
skemmri tíma að vinna verkið er ekki meg-
inatriði. Og það á ekki að sjást á verkinu.
Vinna við stutta skáldsögu getur vel tekið jafn
langan tíma og vinna við langa sögu. En það er
bara ekki málið. Það er einhver brengluð út-
gáfa af íslensku vinnubrjálæði sem kemur
svona hugmyndum af stað. Þess utan væri
hægt að benda á að Goethe var fjórar vikur að
skrifa Raunir Werthers unga og William
Faulkner var fimm til sex vikur að skrifa As I
lay Dying. Þær bækur hafa enst. Vinna við
skrifborð er vissulega mikilvæg, en hún er alls
ekki eina vinnan sem rithöfundur innir af
hendi. Verkin verða fyrst til í huganum, og það
kostar oft langan tíma að finna rétta afstöðu,
áður en skriftir byrja. Sá sem stundar ritstörf
er að allan sólarhringinn með einhverjum
hætti. Þetta hafa náttúrlega margir sagt, en
það virðist alltaf þurfa að minna á það.
Mér finnst bera of mikið á samkeppnishug-
myndum milli rithöfunda núorðið, í stað þess
að hver reyni að þróa sína persónulegu sýn
óháð öðrum. Líklega er það þetta hræðilega
markaðsumhverfi sem stuðlar að þessu. En
mér hefur alltaf verið minnisstætt það sem ég
las einu sinni hjá bandarísku skáldkonunni
Ursulu Le Guin: „Listamenn sem keppa hver
við annan eru ekki listamenn.“ Ritstörf og aðr-
ar listgreinar eru ekki íþróttakeppni. Það er
gott að hafa innri metnað gagnvart sjálfum
sér, gera eins vel og manns takmörkuðu hæfi-
leikar leyfa, en ytri metnaðurinn og sam-
keppnisáráttan er til baga. Þá er stutt í að h-ið
detti úr starfsheitinu og ritöfundurinn standi
eftir.“
Þýðingar góður skóli fyrir skáld
Vinnan við skrifborðið er ekki eina vinnan,
segir þú, en þú hlýtur að hafa eytt drjúgum
tíma við skrifborðið: Fjórar skáldsögur, tólf
ljóðabækur, sjö sagnasöfn, eitt greinasafn, tólf
þýðingar. Þetta eru 36 bækur. Ertu alveg óð-
ur?
„Ég heyrði haft eftir Bill Holm, þegar ein-
hver sagði honum hvað ég hefði skrifað marg-
ar bækur, að ég hlyti að vera geðbilaður. Ég
mótmæli því ekki! Annars er þetta ekki svo
óskaplegt þegar grannt er skoðað, bæði eru
bækurnar ekki miklar um sig, og svo eru ýmis
dæmi um svipuð afköst, bæði í íslenskum bók-
menntum og annars staðar. Menn einblína of
mikið á þetta sem eitthvert fyrirbæri. Ég hef
alltaf haft mitt „tempó“ í þessu, ég hef skrifað
af innri þörf á þessum hraða, hvað sem aðrir
segja um það. Það er svo misjafnt frá einum
rithöfundi til annars hvað mönnum hentar.
Sumir vinna hægt, aðrir á annan hátt; það á
allt saman rétt á sér. Rithöfundar eru svo mis-
jafnar persónugerðir. Þó að þeir eigi að heita
af sömu stétt, þá er þetta ákaflega ólíkt fólk
innbyrðis, og á að vera það. Það er pláss fyrir
allar tegundir af fólki innan þessarar greinar,
eins og í mannlífinu öllu.“
Þýðingar eru regluleg afurð hjá þér. Þú
byrjaðir á að þýða þrjár bækur eftir Richard
Brautigan í kringum 1990, en síðan hefur
þetta verið að meðaltali ein þýðing á ári, og nú
í ár kom út þýðing á sögu eftir Singer, Sögu-
maðurinn Naftalí og hesturinn hans. Hefur
þessi þýðingavinna komið inn sem hvíld frá
skáldskapnum eða vinnurðu þetta samhliða?
„Yfirleitt kemur þýðingin sem eins konar
hvíld frá eigin skrifum. Oft kemur maður
ferskari að eigin verkum eftir að hafa unnið
við að þýða. Þýðingar eru að vísu mikil vinna
líka, en mér finnst gott að hverfa inn í þær
þegar ég er orðinn þreyttur á mínum verkum.
Stundum vinn ég þýðingarnar í skorpum, legg
þær svo til hliðar. Mér finnst þýðingar alltaf
vera mikilvægar fyrir litla þjóð einsog okkar,
jafnvel þótt sífellt fleiri geti lesið erlend mál
sér til gagns. Mín skoðun er sú að skáld eigi að
taka virkan þátt í að þýða, ásamt þeim sem
fást við það eingöngu. Þýðingar eru alltaf góð-
ur skóli fyrir skáld. Maður lærir sífellt eitt-
hvað nýtt af því að glíma við tungumálið frá
þessu sjónarhorni.“
Mörgum þýðinganna hefur verið geysivel
tekið, Uppvöxtur Litla trés er dæmi um það.
Hvernig velurðu þessar bækur?
„Oftast hafa þessar bækur bara orðið á vegi
mínum með einhverjum hætti, ég hef lesið
þær mér til ánægju, og svo hefur smám saman
styrkst einhver hugmynd um að það þyrfti að
koma þeim á íslensku. Það ferli getur tekið allt
upp í tíu ár, frá því ég las bókina og þangað til
LANGAÐI ALLTAF AÐ VERÐA
MYNDLISTARMAÐUR
Tuttugu ár eru liðin síðan Gyrðir Elíasson kvaddi
sér hljóðs með ljóðabókinni Svarthvítum axla-
böndum. Frumsamin verk hans og þýðingar eru
nú orðin 36, með ljóðabókinni Tvífundnalandi
sem kom út í vor og skáldsögunni Hótelsumri sem
er nýkomin í verslanir. EINAR FALUR INGÓLFS-
SON ræddi við Gyrði í tilefni tímamótanna og út-
gáfu nýju verkanna, en síðast ræddu þeir saman
fyrir Lesbókina fyrir tólf árum og eru sammála um
að margt hafi tekið breytingum í skrifum skáldsins.
steingrátt, með tveimur litlum kvistum.
Bak við lítinn fjögrarúðugluggann á öðrum
kvistinum hafði ég sofið í mjóu trérúmi
undir súðinni og bróðir minn í eins rúmi á
móti mér. Á rigningardögum hafði ég setið
við gluggann og horft út og hugsað um all-
an ömurleikann í tilverunni, milli þess sem
ég kvaldi bróður minn mér til afþreyingar.
Það eina sem hafði breyst var liturinn á
þakinu. Það hafði verið rautt en var nú orð-
ið grænt, einsog til að bæta upp grasleysi
langra vetrardaga. Ég vissi ekki hverjir
áttu heima þarna núna, en í kvöldkyrrðinni
á stéttinni við hliðið greip mig löngun til að
31. maí
FUGLARNIR VORU farnir að undirbúa
sumarið þegar ég kom. Þetta var í fyrsta
skipti sem ég skildi hvað þeir voru alltaf að
segja. Ég gekk um móann fyrir innan bæ-
inn og hlustaði á lóurnar, og núna var ég
alveg viss. Þær voru að syngja dýrðin-
dýrðin.
Fyrir skömmu hafði ég lesið langa sögu
eftir Thomas Hardy um mann sem snýr aft-
ur á heimaslóðir með leiðinlegum afleið-
ingum, en ég lét það ekki trufla mig. Ég var
ánægður með að vera aftur kominn heim.
Að vísu var ég ekki kominn alveg heim. Ég
bjó á nýlegu litlu hóteli yst í bænum. Það
stendur skammt ofan við gömlu bryggjuna
og heitir HÓTEL ALGEIRSBORG, ekki veit
ég hversvegna. Kvöldið sem ég kom gekk
ég innar í bæinn og staðnæmdist framan
við bernskuheimili mitt. Húsið var ennþá
banka upp á. Fá að líta inn í herbergin, sjá
gula eldhúsið hennar mömmu og búrið þar
sem pabbi bruggaði ölið í brúna gler-
kútnum, og ganga upp marrandi tréstigann
einusinni enn. En ég lét það vera. Ég gekk
bara inn á gamla róluvöllinn rétt hjá og
settist í eina róluna og rólaði fram og aftur
og dinglaði fótum einsog ég væri aftur orð-
inn sjö ára og bráðum færi mamma að kalla
á mig í kvöldmatinn.
Ég fór aftur á hótelið, eftir götum sem
voru þröngar en þó aðallega tómlegar.
Þegar ég kom inn í veitingasalinn sat hót-
elstjórinn sjálfur bak við skenkinn og glápti
á sjónvarp. Ég bað um bjór og settist með
hann út í horn og horfði út um gluggann, á
vanhirtan bakgarð með njóla og hvönn. Síð-
an gekk ég upp á herbergið mitt og lauk
við að taka upp úr ferðatöskunni. Ég hafði
tekið með mér þykka og mikla bók eftir
Mark Twain, safn af ferðasögum hans úr
Villta vestrinu og frá Landinu helga. Fram-
an á kápunni ljósmynd af honum með grátt
yfirskeggið. Ég byrjaði á bókinni, en hún
var þung í hendi og ég lagði hana fljótlega
frá mér, hagræddi höfðinu á koddanum og
slökkti ljósið. Það varð hálfdimmt í her-
berginu, veggfóðrið með sínum grænu lóð-
réttu röndum gerði það að verkum að mér
fannst ég andartak vera staddur í þéttum
sykurreyrsskógi. Það var einsog til mín
bærist dísæt angan inn um hálfopinn
gluggann. Vornæturgolan bærði gard-
ínurnar lítið eitt.
HÓTELSUMAR