Lesbók Morgunblaðsins - 10.01.2004, Blaðsíða 10

10 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 10. JANÚAR 2004
M
argir tónlistarunnendur
tengja nafn Béla Bar-
tóks (1881–1945) helst
við ungverska og rúm-
enska þjóðlagatónlist,
einföld píanóverk ætl-
uð nemendum, og röð
meistaraverka frá
þriðja og fjórða áratugnum sem eru nútímaleg
og hlustendavæn í senn: Konsert fyrir hljóm-
sveit, Tónlist fyrir strengi, slagverk og selestu,
eða strengjakvartettana sex. En Bartók átti sér
fleiri hliðar sem listamaður og gekk í gegnum
mörg skeið í tónsköpun sinni. Þegar hann stóð á
fertugu árið 1921 var hann einn af forvígis-
mönnum módernismans á meginlandi Evrópu
og hafði í smíðum tvær fiðlusónötur af ómstr-
íðustu gerð, sem eru með því róttækasta sem
hann samdi um ævina. Árið áður var haft eftir
honum að atónalítet – tónlist sem ekki væri
bundin neinni tóntegund – væri „markið sem
tónlist okkar tíma stefnir hiklaust að“. Ekki leið
þó á löngu þar til hann fór að efast um yfirburði
slíkrar tónlistar, eins og seinni verk hans bera
með sér.
Bartók var einnig vanur leikhúsmaður. Hann
hafði samið óperuna Kastala Bláskeggs (1911–
12) og ballettinn Tréprinsinn (1914–16), og var
báðum einkar vel tekið. Óperan er með óvenju-
legri einþáttungum 20. aldarinnar, þungbúið
sálfræðidrama um einsemd og samskiptavanda.
Bláskeggur kemur til kastala síns ásamt hinni
nýju eiginkonu sinni Júdit, sem tekur strax til
við að kynna sér vistarverurnar. Eftir því sem
hún lýkur upp fleiri hurðum kastalans gerir hún
sér grein fyrir flekkaðri fortíð eiginmanns síns:
við blasa pyntingarklefar, vopnabúr, blóði
drifnir veggir. Hún gerir sér smám saman grein
fyrir hrottafengnum örlögum fyrri eiginkvenna
Bláskeggs, og þegar hún hefur lokið upp sjö-
undu hurðinni slæst Júdit í hóp þeirra og skilur
mann sinn eftir í myrkvaðri einverunni. Tré-
prinsinn er aftur á móti öllu glaðlegra verk,
fjörugur ævintýraballett um prins og prinsessu
sem sigrast á margvíslegum erfiðleikum og fá
að lokum að eigast.
Þegar Bartók var um það bil að ljúka við Tré-
prinsinn árið 1917 las hann frásögnina um
mandarínann makalausa í ungversku bók-
menntatímariti. Höfundur sögunnar, Menyhért
Lengyel, hafði hugsað verkið sem ballett og
vonaðist til að ungverska tónskáldið Ernö
Dohnányi myndi semja tónlistina fyrir hinn
fræga danshóp Ballets Russes. Úr því varð þó
ekki, og sumarið 1918 gerðu Bartók og Lengyel
með sér samning um verkið. Bartók kallaði
verkið látbragðsleik, eða „pantomime“. Hann
ætlaðist til að sviðsetningin væri blanda af lát-
bragði og dansi, en væri þó ekki ballett í hefð-
bundnum skilningi. Tónsmíðarnar gengu hratt
og vel. Tónlistin hafði öll verið fest á blað 1919,
en þá liðu fimm ár þar til Bartók lauk við að út-
setja verkið fyrir hljómsveit.
Mandaríninn umdeildi
Sagan gerist í niðurníddri leiguíbúð í nafn-
lausri stórborg. Þar búa þrír misindismenn sem
þvinga fagra unga stúlku til að tæla karlmenn í
íbúðina, þar sem þeir hyggjast ræna þá. Gamall
kvennabósi er fyrstur til að verða fyrir barðinu
á óþokkunum. Þegar hann sér stúlkuna tekur
hann strax til við ástartilburði, en að lokum
ganga þjófarnir í skrokk á honum og fleygja síð-
an út. Næst birtist feiminn ungur maður. Stúlk-
an dansar fyrir hann, varfærnislega í fyrstu, en
dansinn verður ástleitnari með hverju skrefi.
Aftur birtast þjófarnir og fleygja manninum út
á götu. Þriðja fórnarlambið er skrautlega
klæddur Kínverji sem hefur yfir sér ójarðnesk-
an blæ. Ræningjarnir hræðast hann og fela sig
þegar hann gengur upp stigann að íbúðinni.
Skyndilega stendur mandaríninn í dyragætt-
inni hreyfingarlaus, og stúlkan flýr skelfingu
lostin yfir í hinn enda herbergisins. Smám sam-
an vinnur hún bug á hræðslunni og býður
manninum sæti. Hún tekur að dansa og smám
saman leysir hún alla orku sína úr læðingi. Hún
fleygir sér á mandarínann, sem tekur að skjálfa
af æsingi. Þjófarnir ráðast á mandarínann,
ræna hann og reyna að kæfa hann með púðum.
Þegar þeir halda að hann sé látinn gægist höfuð
mandarínans aftur út úr púðahaugnum og ræn-
ingjarnir og stúlkan standa skelfingu lostin.
Þjófarnir ráðast að honum og einn þeirra sting-
ur hann þrisvar sinnum með ryðguðu sverði. En
mandaríninn gefur ekki upp öndina, heldur
horfir á stúlkuna með augum sem geisla af ást
og þrá. Að lokum gerir stúlkan sér grein fyrir
hvernig málum er háttað. Hún lætur eftir ósk
mandarínans og faðmar hann, og fullnægir
þannig löngun hjarta hans. Honum tekur að
blæða og hann hnígur loks dauður niður.
Sagan vakti deilur og Bartók átti í miklum
erfiðleikum með að fá verkið sett á svið. Enda
ekki furða: söguþráðurinn gengur aðallega út á
tilgangslaust og miskunnarlaust ofbeldi, rán, og
óheflaða erótík, en er um leið hörð ádeila á nú-
tímaheiminn, ekki síst borgarmenninguna þar
sem ástin fær ekki þrifist. Spennuþrungin tón-
list Bartóks gerði lítið til að hjálpa upp á sak-
irnar. En að lokum báru tilraunir Bartóks ár-
angur og Makalausi mandaríninn var
frumfluttur í Köln 27. nóvember 1926. Verkið
vakti ómælda hneykslan. Fjöldi áheyrenda
gekk út meðan á verkinu stóð, Konrad Aden-
auer borgarstjóri lét opinberlega í ljós von-
brigði sín með sýninguna, og verkið var bannað
eftir aðeins eina sýningu. En ólíkt París (þar
sem svipaðir atburðir höfðu átt sér stað 13 ár-
um áður þegar Vorblót Stravinskís var flutt í
fyrsta sinn) var Köln ekki einn af miðpunktum
tónlistarheimsins. Óeirðirnar í Köln vöktu enga
athygli fyrir utan bæjarmörkin, og Makalausi
mandaríninn féll svo að segja tafarlaust í
gleymsku. Þegar Bartók stóð á fimmtugu 1931
var ákveðið að setja verkið á svið í Búdapest, en
sýningunni var aflýst eftir lokaæfinguna þar
sem yfirvöldum þótti sér misboðið með verkinu.
Önnur tilraun var gerð 1941, en þá setti kirkjan
sig upp á móti öllu saman. Þegar Bartók þótti
útséð um að verkið myndi nokkru sinni njóta
sannmælis gerði hann úr því konsertsvítu fyrir
sinfóníuhljómsveit, en í henni er um þriðjungur
upprunalega tónverksins látinn fjúka. Verkið
var ekki aftur sett á svið fyrr en 1946, ári eftir
andlát tónskáldsins.
Bartók lét ávallt í ljósi mikla ánægju bæði
með Makalausa mandarínann, bæði hvað varð-
aði söguþráðinn (sem hann kallaði „stórkost-
lega fagran“ árið 1919) og tónlistina. Árið 1927
skrifaði hann: „Að mínu mati er þetta besta
verk mitt fyrir hljómsveit fram til þessa.“ Eftir
því sem árin liðu varð það Bartók sífellt meira
gremjuefni að Makalausi mandaríninn lægi
óhreyfður. Það þarf heldur engan að undra að
söguþráðurinn hafi verið Bartók hjartfólginn,
því að spennan milli borgarmenningar og
bændasamfélags var honum ætíð umhugsunar-
efni. Bartók leit á sjálfan sig sem módernista í
fyllsta skilningi þess orðs: hann var borgar-
barn, nútímatónskáld og vísindamaður, sem
reiddi sig á hina nýtilkomnu hljóðritunartækni
við allar rannsóknir sínar. En samt sem áður
kunni hann best við sig meðal fátækra bænda í
sveitum Ungverjalands, og leitaði sífellt aftur
þangað til að nálgast uppruna sinn.
Bílflautur og seiðandi dans
Tónlist Bartóks við Makalausa mandarínann
er afar myndræn og fylgir atburðarásinni í einu
og öllu. Hún er á köflum prímítív, jafnvel barb-
arísk – og sver sig í ætt við önnur verk Bartóks
af sama toga, t.d. píanóverkið Allegro barbaro
og scherzó-þáttinn úr strengjakvartett nr. 2.
Verkið er sett saman úr stuttum atriðum, og
minnir stundum jafnvel á kvikmyndatónlist. Í
öllu verkinu eru aðeins tvö löng dansatriði: ann-
ars vegar þegar stúlkan tælir mandarínann, en
hins vegar við eltingaleikinn sem fylgir í kjöl-
farið.
Í Makalausa mandarínanum gætir sterkra
áhrifa frá Igor Stravinskí, ekki síst frá Vor-
blótinu, sem Bartók hafði raunar aldrei heyrt
leikið af hljómsveit þegar hann samdi Mand-
arínann, en þekkti engu að síður í píanóút-
drætti. Áhrifin endurspeglast fyrst og fremst í
meðferð Bartóks á hryn, síendurteknum stefja-
bútum, og í meðferð hans á hljómsveitinni, sem
magnar upp gríðarmikinn hávaða þegar mest
gengur á. Rétt eins og Stravinskí sótti mörg
stefja Vorblótsins í rússnesk þjóðlög fór Bartók
í smiðju ungverskrar bændamenningar í leit að
eigin stefjaefni í ballettinn. Ungversku þjóðlög-
in eru aldrei langt undan, þótt umhverfi þeirra
hér sé annað en við eigum að venjast í öðrum
verkum tónskáldsins.
Verkið hefst á stuttum inngangi sem gefur
umsvifalaust til kynna ys og þys götulífsins:
tónlistin bókstaflega þeytist um í óstöðvandi
hringiðu. Gegnum suðandi mannþröngina heyr-
ist meira að segja í háværum bílflautum, sem
eru leiknar af básúnum. Smám saman hægist
um og fyrsta ránstilraun þrjótanna þriggja
hefst með klarínettueinleik. Bartók byggir upp
ákveðið form innan verksins með því að láta all-
ar ránstilraunirnar hefjast á sams konar tónlist
í einleiksklarínettu, sem síðan fer í ólíkar áttir
eftir því hvernig leikurinn þróast. Tónlist fyrsta
fórnarlambsins (kvennabósans) er snaggaraleg
en henni lýkur á skyndilegu upphlaupi hljóm-
sveitarinnar (þegar honum er hent út á götu).
Eftir nýtt klarínettsóló byrjar tónlistin hægt og
feimnislega (ungi maðurinn), en aftur gýs hún
upp þegar hið nýja fórnarlamb tekur að æsast,
þar til honum er fleygt aftur út. Eftir þriðja
klarínettuinnganginn birtist mandaríninn í
dyragættinni. Um leið heyrist „mótív“ hans í
fyrsta sinn – fallandi þríundir í básúnum sem
eiga eftir að heyrast margsinnis þar til yfir lýk-
ur – stundum ógnandi, stundum blíðar, en ávallt
í andstöðu við tónlist stórborgarinnar. Dans
ungu stúlkunnar er aldrei ofsafengnari en í
þriðja skiptið – svo mjög að fórnardansinn úr
Vorblótinu kemur næstum sjálfkrafa upp í hug-
ann. Það er eitthvað við þennan dans sem jaðr-
ar við að vera villimannlegt, líkamleg áreynslan
er áþreifanleg og tryllt andrúmsloftið verður
ljóslifandi gegnum tónlistina. Það fer heldur
ekki milli mála hvenær ribbaldarnir stökkva
fram og ráðast á mandarínann. Þá taka við af-
gerandi högg í hljómsveitinni og nákvæm lýs-
ing Bartóks á hinu gegndarlausa ofbeldi sem á
eftir kemur er í senn óhugnanleg og æsispenn-
andi.
Tónlist Bartóks við Makalausa mandarínann
er ekki auðveld – hvorki fyrir hljómsveit né
áheyrendur – en hún er djörf og ólgandi, og býr
yfir gífurlegum krafti. Þótt sagan virðist sér-
kennileg er boðskapur hennar skýr: hin vél-
ræna harka borgarlífsins snýr náttúrulegum
tilhneigingum mannfólksins upp í villimennsku
og eyðileggingu. En stúlkan og mandaríninn
eru náttúrubörn, óflekkaðar tilfinningaverur og
því í andstöðu við hið úrkynjaða mannlíf stór-
borgarinnar. Þessa örskotsstund sem þau mæt-
ast í faðmlagi fá flekklausar tilfinningar þeirra
loks útrás; þau upplifa manngæsku, kærleik og
samlíðan. Í því felst, þrátt fyrir allt, nokkur von.
Helstu heimildir:
Amanda Bayley, ritstj.: The Cambridge Companion to
Bartók (Cambridge, 2001).
Malcolm Gillies: Béla Bartók, í New Grove Dictionary of
Music and Musicians (London, 2001).
MAKALAUSI MANDARÍNINN
Næstkomandi fimmtudagskvöld leikur Sinfóníuhljóm-
sveit Íslands tónverk Béla Bartóks við „látbragðsleik-
inn“ Makalausa mandarínann frá 1917. ÁRNI
HEIMIR INGÓLFSSON segir frá þessari merku tón-
smíð, sem var síðasta sviðsverkið sem Bartók samdi
og sem hann taldi vera eitt af sínum bestu verkum.
Béla Bartók tónskáld.
Makalausi mandaríninn var frumfluttur í Köln 27. nóvember 1926.
Höfundur er kennari í tónlistarfræðum við
Listaháskóla Íslands.