Lesbók Morgunblaðsins - 10.01.2004, Blaðsíða 5

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 10. JANÚAR 2004 5
„Guðríður,“ sagði hann, horfði í blágræn
augu hennar og kyssti hana djúpum kossi.
©
„Ég gæti þvert á móti nýtt mér þessa til-
viljun, stigið fram sem persóna í eigin sögu og
rætt hana ...“
„Til hvers?“ sagði Helena. „Það er ekki bara
ótrúlega gamaldags heldur virkar það í meira
lagi vafasamt að fara að tala um tilviljun í skáld-
skap. Það er ekkert tilviljunum háð í bókmennt-
um. Þetta veistu manna best.“
„Ég held þvert á móti að ýmislegt sé tilvilj-
uninni undirorpið í skáldskap. Menn hafa bara
vit á að nýta sér hana, neita því að hún sé til-
viljun og koma fyrir vikið út eins og þeir séu
miklu gáfaðri en þeir eru.“
Helena horfði á mig vantrúuð.
„Og hvað? Ætlarðu svo að tyggja boðskap
sögunnar ofan í lesandann að skilnaði?“
„Nákvæmlega!“ sagði ég sigri hrósandi en
reyndi jafnframt að leyna því að Helena hafði
gefið mér frábæra hugmynd. Allar mínar hug-
myndir koma frá Helenu en hún gengur þess
grunlaus að svo sé, allavega held ég það. Það
var hún sem tengdi sögu mína við smásögu
Davíðs Oddssonar, hún sem gaf mér titilinn.
Hún sem sýndi mér hvernig ég gæti notað
þessa tilviljun.
„Ég ætla að segja,“ sagði ég hátíðlegur, „að
boðskapur sögunnar sé sá að fólk ætti ekki að
láta sigurvímuna ná tökum á lífi sínu.“
„Jæja,“ sagði Helena og glotti meinlega.
„Því allt er í heiminum hverfult og enginn
sigur er einhlítur, brugðið getur til beggja vona
...“
„Einmitt það.“
„Þegar andstæður leysast upp eimir jafnan
eftir af báðum.“
„Aha.“
„Gakktu hægt um gleðinnar dyr. Vertu í
tungunni trúr. Einlægnin er affarasælust í öllu.
Að ljúga að sjálfum sér getur spillt jafnvel göf-
ugustu fyrirætlunum.“
„Hm.“
„Ill verk koma í bakið á manni.“
„Á.“
„Þegar leiðin virðist vís getur villigatan beðið
handan við hornið.“
„Það er ekkert annað.“
©
„Elskan,“ hvíslaði Guðríður og innra með sér
fann hún sælukennd yfir því einu að bara segja
þetta orð loksins við einhvern sem virkilega
kveikti með henni spenning, vakti djúpar og
óræðar kenndir, blíðu og ótta í senn. „Ég ætla
að smeygja mér í eitthvað þægilegt.“
Guðmundur kinkaði kolli og starði í þessi
grænbláu augu sem blöstu við honum eins og
haf, eins og reginhaf, eins og sjóndeildarhring-
ur í fjarska sem býður upp á framtíð, heimahöfn
að lokinni farsælli siglingu, dvalarstað að lát-
lausri sigurgöngu genginni. Hann þurfti að fara
á klósettið, hún sagði honum til vegar, fram á
gang og upp hringstiga, hann heyrði ekki hvað
hún sagði, heyrði aðeins þessi augu, heyrði að-
eins þessi læri, svo fór hún inn í svefnherbergi,
leit við í gættinni og brosti blítt og tælandi.
Fram á gang, upp hringstigann, þetta hús
var skringilegt í laginu, eins og hýbýli nor-
rænna goða, gímald úr brakandi gömlum viði
með endalausum stigum og ranghölum, göng-
um, dyrum, útskotum, viðbyggingum, hring-
stigum, þrepum, stigapöllum, hæðum sem virt-
ust renna hver saman við aðra. Fyrir forvitni
sakir fór hann upp annan stiga, út gang og aftur
niður á hæðina, dyr lokuðust að baki hans, hann
var staddur í dimmu herbergi og þegar hann
fór um gátt tók við mjór gangur sem nægði fyr-
ir eina hugsun, eina hugljómun: Guðríður er
konan í lífi mínu. Ég fæ á tilfinninguna að ég
hafi þekkt hana fyrir, einhverntíma í öðru lífi; á
milli okkar eru einhver óskiljanleg tengsl, sálir
okkar hafa samneyti líkt og fyrir galdur.
Hann var villtur. En kannski var það hugur
hans sem var flókinn fremur en byggingin.
Villtur ráfa ég um gangana í húsakynnum ást-
arinnar. Ölvaður af augum þínum. Dyr, stiga-
gangur, hringstigi, gangur. Ég leita þín án leið-
arhnoða ... Guðmundur Hlíðberg var drukknari
en hann hafði haldið, smám saman rann það
upp fyrir honum að sama hvernig hann reyndi
var honum lífsins ómögulegt að rata aftur til
konunnar sem nú var eflaust farin að undrast
um hann, hann komst ekki einu sinni aftur á
slóðir sem hann kannaðist við heldur tóku við
sífellt nýir og nýir afkimar þessarar undarlegu
byggingar. Hvað hafði hann eiginlega farið nið-
ur marga stiga? Hann mundi ekki eftir að þau
hefðu farið upp um slíkan aragrúa af hæðum
þegar þau komu. Einhvernveginn passaði ekki
eitt við annað í innviðum þessa húss, þeir voru
eins og samsetningur úr ólíkum húsum, stafróf
sem hefur verið stolið úr og stolið á ný og búnar
til setningar sem vantar í alla þá burðarliði sem
skilja að skyni gædda skynsamlega heild og
óskiljanleika, glundroða, orðaleysur sem
mynda óskapnað, skepnu úr fornöld sem sett er
saman úr ótal hlutum ólíkra dýra sem hafa ver-
ið rænd heild sinni. Hvað var hann annað en
Mínótárskrímsli í völundarhúsi? En blik í aug-
um hans var til merkis um sanna og einlæga til-
finningu, ást, blik sem myndi bræða köldustu
hjörtu. Honum fannst hann heyra óm af fiðlu í
fjarska. Það var myrkur.
Allt í einu var hann kominn út undir bert loft
og dyr skullu í lás að baki hans. Það rigndi. Ný
von kviknaði í brjósti hans þótt hann hefði verið
að því kominn að missa móðinn andartaki áður.
Hann hljóp út á götuna, þessa götu sem hann
vissi ekki einu sinni hvað hét og hafði ekki séð
áður, að framhlið hússins og upp útidyratröpp-
urnar. Þar leitaði hann í óðagoti að dyrabjöllu
en fann enga. Hvernig gat það verið? Hlutu
ekki ótal manneskjur að búa í þeirri gríðar-
miklu dvergasmíð sem þessi bygging var? And-
styggilegur grunur hríslaðist um hann. Hann
tók í hurðarhúninn, það var læst, í örvæntingu
sinni tók hann að berja á hurðina af offorsi, svo
barði hann allt að utan, glugga og útveggi, mað-
ur birtist bakvið gluggatjöld handan götunnar
og tók upp símann. Skyldi hún hafa ...? Guð-
mundur ólmaðist eins og naut, konan myndi
heyra til hans á endanum. Angistin datt í hann
eins og steinn. Hann öskraði svo undir tók í
framandi og regnvotum götunum: „GUÐRÍÐ-
UR!!! VILTU GIFTAST MÉR!?!“ Forviða og
felmtri slegið konuandlit birtist á glugga óend-
anlega mörgum hæðum ofar í myrkrinu.
Þegar lögreglan færði Guðmund Hlíðberg
mótþróalítið í bílinn andartaki síðar glitraði eitt
lítið bljúgt tár í augnkróki, það skar sig frá
regnúðanum og ljómaði í nóttinni með hljóðum
og ilmi og angan af örvilnan þess sem þrátt fyrir
allt veit sér búinn ósigur.
Höfundur er rithöfundur
B
jörn Bjarnason dómsmálaráð-
herra birtir læsilegan og fróð-
legan pistil á heimasíðu sinni
(www.bjorn.is) 4. janúar síð-
astliðinn þar sem hann fjallar
meðal annars um þrjár þeirra
bóka sem hann las um hátíð-
arnar. Þetta eru fræðiritið
Halldór eftir Hannes Hólmstein Gissurarson,
Borgir og eyðimerkur, skáldsaga um Krist-
mann Guðmundsson eftir Sigurjón Magnús-
son og loks bókin Ferðalok sem höfundur
þessa pistils skrifaði. Við sama tækifæri ræð-
ir Björn einnig um viðtalsþátt á Rás 1 þar
sem ég sat fyrir svörum ásamt Þórunni Valdi-
marsdóttur sagnfræðingi um þau vinnubrögð
sem tíðkast við ritun og útgáfu fræðibóka og
ævisagna.
Björn tekur dæmi úr bókum okkar Sig-
urjóns til að varpa ljósi á þær deilur sem
staðið hafa um nýútkomna bók Hannesar.
Annars vegar líkir hann Hannesi við Krist-
mann Guðmundsson rithöfund og vísar þar í
lýsingar Sigurjóns á ræðu sem Kristmann
flutti til stuðnings Keflavíkursamningnum ár-
ið 1946. „Strax og fréttist, að Hannes Hólm-
steinn væri að skrifa ævisögu Halldórs Lax-
ness var engu líkara en sprengja hefði fallið í
ákveðinn hóp manna og viðbrögð einstaklinga
innan hans hafa síðan minnt á lýsingu Sig-
urjóns á hrópunum, sem gerð eru að Krist-
manni, þegar hann vogaði sér að styðja Kefla-
víkursamninginn.“
Í öðru lagi vísar Björn til kafla í Ferðalok-
um þar sem vakin er athygli á að árið 1998
synjaði bókaforlagið, sem fer með útgáfurétt
verka Halldórs Laxness, beiðni auglýsinga-
stofu Mjólkursamsölunnar um að birta vissar
tilvitnanir úr gamalli dagbók Halldórs á
mjólkurfernum og stuttermabolum. Úrval úr
dagbókinni kom út hjá Vöku-Helgafelli árið
1987 undir titlinum Dagar hjá múnkum. Svo
vill til að ég kom að þessu verkefni fyrir hönd
auglýsingastofunnar á sínum tíma. Var ann-
ars vegar um að ræða eftirfarandi setningu
sem Halldór skrifaði liðlega tvítugur: „Að frá-
dregnu monti og innantómum mikilmensku-
draumum er ég ekkert“ og hins vegar
skemmtilega lýsingu hans á ungri konu sem
vill fá hann „til að syndga við sig með aug-
unum“. Rök forlagsins voru þau að viðkom-
andi tilvitnanir, slitnar úr samhengi, gæfu
óheppilega mynd af skáldinu og sagði í svar-
bréfinu til auglýsingastofunnar: „Þið sem
ímyndarsmiðir hljótið að skilja að við getum
ekki fallist á að því sé komið inn hjá þjóðinni
að svona hafi Halldór Laxness verið – maður
sem var öðru fremur þekktur af lítillæti og
fyrir að hafa viljað rétta hlut kvenna.“ Björn
heimfærir þetta svar yfir á ævisögu skáldsins
með þessum orðum: „Þeir, sem vilja, að mynd
lítillætis og kvenréttinda grópist í huga Ís-
lendinga, þegar þeir minnast Halldórs Lax-
ness, hafa fengið nýja áskorun með ævisögu
Hannesar Hólmsteins.“
Ég verð að viðurkenna að þær vefjast að-
eins fyrir mér samlíkingarnar sem Björn sér
á milli þessara tveggja mála og nýútkominnar
ævisögu Halldórs Laxness. Í fyrra dæminu
virðast meintar hliðstæður vera þessar:
Hannes Hólmsteinn Gissurarson –
Kristmann Guðmundsson
Væntanleg ævisaga HKL –
Ræða um Keflavíkursamninginn
„Ákveðinn hópur manna“ –
Andstæðingar Keflavíkursamningsins
Því miður greinir Björn ekki nánar frá því
hver þessi „hópur manna“ er eða hvaða ein-
staklinga hann er að hugsa um en ef ég man
rétt voru ekkja Halldórs Laxness og börn
hans meðal þeirra sem lýstu yfir óánægju
með að Hannes Hólmsteinn hygðist rita ævi-
sögu skáldsins. Fróðlegt væri að vita hvort
Björn sé að hugsa til þeirra þegar hann vísar
til eftirfarandi setningar úr Borgir og eyði-
merkur: „... þeir hófu þá upp raust sína og
hatursópin urðu að ógnvekjandi drunu úti í
myrkrinu.“
Í síðara dæminu virðast meintar hliðstæður
vera þessar:
Hannes Hólmsteinn Gissurarson –
Starfsmenn auglýsingastofu
Útkomin ævisaga HKL –
Textar á mjólkurfernur og stuttermaboli
Þeir sem vilja standa vörð um ímynd HKL
– Bókaforlag HKL
Það sem er einkennilegast við samlíkingu
Björns hér er sú staðreynd að fyrirtækið sem
fer með útgáfuréttinn á verkum Halldórs
Laxness er sama fyrirtækið og gefur út ævi-
söguna Halldór eftir Hannes Hólmstein. Í
þessu felst viss mótsögn sem hægt er að
skýra með tvennum hætti: (1) Fyrirtækið hef-
ur skipt um skoðun (því sýnist núna í góðu
lagi að dregin sé upp mynd af skáldinu sem
ögrar því viðhorfi að Halldór hafi verið lít-
illátur baráttumaður kvenréttinda). (2) Bók
Hannesar er ekki meira ögrandi en svo að
forlagið sættir sig við þá mynd sem þar er
dregin upp af skáldinu.
Nú má ekki skilja orð mín hér að framan
þannig að Björn sé að líkja bók Hannesar við
mjólkurfernu. Ljóst er af pistli hans að hann
er mjög ánægður með verkið, segir Hannes
hafa „skrifað mjög læsilega og fróðlega bók,
sem bregður góðri birtu á þessi mótunarár í
ævi Laxness“. Líkt og til stuðnings þeirri full-
yrðingu vitnar Björn til orða okkar Þórunnar
Valdimarsdóttur í áðurnefndum útvarpsþætti
þar sem fram hafi komið að „að ekki sé unnt
að segja eina aðferð umfram aðra algilda við
ævisagnaritun. Hefðir séu mismunandi eftir
löndum, svo að ekki sé rætt um ólík efnistök
höfunda. Höfuðmáli skipti að sjálfsögðu að
koma efninu sem best til skila til hins al-
menna lesanda, sé bókin á annað borð rituð
fyrir hann en ekki þröngan hóp fræðimanna.
Ýmsar aðferðir séu fyrir hendi til að virða
rétt annarra höfunda. Hins vegar verði aldrei
undan því vikist, að í bókmenntum og sagn-
fræði eigi höfundar samtal, sem myndi þráð í
allri úrvinnslu. Efnistök við ritun ævisögu
byggist að sjálfsögðu á því efni, sem til er um
söguhetjuna, hvort sem það er til frá henni
sjálfri eða öðrum, sem um hana fjalla.“
Ég hef ekkert við þessa endursögn Björns
á útvarpsþættinum að athuga en vil geta þess
að í orðum mínum fólst ekki mat á ævisög-
unni Halldór, enda hef ég ekki lesið hana að
gagni og tel ekki í mínum verkahring að
dæma um ágæti hennar. Ég var fenginn í
þáttinn til að ræða um vinnubrögð á bóka-
forlögum þegar kemur að útgáfu fræðirita og
ævisagna þar sem ég hef unnið við ritstjórn
slíkra verka bæði fyrir Hið íslenzka bók-
menntafélag og bókaforlagið Bjart. Ég benti
á að íslenskar ævisögur spanna allt frá því að
vera einskonar sýnisbækur eldri heimilda til
þess að vera frumleg höfundarverk þar sem
ýmist viðurkenndum fræðilegum vinnubrögð-
um og/eða listbrögðum skáldskapar er beitt.
Sumir höfundar kjósa vísvitandi að rita verk
sín á mörkum skáldskapar og fræða, ýmist til
að afla sér fleiri lesenda eða kanna sjálft
sannleikshugtakið.
Þar sem tilefni umræðunnar á Rás 1 var
hörð gagnrýni sem fram hefur komið á bók
Hannesar Hólmsteins gat ég þess í þættinum
að ég væri ekki að mæla ritstuldi bót. Ástæða
er til að benda á að frágangur heimilda í
fræðiriti (gæsalappir, tilvísunarnúmer, aftan-
málsgreinar, heimildaskrá, o.s.frv.) er fyrst
og fremst mælikvarði á metnað, vandvirkni
og markmið viðkomandi fræðimanns og þær
áherslur sem bókaforlag vill leggja með út-
gáfu sinni. Höfundalög taka til mun víðara
sviðs, en í þeim segir meðal annars: „Óheimilt
er að breyta verki höfundar eða birta það
með þeim hætti eða í því samhengi, að skert
geti höfundarheiður hans eða höfundarsér-
kenni“ (4. gr.). „Heimil er tilvitnun í birt bók-
menntaverk ... ef hún er gerð í sambandi við
gagnrýni, vísindi, almenna kynningu eða í
öðrum viðurkenndum tilgangi, enda sé hún
gerð innan hæfilegra marka og rétt með efni
farið“ (14. gr.). Þessi lög gilda jafnt um fræði-
lega texta sem skáldverk og allt þar á milli.
HLIÐSTÆÐUR
OG AND-
STÆÐUR
E F T I R J Ó N K A R L H E L G A S O N