Lesbók Morgunblaðsins - 10.01.2004, Blaðsíða 6

6 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 10. JANÚAR 2004
E
iginkonan kemur að máli við móður
sína: hún óttast að maðurinn henn-
ar sé að missa áhugann á henni.
Móðirin á ráð við öllu, leiðin að
hjarta mannsins er gegnum mag-
ann, nú skyldi elduð hátíðamáltíð og
eilíf ást eiginmannsins þannig
tryggð. En kallinn kann ekki gott að meta,
finnst þetta svosum ágætt, en gæti verið betra.
Tengdó reiðist, hún grípur steikarhnífinn. Ég
sagði þér að leiðin að hjarta mannsins væri í
gegnum magann hrópar hún sigri hrósandi á
skelfda dótturina og heldur hjartanu á loft á
hnífsoddinum: í stólnum situr maðurinn slægð-
ur.
Þetta er ein frægasta sagan úr EC mynda-
sögunum, en þær eru í dag best þekktar af þeim
stóra hópi myndasöguhrollvekja, sem urðu til
upp úr seinni heimsstyrjöld og nutu gífurlegra
vinsælda fram til ársins 1954, en þá varð mynda-
sagan fyrir afdrifaríkri ritskoðun. Í bókum um
myndasögur er álitið að ástæðan fyrir vinsæld-
um EC hafi einfaldlega verið að lesendahópur
myndasagna eltist, þau börn (aðallega strákar)
sem höfðu alist upp við ofurhetjur fjórða áratug-
arins vildu háskalegra efni á þeim fimmta. Önn-
ur ástæða sem talin er til er sú að í kjölfar stríðs-
ógnanna hafi hlutverk ofurhetjunnar dalað,
veruleikinn varð henni yfirsterkari og lesendur
sneru sér að öðru.
Það hvað þetta nýja efni var sérlega blóðugt
(reyndar mestallt í svarthvítu) og ofbeldisfullt
hefur ekki verið sérlega rætt, en í bók um hroll-
vekjur tuttugustu aldar birtist áhugaverð kenn-
ing Davids J. Skals. Bókin heitir The Monster
Show: A Cultural History of Horror, eða
Skrýmslasýningin: Menningarsaga hryllingsins
(1993), og þar leggur Skal línur sem benda til
þess að ris og hnig hryllings tengist stríðs-
rekstri. Hann fjallar um þau margvíslegu form
sem hryllingur tekur á sig, í myndasögum, sjón-
varpi, tónlist, söngleikjum, bókmenntum og sér-
staklega kvikmyndum, en stafar aldrei út hvaða
hlutverki hrollvekjan gegnir í tengslum við
hernað. Hann bendir þó á að afskræmingar
hrollvekjunnar hafi kallast á við afskræmingar
og líkamlega sundrungu sem hermenn upplifðu
í stríðum, og almenningur horfði upp á þegar
hermenn sneru heim, meira eða minna limlestir.
Þannig virðist hrollvekjan þjóna tvöföldu hlut-
verki, annars vegar að fjalla um málefni sem var
þagað yfir, það er, limlestingar hermanna og
aðrar dekkri hliðar stríðsins, og hinsvegar að
þjóna einskonar skírslu hlutverki, ‘kaþarsis’, en
slík skírsla er almennt álitin meginkraftur hroll-
vekjunnar. Skírslan felst þá í því að hinn hroll-
vekjandi veruleiki er færður í nýtt form, form
fantasíunnar og þar er hægt að takast á við
hann.
Táknmyndir rauðu hættunnar
Lína Skal er nokkuð sannfærandi, fyrsta
bylgja hrollvekjunnar, með Drakúla, Franken-
stein og varúlfinum, kom í kjölfar fyrri heims-
styrjaldar, og er það tímabil Skal efst í huga. Í
kjölfar þeirrar síðari birtust svo áðurnefndar
myndasöguhrollvekjur, auk skrýmslamynda af
ýmsu tagi, en skrýmsli þessi komu iðulega utan
úr geimi og voru táknmyndir rauðu hættunnar.
Sum voru reyndar afleiðingar kjarnorkuslysa,
en skordýr og skriðdýr og konur og menn
stækkuðu ógnarlega og réðust á borg og bý. Og
svo heldur þetta áfram, í kjölfar Víetnamstríðs-
ins komu splattermyndirnar, en þær sem lögðu
línurnar fyrir þær voru zombíumynd Georges
Romero, Night of the Living Dead (1968) og
Texas Chain Saw Massacre í leikstjórn Tobe
Hoopers (1974). Splatterinn átti náttúrulega
sína uppskeruhátíð á níunda áratugnum, og
tengir Skal það miklum uppgangi í gerð tækni-
brellna, innblásturinn fyrir ógeðið kemur enn úr
Víetnamstríðinu. Hinsvegar liggur eitt enn
stríðið líka hér að baki, stjörnustríð Ronalds
Reagan og svo auðvitað það kalda, með sinni
kjarnorkuógn.
Það er vissulega hægt að sjá þau mynstur
sem Skal leggur í bók sinni, en ljóst er að margt
fleira hefur komið til – eins og hann reyndar
bendir á sjálfur. Margir gagnrýnendur og
fræðimenn hafa fjallað um hvernig kreppa hins
borgaralega lífsstíls birtist í hrollvekjum sem
fjalla um fjölskyldur, en þar getur ýmist verið
um að ræða heilu fjölskyldurnar sem flytja inn í
draugahús eins og í Amytiville horror (1979) og
Poltergeist (1982), eða það geta verið vandamál
með börnin, eins og birtist í andsetnu stelpunni í
Exorcist (1973) og endurfæddum satan í Omen
(1976). Vampýrumyndir hafa verið tengdar
neyslumenningunni, en vampýran er sjálfgefin
táknmynd óhóflegrar neyslu, og svona mætti
lengi telja: hrollvekjan er ofurtáknrænt form og
það vantar svo sannarlega ekki skemmtilegar
kenningar um menningarhlutverk hennar,
hvort sem það er sett í sögulegt samhengi eða
skoðað útfrá sjálfsveruflækjum sálgreiningar-
innar. Mín eigin kenning er sú að hrollvekjan
myndbirti árásir á samfélagið og stofnanir þess í
gegnum líkamann, að líkaminn standi sem tákn
fyrir samfélagið í heild, uppbyggingu þess og
sjálfsmynd, og því þurfi líkaminn að endur-
spegla þá heild sem, einmitt, heill og óbrotinn,
áferðarfallegur og ‘fullkominn’. Með árásum
sínum á líkamann er hrollvekjan því að ráðast
gegn sjálfu samfélaginu og viðmiðum þess.
Þetta má svo líka spegla í sjálfsmynd einstak-
linganna, en líkaminn á ekki bara að vera tákn
samfélagsins heldur er hann líka táknmynd ein-
staklingsins, sú sjálfsmynd sem hver mann-
eskja hefur. Hinn sundraði líkami kallar því á
vangaveltur um sundraðar sjálfsmyndir – sem
svo aftur ítreka að sjálfsmynd samfélagsins er
ekki heil, heldur samsett og brotakennd.
Og þá er ég aftur komin að kenningu Skal, en
stríð er einmitt gott dæmi um samfélagslegan
óróa, sem birtist í árásum á líkama, þrátt fyrir
að hlutverk stríðs eigi væntanlega einmitt að
vera þveröfugt, og stuðla að því að styrkja
sjálfsmynd samfélagsins.
Það er því óneitanlega athyglisvert að skoða
nýjustu bylgju hrollvekja, þá sem nú ríður yfir, í
tengslum við kenningu Davíðs Skal um stríð.
Á síðari hluta tíunda áratugarins varð óvænt
uppsveifla í hrollvekjunni, en þá endurnýjuðust
vinsældir unglingahrollvekjunnar og hófst sú
hrina með Scream (1996). Menningarsögulegar
ástæður þessarar uppsveiflu eru afskaplega
óljósar, kannski var bara kominn tími á hroll-
vekjur aftur, og kannski var bara málið að þarna
kom upp handritshöfundur, Kevin Williamson,
sem kunni svo einstaklega vel að fara með form-
ið. Þarna komu fram fjölmargir gleðigjafar, svo-
sem I Know What You Did Last Summer
(1997), Urban Legend (1998) og The Faculty
(1998). Unglingahrollvekjurnar hafa haldið
ótrauðar áfram inn í nýja öld, og hefur bæst liðs-
auki, því nú á síðasta ári og þessu hefur orðið
hrollvekjusprenging. Hér má telja til myndir frá
í fyrra eins og Red Dragon, The Glass House,
The Ghosts of Mars, Blade II, May, House of
1000 Corpses, Dreamcatcher, My Little Eye,
Feardotcom, Below, Spider, Ghost ship, The
Mothman Prophesies og Long Time Dead og á
þessu ári hafa birst: Darkness Falls, Jeepers
Creepers II Underworld, Texas Chainsaw
Massacre, Midnight Mass, They, þýska myndin
Anatomy 2, og svo er fjöldi væntanlegur. Þess
má geta að hrollvekjur rata yfirleitt beint á víd-
eó hér á landi og því fá íslenskir áhorfendur ekki
að berja veisluna augum fyrr en á næsta ári!
Tengingin við línu Skal verður sérlega skýr
þegar til þess er tekið að nokkrar hrollvekjur
frá í fyrra fjalla beinlínis um stríð og her-
mennsku, en þær heita Below, Dog Soldiers og
Deathwatch. Below gerist í seinni heimsstyrj-
öldinni og Deathwatch í þeirri fyrri, en Dog
Soldiers gerist í okkar samtíma. Þær fyrr-
nefndu lýsa grimmum stríðsveruleika og færa
hann í ókennilegt form, en sú síðari er ögn kóm-
ískari og fjallar um varúlfa. Fyrir utan þessar
má nefna breska mynd frá 2001, The Bunker
sem gerist í næsta yfirgefnu byrgi, en þar leita
skjóls leifarnar af þýskri herdeild sem greini-
lega hefur gengið í gegnum ýmislegt. Fljótlega
kemur í ljós að eitthvað óhreint er á kreiki í neð-
anjarðargeymslum byrgisins. Gamall hermaður
segir draugasögu úr skóginum umhverfis byrg-
ið, reimleikarnir aukast og hermennirnir missa
tökin. Inn í þetta blandast svo sjálfsásakanir
mannanna vegna óhæfuverka sinna í stríðinu.
Myndin er mögnuð, skítug og blóðug og drauga-
sagan virkar sérlega vel sem einskonar dæmi-
saga um stríðsógnir. Deathwatch, sem einnig er
bresk, notast einnig við einskonar draugasögu
til að færa skelfingar hernaðar í form, en þar
segir frá breskri herdeild sem villist af leið og
endar í yfirgefnum skotgröfum, en þær eru full-
ar af líkum. Þoka umlykur staðinn og hermenn-
irnir vita vart hvað snýr upp eða niður. Líkt og í
The Bunker eru okkur sýndar ólíkar manngerð-
ir innan herdeildarinnar, en þar eru bæði reynd-
ir hermenn, æstir hermenn, hræddir hermenn,
gagnslausir yfirmenn og gáfumenn sem hinir
gera grín að. Og svo er alltaf einn særður. Svo
fara óhugnanlegir atburðir að gerast, loft-
skeytamaðurinn nær engu sambandi og einn
mannanna fellur, að því er virðist fyrir dauðum
mönnum. Einn óvinahermaður finnst á lífi og er
hann barinn til sagna, en veit ekki mikið. Í báð-
um myndum er það hræddasti og yngsti her-
maðurinn sem á örlagastundu gerist hetja og nú
bjargar hann þessum óvinahermanni frá pynt-
ingum þess ofbeldisfulla. Óvinahermaðurinn
reynist ekki allur þar sem hann er séður.
Bandaríska kafbátamyndin Below notar sér
einnig form hrollvekjunnar, og færir hörmung-
ar stríðs í táknrænan búning hennar. Í kjölfar
árásar bjargar bandarískur kafbátur nokkrum
eftirlifendum af sjúkraskipi. Eitthvað er grugg-
ugt við ástandið innanborðs og fljótlega verður
ljóst að skipstjórinn er dáinn, að því er virðist
voveiflega, og eins og títt er um slíka, virðist
hann ganga aftur. Ansi mögnuð mynd og nýtir
sér vel þá innilokunartilfinningu sem kafbáta-
myndir gera útá.
Glímt við varúlfa
Breska myndin Dog Soldiers er að mínu mati
besta myndin í þessum herflokki, en það er
kannski bara af því ég er veik fyrir varúlfum.
Hér er ekkert stríð, heldur fjallar myndin um
flokk hermanna sem eru sendir í æfingaferð um
óbyggðir Skotlands. Þar eiga þeir að fela sig fyr-
ir sérsveit. Á meðan þeir fela sig segir einn her-
mannanna sögur af tíðum mannshvörfum af
svæðinu. Næsta dag ganga þeir framá sérsveit-
ina, eða réttara sagt blóðugar leifar hennar, en
henni hefur ljóslega verið eytt og þeir finna ein-
ungis einn á lífi, yfirmann sveitarinnar sem er
illa særður. Hann hrópar og æpir og lengi vel
skilur enginn neitt, fyrr en hann fer að tala um
varúlfa. Okkar menn trúa þessum sögum nú
tæplega, en neyðast fljótlega til að skipta um
skoðun þegar varúlfarnir ráðast á þá líka og
særa liðþjálfann alvarlega. Á flóttanum eru þeir
svo heppnir að hitta á jeppa, og ökukonan keyrir
þá í yfirgefið hús þar sem þau búast til varnar.
Stúlkan veit heilmikið um varúlfana og þekkir
yfirmann sérsveitarinnar sem hafði verið send-
ur af stað til að fanga einn lifandi – augljóslega
með það fyrir augum að nýta einstaka krafta
varúlfsins til stríðsreksturs. Varúlfarnir ráðast
ítrekað á húsið og innandyra fer ýmislegt á
skrið. Myndin er hröð, hæfilega fyndin, ánægju-
lega blóðug – þarna er meira að segja innyfla-
splatter að hætti Gísla Súrssonar, en liðþjálfinn
er slægður opinn svo innyflin velta út, undir-
maður hans mokar öllu inn aftur, bindur um og
drífur hann áfram – og varúlfarnir bara fremur
vel heppnaðir. Og þó óvænta atriðið væri
kannske ekki mjög óvænt fyrir þau okkar sem
hafa séð yfir sig af hrollvekjum, var það ótvírætt
ánægjulegt.
Það sem gerir Dog Soldiers áhugaverða í
þessu táknræna samhengi er að hér er ekki ein-
ungis tenging við stríð, heldur hernaðarbrölt al-
mennt. Í stað þess að leita raunverulegra lausna
á vandanum reyna yfirvöld að fanga eitt
skrýmslið til að nýta í eigin þágu, og falla svo á
eigin bragði. Það er því ekki aðeins stríðið sem
er fordæmt, heldur herinn og það sem hann
stendur fyrir, blinda hlýðni og valdagræðgi.
Hugmyndin um hermenn sem varúlfa á sér ekki
aðeins söguleg tengsl – nasistar kölluðu njósn-
ara sína varúlfa – heldur er táknræna hliðin
auglós, hermaðurinn verður að kasta af sér
mannshamnum og taka á sig dýrslegt gervi.
Hrollvekjurnar sem við erum að sjá í dag eru
myrkari og grimmari en þær sem einkenndu tí-
unda áratuginn, þeim er dauðans alvara. Þetta
kemur fram bæði í unglingahrollvekjunum og
ekki síður í endurkomu zombíumyndarinnar
með bresku myndinni 28 Days Later, sem end-
urheimtir harðan tón eldri zombíumynda. Al-
mennt séð er húmorinn í hrollvekjum þessara
síðustu tveggja ára minni, tónninn reiðari og yf-
irbragðið andstyggilegra. Það er ljóst að hér
eiga asískar hrollvekjur einhvern hlut að máli,
en draugalegt yfirbragð slíkra hefur skilað sér í
breyttri nálgun á formið, en mér finnst ekki úr
vegi að hafa rauðan stríðsþráð Skal í huga. Hlut-
verk hrollvekjunnar er, sem fyrr, að takast á við
ýmis mál sem eru óþægileg, og gefa okkur færi
á að horfast í augu við ýmislegt sem við annars
kjósum að horfa framhjá. En það er einmitt ein-
kenni hrollvekjunnar að hafna þeim möguleika
að líta undan, hrollvekjan er beinskeytt, og hún
stingur í augu.
HROLLVEKJUR Í BLÍÐU OG STRÍÐI
Hér er því haldið fram að hlutverk hrollvekjunnar sé að takast á við ýmis mál sem eru óþægileg og gefa okkur
færi á að horfast í augu við ýmislegt sem við annars kjósum að horfa framhjá. „En það er einmitt einkenni
hrollvekjunnar að hafna þeim möguleika að líta undan, hrollvekjan er beinskeytt, og hún stingur í augu.“
E F T I R Ú L F H I L D I D A G S D Ó T T U R
Söguhetjan í 28 dögum síðar gengur ráðvillt um mannlausa Westminster-brú.
Gunnar Hansen í hlutverki Leðurfés í Vélsag-
armorðunum í Texas, The Texas Chainsaw
Massacre. Mynd úr tímaritinu Bizarre.
Höfundur er bókmenntafræðingur.