Lesbók Morgunblaðsins - 10.01.2004, Blaðsíða 9

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 10. JANÚAR 2004 9
endurspegla oft á tíðum súrrealískan hug-
arheim, furðuveruleika sem er fullur af kald-
hæðni og kímni, en einnig eru þar sárar
myndir af fátækt og þjáningum, þar sem hún
beislar tilfinningar sínar og ríka samkennd í
látleysi. Myndirnar bera vott um ljóðrænt
raunsæi í anda hins tékkneska áhrifavalds
franskrar ljósmyndunar Brassaï og hins ung-
verska André Kertész en útfærslan og tækn-
in eru af svipuðum toga og hjá Man Ray.
Strangfagurfræðileg myndbygging, hreinar
línur og form minna á verk annars snillings
og eilífs súrrealista, samnemanda og vinar
Doru, Henri-Cartier Bresson.
Guðlegur maður – grátandi kona
Auk þess að vera „hneykslanlega fögur“
var Dora því eins og fyrr segir virtur og
áberandi listamaður þegar þau Picasso
kynntust á kaffihúsinu Deux Magots í París,
árið 1936. Lokið var sambandi hinnar 28 ára
gömlu Doru Maar við Bataille. Picasso, sem
þarna var orðinn 54 ára, hafði tengst súrreal-
istunum um tíu ára skeið og á þessum tíma
var Marie-Thérèse Walter konan í lífi hans
og áttu þau saman árs-
gamla dóttur, Mayu. Þau
Picasso og Dora hefja
ástríðufullt samband
nokkru síðar en Picasso
slítur aldrei sambandinu
við Marie-Thèrese, held-
ur er með þeim til skipt-
is, eftir eigin hentugleik-
um og dagsformi; Dora
var hin opinbera ástkona
en Marie-Thérèse frillan
í felum.
Ógrynni bóka hefur
verið skrifað um áhrif
kvenna á listsköpun Pic-
asso og hvernig hann
tjáir tilfinningar sínar í
þeirra garð í portrett-
myndum. En meira en
nokkur önnur kona, tók
Dora Maar þátt í list-
sköpun hans. Þau unnu
saman að ljósmyndaæt-
ingum, þó einkum og
sérílagi að málverkinu,
máluðu saman verk (pi-
camaar) og einnig sitt í
hvoru lagi, en Picasso
hvatti hana til að hverfa
frá ljósmyndun. Dora
Maar vekur Picasso til
meðvitundar um póli-
tíska aðgerðarlist og á
stóran þátt í vali á við-
fangsefninu í einu þekkt-
asta málverki hans, og
einu af lykilverkum listasögu 20. aldar,
Guernica.
Árið 1937 varpar þýsk flugvél sprengju á
baskaborgina spænsku Guernica sem varðist
uppgangi Franco en fasistar á Ítalíu og nas-
istar í Þýskalandi studdu Franco í þessari
spænsku borgarastyrjöld. Dora Maar tók
þetta ákaflega nærri sér en þá hafði einnig
verið ráðist á fæðingarborg Picasso, Malaga.
Auk þess að lána andlit sitt í Guernica tekur
Dora Maar myndir af Picasso, „meistaranum
mínum“ eins og hún kallaði hann, við vinnu
að málverkinu, allt frá fyrstu skissum fram
að fullkomnun verksins. Þetta hafa lengi ver-
ið þekktustu ljósmyndir Doru Maar og ómet-
anlegar sem heimildir af metafórum verks-
ins, stig af stigi, en eru alls ekki
merkilegustu verk Doru sjálfrar.
Sama ár málar Picasso fjölda portretta af
Doru undir heitinu Konan sem grætur,
a.m.k. 25 árið 1937. Þessi titill hefur fylgt
Doru Maar æ síðan. Í gegnum þessi portrett
Picasso hefur verið reynt að finna hina réttu
Doru Maar og þá gjarnan með orðum meist-
arans um hana: „Þegar ég hugsa um hana
[Doru Maar], ímynda mér hana, get ég ein-
ungis séð hana fyrir mér grátandi.“ Dora
Maar var eftirlætisfyrirsæta Picasso þau 7 ár
sem sambandið stóð. Fyrstu portrettin af
henni einkennast af hlýju, mildi og ást þegar
hlátur og ástríður einkenndu sambandið en
verða sífellt óreiðukenndari með árunum,
andlit Doru Maar verður afmyndað og ósam-
hverft.
Það er einkar athyglisvert að á sama tíma
og Picasso málar Konan sem grætur, málar
Dora Maar sjálfsmyndir með sama titli, snýr
í raun vörn í sókn í stað sjálfsvorkunnar,
sýnir sig grátandi, ekki af biturleika, heldur
sjálfshæðni. En sambandið við Picasso bug-
aði meira að segja hina sterku Doru Maar. Á
meðan á gerð Guernica stóð, kom barnsmóðir
Picasso, Marie-Thérèse í heimsókn á vinnu-
stofu Picasso og hittir þar fyrir Doru Maar.
Dora Maar bjó aldrei undir sama þaki og
Picasso og varð ávallt að vera boðin formlega
á vinnustofu hans öll árin. Marie-Thérèse
skipar Doru að yfirgefa vinnustofuna: „Ég á
barn með þessum manni. Farið á stundinni“
segir Marie-Thérèse. Dora svarar: „Ég hef
jafn mikinn rétt á því að vera hér og þú. Ég
hef ekki alið honum barn en ég sé ekki að
það skipti máli.“ Picasso lætur þetta rifrildi
ekki trufla sig við vinnuna. Þá snýr Marie-
Thérèse sér að Picasso og spyr hvor hann
vilji að fari. Picasso sagði þeim að ákveða það
sjálfar, hann gæti ekki ákveðið sig. Þá hófust
slagsmál þeirra á milli og varð þetta ein af
kærustu minningum Picasso að eigin sögn.2
Vitskert ást – geðveikin ein eftir
Árið 1943 kynnist Picasso Françoise Gilot
sem var 40 árum yngri en hann. Dora hafði
deilt Picasso með mörgum konum en þoldi
ekki meira; sjö ára ástarsambandi þeirra var
lokið. Picasso virðist hafa verið með eindæm-
um erfiður ferðafélagi og hefur sambúðar-
hæfni þó sjaldnast verið mælitæki á snilli-
gáfu. Picasso var 54 ára þegar hann kynntist
Doru Maar, naut „gyllta tímabilsins“ eftir
mörg mögur ár, falur fyrir smjaðri og dýrk-
un þeirra fjölmörgu sem sátu um hann. Þau
álög sem þessi fjölkynngismaður setti á ást-
konur sínar voru órjúfanleg; þær áttu ekki
afturkvæmt í fyrra sálarástand þegar hann
yfirgaf þær: „Ég hitti mann. Hann var snill-
ingur. Hann var lífið. Þetta var vitskert ást.
Þegar ástin fór var einungis geðveikin eftir.“3
Bandaríska skáldið og listfræðingurinn
James Lord sagði um vinkonu sína Doru Ma-
ar, að ferli hennar mætti einna helst líkja við
„loftstein sem hætti sér of nálægt sólinni“4
Endalok þessa vitskerta sambands fengu
mjög á Doru Maar sem fellur í djúpt þung-
lyndi og missir allan lífsvilja. Vinur hennar
Paul Eluard fær Jacques Lacan, hinn þekkta
sálgreini til að hjálpa Doru; hún er lögð inn á
geðdeild á spítala í París og gengur í sál-
greiningu hjá Lacan næstu tvö ár. Frá and-
legum vanheilindum finnur Dora Maar ró í
dulspeki og trúariðkun, eins og hún segir
sjálf við Paul Eluard: „ Á eftir Picasso, að-
eins guð“. Einungis Guð gæti tekið við af
hinum guðlega meistara.5
Picasso vildi aldrei viðurkenna að vanlíðan
Doru stafaði að einhverju leyti af sam-
bandsslitum þeirra. Var ekki meginþorri súr-
realistanna andlega vanheill? Jacques Vaché,
Jacques Rigaut og René Crevel, höfðu þeir
ekki allir framið sjálfsmorð? Antonin Artaud
var geðveikur. Og Dora, sagði Picasso, var
alltaf geðveik. Ef þetta er einhverjum að
kenna er það ykkur súrrealistunum, með all-
ar ykkar fársjúku hugmyndir.
Síðustu 30 árum ævi sinnar eyddi Dora
Maar nánast í einangrun, umvafin verkum
Picasso og iðkaði kaþólska trú. Hélt nokkrar
sýningar, en málaði og orti ljóð eins og hún
hafði ávallt gert fram á síðasta dag; dagbók
um ástarlíf hennar og tilfinningar. Hún var
þó ákaflega stolt, vildi ef einhver sýndi áhuga
selja myndir sínar jafn dýrt og Man Ray,
veitti aldrei viðtöl, var illskeytt við þá er
reyndu.6 En þrátt fyrir að hafa sagt við fáa
útvalda að eitt sinn hefði hún verið frægur
ljósmyndari, gerði hún afar lítið úr listsköp-
un sinni og neitaði yfirleitt að sýna verk sín.
Í bréfi til vinar síns James Lord, segir hún
auðmjúklega: „Þetta er allt eftir Picasso,
engin eftir Doru Maar. Heldur þú að frú
Cézanne hafi haft áhyggjur af slíku ? Eða
Saskia Rembrandt ? Dora sagðist aldrei hafa
verið ástkona Picasso, heldur hann verið
meistarinn sinn.7
Þegar Dora Maar féll frá, árið 1997, 89 ára
að aldri, kom nafn hennar aftur upp eftir
hálfrar aldar þögn. Uppboðið á eigum hennar
árið 1998 vakti gífurlega athygli, slegist var
um skissur, málverk og höggmyndir Picasso
sem og skartgripi sem hann hafði búið til og
gefið Doru, en lítið fór fyrir umfjöllun um
hennar eigin verk. Dora varð að goðsögn
vegna umfjöllunarinnar. Picasso var tekinn í
guðatölu:8
„30 málverk eftir Picasso, sem geymd voru
í íbúð í París í hálfa öld, seldust á uppboði í
gærkvöldi fyrir rúma 2 milljarða króna sam-
tals. Málverkið La Femme qui Pleure, eða
Konan sem grætur, var dýrasta myndin á
uppboðinu og seldist á um 450 milljónir
króna. Picasso málaði myndina árið 1937,
nokkrum vikum eftir að hann lauk við Guer-
nica, eitt frægasta verk sitt. Málverkið er
andlitsmynd af Theodoru Markovic, eða
Doru Maar, sem var ástkona Picassos um sjö
ára skeið. Hún lést á síðasta ári, níræð að
aldri, í íbúð sinni í París innan um fjölda mál-
verka af sér sem fyrrum elskhugi hennar
málaði. Þau verk voru seld á uppboðinu í
gær. Franska ríkið fær 60% af andvirði mál-
verkanna á uppboðinu. Maar eignaðist engin
börn og aðeins hefur tekist að finna tvo fjar-
skylda ættingja hennar, í Frakklandi og Kró-
atíu, en faðir hennar var frá Júgóslavíu. Upp-
boðinu verður haldið áfram út vikuna og þar
verða seldir margir fleiri munir sem tengjast
sambandi Maar og Picassos.“
Neðanmálsgreinar:
1 Caws, Mary Ann: Dora Maar: with and without Pic-
asso. Thames & Hudson, London, 2000. Bók Mary Ann
Caws þýdd yfir á frönsku heitir Les Vies de Dora Maar.
Bataille, Picasso et les surréalistes, Thames & Hudson,
Paris 2000. Þá er nýkomin út bókin Moi, Dora Maar eft-
ir Nicole Avril (2003) .
2 Caws, Mary Ann: Les Vies de Dora Maar, Paris
2000.
3 Avril, Nicole:Moi, Dora Maar, Plon, Paris 2003.
4 Lord, James: Picasso et Dora [þýtt úr ensku yfir á
frönsku], Séguier, Paris 2000.
5 Tilvitnunin kemur bæði fram í bók Nicole Avril og
Mary Ann Caws.
6 Victoria Combalia var ein af örfáum sem fengu viðtal
við Doru Maar; „Conversaçion con Dora Maar, „ Kalias
VI, nr. 12, 1994 ; „Dora Maar, photographe,“ Artpress,
nr. 199, 1995.
7 Caws, Mary Ann: Les Vies de Dora Maar, Paris
2000.
8 Frétt sem birtist í Morgunblaðinu, 28. október, 1998,
frá fréttastofu Reuters undir yfirskriftinni „Mikill áhugi
á Picasso“.
Höfundur er listfræðingur.
Dora Maar, Án titils, um 1935–1937. Í eigu Pompidousafnsins í París. Hin gríska gyðja Aþena er
í fullum herskrúða í bakgrunni. En í forgrunni? Björgun eða mannrán? Er myndin áróður gegn fas-
istum, andóf gegn stríði? Margræð mynd sem tengir nútíð við hið goðsögulega.
Picasso, Konan sem grætur (La femme qui pleure), París 1937.
Tate Gallery. Ein fjölmargra portrettmynda Picasso af Doru Maar.
Dora Maar, 29, rue d’Astorg, um 1936. Í eigu Pompidousafnsins í París. Ein þekktasta klippi-
mynd Doru Maar þar sem undarlegri hauslausri styttu í eigu Doru er stillt upp í bogagöngum.