Lesbók Morgunblaðsins - 10.01.2004, Blaðsíða 4

4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 10. JANÚAR 2004
S
tofan var eins og leikmynd frá
árunum eftir stríð. Þar hafði þá
búið fólk sem bersýnilega var
meðal íslenskra sigurvegara
heimsstyrjaldarinnar síðari. En
þetta kvöld hafði nýr sigur tekið
sér bólfestu í stofunni um
stundarsakir, sigurinn í kalda
stríðinu. Sigraði einhver í kalda stríðinu? Þessi
eilífa frestun á yfirvofandi sprengjuregni, þessi
bið eftir einhverju sem aldrei kom? Já, Guð-
mundur Hlíðberg, sem nú var gestkomandi í
stofunni, sigraði í kalda stríðinu. Það var í raun
einn af mest ríkjandi þáttum í karakter þessa
tæplega fimmtuga, grannleita og skarplega
manns, sigurinn var jafn einkennandi í fasi hans
og brilljantíngreitt, hrafnsvart hárið, eða
hvasst nefið, hátt ennið og tignin í svipmóti
hans, yfirveguð ró og mildi þess sem veit sig
hafa farið með sigur af hólmi þegar hann lítur
yfir farinn veg í lífinu, að hugmyndirnar sem
hann hefur aðhyllst allt sitt líf hafa haft betur.
Sigurinn ríkti í hverju orði. Um Guðmund
mætti segja í æviágripi að rétt rúmlega þrítug-
ur hafi hann orðið þeirrar gæfu aðnjótandi að
sigra í kalda stríðinu. Um kalda stríðið mætti
sem best segja í sögubókum að því hefði lyktað
með sigri Guðmundar Hlíðberg, skjalavarðar
og hestamanns.
Og Guðmundur var þess fullviss að hann
myndi einnig sigra fröken Guðríði Makan sem
sat andspænis honum í sófanum og hafði ein-
mitt boðið honum í stofuna sína sem var eins og
leikmynd frá árunum eftir stríð, boðið honum
heim að lokinni óvæntri kaffibarsferð fáeinna
vina og kunningja sem hittust á frumsýningu
kvikmyndahúss á nýrri íslenskri sjónvarps-
mynd sem Guðmundur hafði séð auglýsta í síð-
degisblaðinu um morguninn. „Viltu ekki fá þér
tesopa eða sérrílögg fyrir svefninn?“ Ja, því
ekki það. Guðmundur horfði á sokkabuxna-
klædd lærin á þessari glæsilegu konu, hún var
fimmtán árum yngri en hann sjálfur, þar sem
hún krosslagði fætur í sófanum og hagræddi
pilsinu. Guðmundur var læs á líkamstjáningu
hennar, hann vissi hvað hreyfingin merkti.
Hann brosti glettnislega til hennar og hún fliss-
aði af þeirri mátulegu kátínu sem vínið hafði
blásið henni í brjóst. „Skál,“ sagði Guðmundur
og lyfti sérríglasinu. Guðríður lyfti sínu glasi á
móti, kinkaði kolli og deplaði augunum. „Skál.“
©
Ég neyðist til að stíga fram í öllu mínu veldi
þegar hér er komið sögu, ég, höfundur sögunn-
ar. Því ég er orðinn efins um hana. Helena – það
er eiginkona mín – las yfir þetta upphaf hér að
ofan þegar ég hafði skrifað það. Titillinn var
ókominn. Hún sagði háðslega:
„Og hvað ætlarðu að kalla söguna? Stolið frá
höfundi Stolið frá höfundi stafrófsins?“
„Hvað meinarðu?“ sagði ég og var ögn brugð-
ið. Hún sagði ósköp blátt áfram:
„Fyrstu tvær setningarnar eru orðréttar úr
smásögu eftir Davíð Oddsson!“
„Úr sögu eftir Davíð Oddsson? Hvaða dóma-
dags vitleysa er þetta í þér, kona?“
„Ekki reyna að segja mér að þú hafir gert
þetta óviljandi!“ sagði Helena. „Tókstu bara
ekkert tekið eftir þessu? Var þetta bara alveg
óvart hjá þér, ha? Vildi þannig til að orðin röð-
uðust svona upp, nákvæmlega eins og hjá Dav-
íð?“
„Mér þykir þú ansi vel að þér í skáldskap
Davíðs Oddssonar,“ sagði ég ringlaður og ergi-
legur. „Kanntu bara utanbókar heilu máls-
greinarnar úr smásögum hans svo hvergi skeik-
ar orði? Og hvaða saga er þetta svo, frú Helena
bókmenntafræðingur? Er þetta úr Stolið frá
höfundi stafrófsins? Hvernig fór ég að því að
stela frá höfundi Stolið frá höfundi stafrófsins
þegar ég hef allsekki lesið þá bók?“
Ég hafði í raun og veru ekki lesið hana og hef
ekki enn. Það eina sem ég þekki er titillinn,
flottur titill, stuðlaður og fínn, léttur leikur í
honum, stafrófið á sér höfund (kannski Guð?),
allur samsetningur á orðum er nokkurskonar
stuldur frá honum. En Stolið frá höfundi Stolið
frá höfundi stafrófsins er aftur orðið ansi knos-
að, ofstuðlað og tilgerðarlegt. Og eiginlega of
flippað fyrir minn smekk. Fannst mér.
„Ég veit ekki hvernig þú fórst að því,“ sagði
Helena. „En ég veit að þetta er beint upp úr
sögu eftir hann. Og að birta þessa sögu þína
núna væri það alversta sem þú gætir gert. Akk-
úrat núna þegar allt er í háalofti vegna ævisögu
Hannesar Hólmsteins og ritstuldarins sem
hann er sakaður um. Kemur ekki nema þú ask-
vaðandi og stelur blákalt frá Davíð Oddssyni!
Þessu yrði tekið sem einhverskonar kommenti
á þessi mál öll eða gagnrýni á Davíð og Hannes
eða málsvörn fyrir þá; það er ekki minnsti
möguleiki á að einhver myndi lesa söguna með
opnum huga ...“
Hrollvekjandi hugdettu laust niður í mig.
Hvað ef ég birti söguna með þessum titli og
Davíð skrifaði aðra sögu sem héti Stolið frá höf-
undi Stolið frá höfundi Stolið frá höfundi staf-
rófsins? Þetta tæki engan enda, yrði einhvers-
konar botnlaus háðslegur sprellileikur,
endalaus vitleysa.
Við ákváðum að hafa uppi á bókinni og hófum
leit í Billy-bókahillunum í stofunni. Þær eru
hinsvegar með þeim ósköpum gerðar að svo
virðist sem maður finni aldrei neina bók þegar
maður hefur einu sinni komið henni fyrir þar.
Þær eru hít sem gleypir allt sem í þær er sett,
það hverfur sporlaust og spyrst aldrei til þess
aftur, líkt og stafir allra bókanna ruglist saman í
einn allsherjar graut. Þarna stóðu Billy-hillurn-
ar, barmafullar af bókum, en ekki fannst sú sem
leitað var að.
„Það er bara eins og einhver hafi stolið
henni,“ sagði Helena og flissaði einsog fífl. Mér
þótti þetta ekki fyndið.
©
Listin að táldraga. Er hún ekki einskonar
leikur með sakleysi? Guðmundur Hlíðberg var
kominn með heljarinnar standpínu. Þarna sat
Guðríður og hló dátt og barnslega að brönd-
urunum hans og heillaðist af mælsku hans um
mannkynssöguna, hún dillaði sér eins og létt-
fætt meri á skeiði, hann hafði nýlokið við að
segja skondna sögu af samskiptum sínum við
yfirmennina á Skjalasafni ríkisins þar sem hann
hafði starfað sem skjalavörður um áratuga
skeið. En var Guðmundur að sigra hana eða
hún í raun að táldraga hann? Fólst listin að táld-
raga karlmann í því að telja honum trú um að
það væri hann sem væri að sigra? Kannski, að
hluta til, en það skipti engu máli. Sá sem stefnir
ætíð til sigurs fer ávallt með sigur af hólmi, list-
in felst í því að trúa því og vita innra með sér að
á endanum muni maður sigra, að búa yfir men-
talíteti sigurvegarans. Ástæða þess að vinstri
menn biðu lægri hlut í sögunni var ekki síst sú
að menning þeirra var öðrum þræði aumingja-
menning, dekur við tap og ósigur. Sá sem telur
sér trú um að hann geti ekki sigrað getur það
heldur ekki. Hann sigrar ekki í hugmyndaleg-
um átökum og hann sigrar ekki konu. Hann
sigrar ekki í lífinu.
En málið var auðvitað flóknara. Miklu flókn-
ara. Tvö öfl höfðu togast á alla tuttugustu öld-
ina, hægri og vinstri, og vinstrið hafði vissulega
leitast við að valta yfir einstaklinginn, sköpun-
armátt hans og sigurvilja. En samt hafði það
tignað og tilbeðið einstaklinga sem voru hvorki
meira né minna en morðóðir harðstjórar. Ill-
menni höfðu verið sett á stall og persóna þeirra
tilbeðin. Einstaklingar höfðu slétt út einstak-
lingsframtakið, pyntað og myrt, ritskoðað og
vængstíft frelsið. Þýlyndi hafði orðið dagskipun
vestrænna menntamanna. Villigatan hafði opn-
ast og breikkað og víkkað og orðið að öngstræti.
Allan þennan tíma hafði hann, Guðmundur
Hlíðberg, og hans líkar staðið eins og klettur í
hafi og haggast ekki þangað til kom að skulda-
dögum, að reiknisskilum. Árið sem Berlínar-
múrinn féll hafði Guðmundur dottið í lukku-
pottinn. Honum barst til eyrna eftir
krókaleiðum að Magnús Klintón Fólkaskrum,
formaður íslenska sósíalistaflokksins, hefði
ekki aðeins rekið með ólögmætum hætti aðstoð-
arstúlku sína, barnunga stúlku að nafni Söru
Siggdal, heldur væri ástæðan í kræsilegra lagi.
Magnús var gamall barnaskólafélagi Guðmund-
ar og hafði lúskrað á honum óspart af einskærri
fólsku og pissað í stígvélin hans. Magnús hafði
staðið í ástarsambandi við nánast ólögráða
stúlkuna og rekið hana svo án uppsagnarfrests
þegar upp úr slitnaði. „Yfirsósíalistinn rekur
„aðstoðarstúlkur“ sínar þegar hann fær leið á
þeim,“ sagði Guðmundur af þessu tilefni í
beittri blaðagrein þar sem hann ýjaði að ýmsu
án þess að orða beint og batt þannig enda á feril
harðvítugs og ofstækisfulls stjórnmálamanns,
varmennis sem þar að auki hafði gert Guðmund
hlægilegan í augum þjóðarinnar í opnu viðtali
þegar hann hæddist að gamalli kjallaragrein
hins ötula greinahöfundar Guðmundar Hlíð-
berg þar sem hann hafði notað orðið surtur (það
var í gamansömum tilgangi, Guðríður). Hefndin
var sæt. Þó var mest um vert að hið rétta sigr-
aði. Samfélagið snerist á sveif með Guðmundi,
hann hafði haft rétt fyrir sér allan tímann. Ekki
veðjað á rangan hest, ekki skipt um hest í miðri
á, verið staðfastur og ákveðinn knapi, skeiðað á
ritvöllinn með reglulegu millibili, skarpur
blaðapenni sem réð yfir öllum gangtegundum
hins íslenska stílgæðings og skynjaði hug-
myndalegar hreyfingar tímans, þessa villifola
sem hann sat og hélt í taumana á þéttingsfast
eins og hreppstjóri. Samfélagsumræðan og
skrifin, kannski hafði þetta tvennt fyllt líf hans
og gert að verkum að hann kvæntist aldrei. Og
svo auðvitað hestamennskan.
Við lifum á tímum þar sem sannleikurinn hef-
ur komið í ljós eftir langa mæðu. Dagsbirtan
skín, himinninn er heiður og frískleg golan hef-
ur feykt burtu öllum blekkingum. Guðmundur
fór á kostum í samræðunni, léttur hneggjandi
hlátur þessa sigurgrips í sokkabuxum veitti
honum óendanlega gleði. „Þú hefur svo lúmsk-
an húmor, Guðmundur,“ sagði Guðríður og
sæluhrollur fór um hann. „Þú ert yndislegur
maður,“ sagði hún svo lágt. Kannski er ég hé-
gómlegur en hvaða karlmaður vill ekki heyra að
hann sé yndislegur frá konu sem kann að meta
hann? Standpínunni óx ásmegin og honum varð
hugsað að ekkert gæti jafnast á við að sitja með
slíka stofu að leikmynd á spjalli við greinda og
fagra konu og með standpínu í buxunum. Í
rauninni hafði hann alltaf verið einstaklega
óheppinn í ástamálum. Óheppnin elti hann á
röndum. Skömmustulegur roði færðist skyndi-
lega yfir andlit hans. Hver veit, kannski yrði
eitthvað meira úr þessu, síðbúið hjónaband.
„Fröken Guðríður, við skulum dansa.“
©
„Hérna sérðu, Stofan var eins og leikmynd
frá árunum eftir stríð. Þar hafði þá búið fólk
sem bersýnilega var meðal íslenskra sigurveg-
ara heimsstyrjaldarinnar síðari.“
Helena hafði fundið bókina. Stolni textinn var
ekki í Stolið frá höfundi stafrófsins heldur fyrri
bók höfundar, Nokkrir góðir dagar án Guðnýj-
ar. Um hana var haft eftir Die Weltwoche á for-
síðunni að hún væri sannkallaður happafundur.
Fyrir mér var hún enginn happafundur. Við
höfðum fundið textann í upphafi sögunnar Er-
indi við gamlan vin. Ég sá ekki að sagan ætti
neitt skylt við mína sögu og var hulin ráðgáta
hvernig brot úr henni hefði ratað úr bók Davíðs,
gegnum dulvitund mína og á síður minnar eigin
sögu.
„Afhverju sleppirðu ekki þessum setning-
um?“ spurði Helena.
„Vegna þess að þær eru mikilvægar fyrir
söguna.“
„En geturðu ekki breytt þeim? Skáletrað
þær?“
Skelfilegri hugmynd laust niður í mig á ný.
Að Davíð Oddsson myndi boða mig á sinn fund í
stjórnarráðinu til að ræða ritstuld minn. „Svona
gerir maður ekki,“ myndi hann segja mildilega
um leið og hann byði mér kaffi, „já takk,“ segði
ég skelfingu lostinn og minntist afskipta hans af
Hallgrími Helgasyni rithöfundi. „Ég boðaði þig
nú hingað bara til þess að ræða við þig eins og
einn rithöfundur við annan.“ Og smám saman
myndi andrúmsloftið breytast og verða næstum
alúðlegt. Davíð myndi segja mér glottandi að
sér þætti nú Hallgrímur satt að segja betri rit-
höfundur en ég, á móti segði ég með nokkrum
þjósti að mér þætti Hallgrímur líka betri rithöf-
undur en Davíð og ég sjálfur talsvert betri en
þeir báðir; Davíð myndi brosa við málæði mínu
og óskammfeilni og allt yrði með elskulegasta
móti á ný og heiðríkja yfir samtalinu. Hann
spyrði síðan hreint út hvort í sögu minni fælist
gagnrýni á ritstörf hans – nú eða stjórnmála-
störf. Ég segði, sannleikanum samkvæmt, að ég
vissi það varla, smásagnasafnið væri prýðilegt,
ætti hann við hvort ég væri hlynntur því eða
andvígur? segði ég og reyndi að setja upp pók-
erfés. Davíð yrði einkennilegur á svipinn og
svaraði þessu engu. Hvort þetta væri nokkurs-
konar heimspekileg úttekt á ritstuldi og höf-
undarrétti hjá mér, spyrði Davíð. Tja, segði ég,
ég hef nú haft svolítinn áhuga á þannig hlutum,
þetta Hannesarmál er merkilegt fyrir margra
hluta sakir. Ætti ekki í rauninni að færa hann til
um flokk, hrykki upp úr mér, og veita honum
Íslensku bókmenntaverðlaunin fyrir skáldverk
fremur en fræðirit? Collage skáldverk? Klippi-
verk? Þetta er nú allt gott og blessað, segði
Davíð og eyddi þessu tali. Svo segði hann að
auðvitað ætti hann höfundarréttinn á þeim orð-
um sem ég færði mér í nyt í sögu minni, það
væri nú bara staðreyndin málsins, að öllu gamni
slepptu. Ég spyrði hann hvort hann hygðist
fara í mál við mig. Hann segði að vissulega væri
sá flötur til staðar í málinu, ég spyrði hvort það
þýddi já, hann segði nei, ekki endilega, hann
vildi bara ræða þetta mál yfirvegað og í bróð-
erni; ég fyndi þá skyndilega þörf fyrir að játa,
óstjórnleg játningarhvöt helltist yfir mig og
mér fyndist ég knúinn til að segja eitthvað rót-
tækt og ögrandi, ég segði hátt og skýrt: Mér
finnst gjörsamlega fáránlegt að ríkisstjórnin
hafi stutt Íraksstríðið, ég er ekki hrifinn af
virkjuninni, einkavæðingin er dilla, hlutverk
stjórnmála á að vera að búa til samfélag sem
gott er að búa í, svo einfalt er það; í huganum
færi ég yfir smásögu mína til að reyna að finna
þessari gagnrýni stað í henni. Davíð segði ekk-
ert, kinkaði bara kolli, þyrfti ekki að segja upp-
hátt að ég hefði rétt á minni skoðun. Síðan
myndu samræður okkar beinast yfir á aðrar og
ópólitískari nótur, við ræddum um höfundar-
réttinn, hvort hann geti verið heftandi fyrir
sköpun listamanna, við töluðum um vísanir og
tilvitnanir í bókmenntatextum, um muninn á
fræðum og skáldskap, ég myndi vitna í Um-
berto Eco sem eitt sinn sagði að munurinn fæl-
ist eingöngu í gæsalöppunum, þær skæru úr um
hvort texti væri skáldskapur eða fræði, fræðin
afmarka aðkomna texta með gæsalöppum,
skáldskapurinn ekki; ég segði Davíð frá ýmsum
hræringum þar sem aðferðum skáldskapar og
fræða er blandað saman. Davíð sýndi þessu svo
mikinn áhuga að allt í einu dytti mér í hug að
kannski myndi hann gera mig að einhverskonar
ráðgjafa sínum eða ríkisstjórnarinnar, eða gefa
mér tækifæri til að veita stofnun forstöðu gegn
góðum launum, að Helena gæti loksins keypt
sér bílinn sem hana hefur dreymt um, allt vegna
smásögu minnar; en ég áræddi ekki að orða
þessa hugsun að svo stöddu. Þá segði Davíð upp
úr eins manns hljóði og nú nokkru hvassari í
rómnum: Það mætti hugsa sér að einhver út-
leggi sögu þína sem svo að þar hefnir þú fyrir
Halldór Laxness með því að stela af vini og
samstarfsmanni Hannesar Hólmsteins. Það
þyrmdi yfir mig. Hve þau eru djúp, þessi stjórn-
málaplott. Ég segði þetta af og frá, sagan ætti
þvert á móti að vekja skynsamlega umhugsun
um höfundarrétt, skáldskap og fræði, umræður
eins og þær sem við hefðum átt, við Davíð ...
„ER ALLT Í LAGI MEÐ ÞIG?!?“
Helena hrópaði af lífs og sálar kröftum en í
húmorískri tóntegund, draumlyndi eigin-
mannsins henni vel kunnugt.
„Já, fyrirgefðu, ég datt aðeins út.“
©
Og þau dönsuðu í stofunni við sjöunda
strengjakvartett Sjostakovits, Lento í F moll.
Þvílík hending að hún skyldi hafa svona líkan
smekk og hann, Guðmundur hafði einmitt dá-
læti á Sjostakovits. Tónlist, staður handan
orðanna, staðurinn þar sem öll viðhorf geta
mæst. Að sönnu nokkuð drungaleg tónlist til að
dansa við, einkum þegar sellóið kemur inn eftir
að önnur fiðla hefur klifið sinn tónstiga upp og
niður um stund á móti aðallínu fyrstu fiðlu, síð-
an tekur sellóið við aðalhlutverki og leiðir yfir í
ofsann sem brýst fram í verkinu í næsta kafla
þess, Allegro! Þessi tónlist var sennilega ekki
vel við hæfi, hún var harmræn fremur en róm-
antísk; en einmitt það léði sigri Guðmundar
meiri fullnægju og dýpt. Sjostakovits túlkaði
allan skala mannlegra tilfinninga. Þessi mikli
listamaður sem tókst með einhverju móti að
semja sín verk í sátt við harðstjórn Stalíns þrátt
fyrir að í tónlist hans fælist gagnrýni, yfirlýsing
um ömurleika lífsins í Sovétríkjunum – gat tón-
list verið samfélagsgagnrýni, hugsaði Guð-
mundur, ef hún vísaði ekki beint til samfélags-
ins? Í því fólst kraftaverkið. Á meðan Stalín
hringdi í rithöfundinn Búlgakov til að skamma
hann fyrir gagnrýnina í bókum rithöfundarins
hampaði hann tónskáldinu Sjostakovits enda
þótt fólk fyndi í verkum hans samhljóm við
þann nöturleika sem það lifði undir ógnar-
stjórninni.
Guðmundur tók þéttingsfast um rassinn á
Guðríði og þau vönguðu í mun hægari takti en
tónlistin sagði til um. Þvílíkur happafengur var
hún, þessi kona! Hversvegna höfðu leiðir þeirra
ekki legið saman fyrr? Guðmundur áttaði sig á
að sælan sem hríslaðist um hann átti eitthvað
skylt við ást. Gat það verið? Hafði hann rambað
á ástina eftir öll þessi ár? Yrði sigur hans nú
launaður af örlögunum?
STOLIÐ FRÁ HÖFUNDI STOLIÐ
FRÁ HÖFUNDI STAFRÓFSINS
SMÁSAGA
E F T I R
H E R M A N N S T E FÁ N S S O N