Lesbók Morgunblaðsins - 10.01.2004, Blaðsíða 8

8 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 10. JANÚAR 2004
Þ
að er mat sumra að innan súr-
realistahópsins (1924–1940) í
París hafi konur einungis haft
þrenns konar hlutverki að gegna:
fyrirsæta, ástmær, menntagyðja
(músa), farsælast ef þetta þrennt
fór saman. Lee Miller og Dora
Maar falla inn í þessa starfslýsingu; Miller
var ástkona, aðstoðarljósmyndari og fyrir-
sæta ljósmyndarans Man Ray um tíma, róm-
uð fyrir fegurð sína eins og Dora Maar, sem
var ástkona Picasso í sjö ár. Lee Miller og
Dora Maar urðu ódauðlegar sem konur Pic-
asso og Man Ray og um þær hefur jafnan
verið fjallað sem kafla í lífi þessara fremstu
listamanna 20. aldar. En auk þess að vera
uppspretta andagiftar fyrir þá voru Miller og
Maar hæfileikaríkir og sjálfstæðir listamenn,
sem störfuðu í anda súrrealismans um tíma,
fánaberar framsækinnar ljósmyndunar á
blómaskeiði kvenljósmyndara í París.
Ef fjallað er hér um Miller og Maar sam-
an, má segja að margt tengdi þær: þær voru
fæddar sama ár, 1907, báðar ljósmyndarar í
innsta hring súrrealistaklíkunnar, Miller og
Maar voru báðar hvað þekktastar fyrir port-
rettljósmyndir sínar af Picasso og margir
halda að það séu þeirra einu verk. Báðar
voru þær fyrirsætur hjá Picasso og Man
Ray. Þrátt fyrir ótvíræða hæfileika lokuðu
þær sig af á seinni hluta ævinnar og nánast
afneituðu listsköpun sinni. Það er fyrst núna
síðustu ár sem rýnt hefur verið í listferil
þeirra og ævi, bæði í nýlegum ævisögum og
sýningum á verkum þeirra og þær fengið
verðugan sess í yfirlitsritum um ljósmynda-
söguna. Að eigin verðleikum.1
Dora Maar (1907–1997)
Hið rétta nafn Doru Maar var Henriette
Théodora Markovitch. Faðir hennar var Kró-
ati, arkitekt að mennt, en móðir hennar
frönsk. Théodora fæddist í París, einkabarn
foreldra sinna, en þau fluttu er hún var
þriggja ára til Buenos Aires í Argentínu þar
sem faðir hennar fékk vinnu við miklar bygg-
ingarframkvæmdir. Er Théodora náði 19 ára
aldri fluttist fjölskyldan til Parísar, með þrjú
tungumál í farteskinu, frönsku, spænsku,
ensku og heilmikla lífsreynslu. Théodora bjó
snemma yfir mikilli listgáfu og námsferill
hennar hófst í virtum ljósmyndaskóla í París
áður en hún skráði sig í málaralist í hinum
þekkta listaháskóla, Académie Julian. Þessi
akademía hafði þann kost umfram aðrar að
þar gátu konur stundað listnám, meira að
segja máttu konur teikna nakin karlmódel.
Théodora sótti einnig tíma hjá listmálaranum
André Lhote, einum virtasta kennara í París,
á sama tíma og ljósmyndarinn Henri Cartier-
Bresson og tókst með þeim Cartier-Bresson
góður vinskapur. Það er á þessum tíma sem
Théodora styttir nafn sitt og tekur sér lista-
mannsnafnið Dora Maar.
Dora Maar valdi ljósmyndun fram yfir
málverkið, bæði vegna þess að ljósmyndir
hennar vöktu meiri athygli og á árunum
1929–1930, um svipað leyti og Dora hikar á
milli listmiðla, er hápunktur hinnar nýju ljós-
myndunar í Frakklandi; hluturinn sem slíkur
öðlast mikilvægi, skerpa; fjölbreytileg sjón-
arhorn og listræn nálgun urðu boðorð þess-
ara púrista sem litu á ljósmyndun sem sjálf-
stæðan listmiðil.
Hróður listakonunnar Doru Maar barst
skjótt til virtustu ljósmyndara tímabilsins og
hefur hún samstarf m.a. við ljósmyndarann
ungverska Brassaï. Lifibrauð hennar, líkt og
fjölmargra annarra ljósmyndara, urðu port-
rett, pantanir fyrir tískublöð, alls kyns aug-
lýsingar sem hún vann að á ljósmyndastof-
unni Kéfer-Dora Maar með ljósmyndaranum
Peter Kéfer. Dora Maar opnaði svo sitt eigið
stúdíó árið 1934 að 29, rue d́Astorg í París.
Virtur listamaður – virk baráttukona
Súrrealisminn og raunsæið í ljósmyndum
Doru Maar eru í raun lýsandi fyrir þær tvær
manneskjur sem toguðust á í henni; önnur
geislandi af lífsgleði, krafti og kímni, hin
þung og raunamædd, ólgandi hið innra með
heiminn á herðunum. Götuljósmyndir Doru
frá London, Barcelona og París lýsa eymd og
fátækt þegar kreppan er í algleymingi og
þótti mörgum í takt við þá Doru sem var virk
í pólitík. Dora kynntist í flokkastarfinu súr-
realistaljóðskáldinu og rithöfundinum
Georges Bataille, heillaðist af pólitískum
sannfæringarkrafti og sameiginlegum skoð-
unum og hefja þau stutt ástarsamband. Auk
þess að vera í byltingarhópnum Contre-atta-
que ásamt m.a. Claude Cahun ljósmyndara,
berst Dora Maar með Bataille í róttækri
vinstrihreyfingu, Masses, gegn uppgangi fas-
ista og fyrir allsherjarverkfalli í Frakklandi.
Hún er ráðin í framhaldi sem ljósmyndari við
gerð kvikmyndarinnar Glæpur Herra Lange
(Le Crime de Monsieur Lange). Kvikmyndin,
sem Jean Renoir og Jacques Prévert gerðu,
var áróður gegn ofríki stjórnvalda og hvetur
verkamenn til aðgerða. Kvikmyndin varð að
miklum hluta til þess að alþýðufylkingin
Front Popular vann kosningasigur árið 1936.
Með sambandi sínu við Bataille hverfur
Dora inn í hringiðu súrrealistanna og hefur
samstarf við hópinn. Hún kynnist klíkunni
með forsprakkanum André Breton ásamt
ljóðskáldinu Paul Eluard og ljósmyndaranum
Man Ray. Bataille og Breton áttu ekki skap
saman, voru ávallt í hatrömmum deilum og
greri aldrei um heilt. Breton þótti Bataille
klúr ofstopamaður en Bataille þótti Breton
kveif og forpokaður í kynferðismálum. Lengi
hefur verið litið á Bataille sem nánast bann-
sett skáld sakir brennandi erótískra skrifa og
sjálfur var hann gefinn fyrir ofbeldi, sjálfs-
píningar og dauðaáráttu. Dora Maar var
langt í frá saklaus jómfrú heldur veraldarvön
kona sem virti að vettugi hefðir og bannorð í
þessum efnum sem og öðrum, var þekkt fyrir
djarfar klippimyndir (montage) og erótískar
myndir sem hún tók fyrir fullorðinsblöð.
Dora Maar sótti ekki einungis í óviðeigandi
og flókin myndefni heldur líka í fólk sem lék
sér að lífsins fjöreggi og storkaði örlögunum.
Dora Maar var virt í röðum súrrealistanna;
ljósmyndir hennar vöktu mikla athygli á sýn-
ingum hópsins, hún var áberandi bæði í bar-
áttu sinni og allri framgöngu, klæddist íburð-
armiklum höttum og lagði mikið upp úr
fingrafegurð sinni með háum hönskum og
löngum nöglum sem hún litaði í skærum lit-
um (Picasso málaði t.d. Dora Maar með
grænu neglurnar, 1936). Flestum bar saman
um að hér færi ákaflega hæfileikarík, glæsi-
leg og gáfuð kona með ríka sköpunarþörf, ör
og skapmikil, stolt og full af eldmóði í öllu því
sem hún tók sér fyrir hendur. Dora Maar
tengdist öðrum konum innan hópsins sterk-
um vinarböndum, m.a. hinni „hneykslanlega
fögru“ listakonu Jacqueline Lamba, svo not-
uð séu orð Breton um eiginkonu sína, og
Nusch eiginkonu Paul Eluard.
Þrátt fyrir stutta viðkomu í súrrealista-
hópnum bera verk Doru Maar ætíð merki
súrrealismans, jafnvel áður en hún gengur til
liðs við stefnuna. Eftir Doru liggur fjöldi
málverka og ekki síst ljósmynda; sjálfsmynd-
ir, portrett, landslagsmyndir, ljósmyndir sem
Lee Miller og Dora Maar urðu ódauðlegar sem konur Picasso og Man Ray og um þær hefur jafnan verið
fjallað sem kafla í lífi þessara fremstu listamanna 20. aldar. En auk þess að vera uppspretta andagiftar fyrir
þá voru Miller og Maar hæfileikaríkir og sjálfstæðir listamenn, sem störfuðu í anda súrrealismans um tíma. Í
þessari grein er fjallað um Doru Maar en eftir viku verður sagt frá Miller.
„Á EFTIR PICASSO,
AÐEINS GUГ
E F T I R H Ö N N U G U Ð L A U G U
G U Ð M U N D S D Ó T T U R
Rogi André, Dora Maar, 1941.
Dora Maar, Ubu konungur, 1936. Í eigu Pompidousafnsins í París. Þessi
ljósmynd var sett á póstkort súrrealistanna. Ubu var kynntur sem
heillagripur og fjarstæðukennd hetja hópsins árið 1936 og hampað á
fjölmörgum sýningum. Ubu er fóstur en Dora vildi aldrei segja af hvaða
dýrategund; ef til vill hugarfóstur?
Dora Maar, Engar atvinnuleysisbætur (No Dole), 1934. Úr óþekktu
einkasafni. Ein af húmanískum raunsæismyndum Doru, tekin í London;
andstæðurnar á þessari mynd eru hrópandi, undirstrika fallvaltleika
lífsins. Í kjölfar kreppunnar miklu árið 1929 misstu margir aleigu sína,
eins og þessi herramaður, ærið ríkmannlega klæddur á götu úti en þó
að selja eldspýtur. Á spjaldi hans stendur No Dole, work wanted (Engar
atvinnuleysisbætur, vantar vinnu).