Lesbók Morgunblaðsins - 29.05.2004, Blaðsíða 2

2 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 29. MAÍ 2004
NEIL JORDAN, sem hvað þekkt-
astur er fyrir kvikmyndahandrit
að myndum á borð við The Cry-
ing Game,
sendi nýlega
frá sér skáld-
söguna Shade
eða Skugga og
er bókin
einkar áhrifa-
mikil lesning
að mati gagn-
rýnanda Daily
Telegraph,
frásögnin vel
unnin, allt að því ljóðræn, og
sögupersónurnar trúanlegar.
Jordan velur þá óvenjulegu frá-
sagnaraðferð í bókinni, sem er
látin gerast 1950, að sagan er
sögð af líki miðaldra leikkon-
unnar Nina Hardy. Þannig fylgist
Hardy með örlögum morðingja
síns, vina og ættingja á meðan
flókinn söguþráður, sem á rætur
að rekja til æsku Hardy og
morðingjans, skýrist smátt og
smátt.
Fjölskyldubönd
Nýjasta bók Dan Chaon, You
Remind Me of Me, eða Þú minnir
mig á mig, er einfaldlega dáleið-
andi að mati gagnrýnanda New
York Times. Bókin er fyrsta saga
Chaon í fullri lengd, en hann hef-
ur áður getið sér gott orð fyrir
smásagnaskrif. You Remind Me
of Me fjallar um fjölskyldubönd,
en sagan tekur einkum á því sem
vantar í lífi sögupersónanna og er
aðalsöguhetjan t.d. einfari sem er
ósáttur við hlutskipti sitt og held-
ur dauðahaldi í þá von að líf hans
væri annað ef ekki væri fyrir
bróðurmissi.
Upphaf helfararinnar
Christopher Browning leitast við
að finna skýringar á upphafi hel-
fararinnar í nýjustu bók sinni,
The Origins of the Final Solution.
Þar sýnir Browning fram á
hvernig helförin hófst í raun með
innrás nasista í Rússland frekar
en að um viðbrögð við tapi þeirra
í baráttunni um Moskvu sé að
ræða. Hann reynir þá að svara
spurningum á borð við þá hvort
nasistarnir hafi alltaf ætlað sér að
myrða gyðinga eða hvort helförin
sé afleiðing þess að aðrar „loka-
lausnir“ reyndust ómögulegar.
Bókin er að sögn gagnrýnanda
Guardian pökkuð upplýsingum
og ýmsum smáatriðum, en um að
ræða eins konar rannsókn á
ákvarðanatöku í óreiðunni sem
einkenndi samskipti þeirra stofn-
ana nasistastjórnarinnar sem
unnu að andstæðum verkefnum.
Ljóðskáld New York-borgar
Mark Ford tekur fyrir New York-
skáldin Kenneth Koch, Frank
O’Hara, John Ashbury og James
Schuyler í bók
sinni, The
New York
Poets: an
Anthology. En
skáldin fjögur
eiga það sam-
eiginlegt að
ekkert þeirra
ólst upp í New
York þótt
borgin hafi
reynst mikilvægur þáttur í þróun
vináttubanda þeirra. Lýsingar á
hljóðum, ilmi og sýnum borg-
arinnar liggja þá eins og rauður
þráður í gegnum verk skáldanna
sem áttu óneitanlega margt sam-
eiginlegt þótt aldrei settu þeir
fasta stefnuskrá á blað. „New
York-skálda skólinn“ var enda að
mati gagnrýnanda Daily Tele-
graph ekki fyrirfram ákveðin
bókmenntahreyfing sem reyndi
að koma stefnumálum sínum á
framfæri heldur frekar ákveðin
hugmynd um hvað ljóðlist ætti að
vera.
ERLENDAR
BÆKUR
Líf mitt sem lík
Neil Jordan
Kenneth Koch
N
ú styttist óðum í þá stund að
búsáhaldageymslur Þjóð-
minjasafnsins verði opnað-
ar almenningi eftir margra
ára hlé. Í því tilefni hefur
kynningarfulltrúi safnsins,
Snorri Már Skúlason, sett
fram þá háleitu hugmynd
að 7,5 metra hárri granít-afsteypu af Kaldárhöfð-
asverðinu verði komið fyrir á Melatorgi. Sverðið
yrði gert í Kína þar sem granít finnst ekki í ís-
lenskri náttúru, en vopninu er ætlað að minna al-
menning á safnkostinn sem reyndar er nær ein-
göngu af öðru og þekkilegra tagi. Í viðtali við
Morgunblaðið fyrr í þessum mánuði sagði Snorri:
„Við teljum að þetta gæti orðið skemmtileg tákn-
mynd fyrir safnið. Ef maður hugsar þetta lengra
þá gæti sverðið orðið eitt af kennileitum Reykja-
víkur.“ Snorri segir að lokum: „Mér finnst þessi
hugmynd allt of góð til að hún fái að deyja.“
Fyrir tæpum fjórum mánuðum hélt ég því
fram í pistli að hugmyndin um glæsta arfleifð Ís-
lendinga næði sér aldrei almennilega á flug í
Þjóðminjasafninu andspænis þeim veruleika sem
blasti við áhorfandanum í hverju horni. Safnið
vekti með þjóðinni skammartilfinningu, því þær
mætti finna birtingarmyndir eymdartímans sem
þjóðin gekk í gegnum, allt það sem við höfum
þurft að fela eða umbreyta. Kínverska graníts-
verðið virðist staðfesta kenningu mína. Sverðið
er annarleg hugmynd úr erlendu grjóti. En það á
að smíða svo við fáum betur skilið raunverulegar
rætur okkar.
Á heimasíðu Þjóðminjasafnsins má finna þessi
orð: „Ein forsenda lifandi íslenskrar menningar
er að landsmenn glími sífellt við spurninguna:
Hvernig verður þjóð til? Hvað getum við lært af
gengnum kynslóðum? Þjóðminjasafnið gegnir
veigamiklu hlutverki í þessu sambandi. Ásamt
bókmenntaarfinum og sögunni auðveldar safnið
okkur að skilja hver við erum og hvaðan við kom-
um.“ Nú vaknar sú spurning hvað 7,5 metra
granít-sverð frá Kína segi um okkur sjálf, þjóð-
erni okkar og þær kynslóðir sem drógu fram lífið
í þessu landi? Og sem meira er: Hvaða lærdóm
drögum við af upphafinni og jákvæðri táknmynd
sverðsins og þeim vígakúltúr sem kynningar-
fulltrúar safnsins sjá sig knúna til að klína upp á
þjóð sína?
„Enn þann dag í dag heyrum vér kveða við í
hetjusögnum Norðurlanda bergmálið af hergný
fornheiðinna alda, af víkingaferðum, þjóðflokka-
styrjöldum og stjórnarfarsumbrotum […] jarð-
fundnar menjar eru oss þögulir og þó prúð-
mælskir vottar um löngu framin hreystiverk“
segir Björn Bjarnason, sérfræðingur í vopnabún-
aði að fornu, í riti sínu Íþróttir fornmanna á
Norðurlöndum. Nú, nær heilli öld síðar, berg-
málar hergnýrinn í kvikmyndahúsum borgarinn-
ar þar sem áhugafólk um forn hreystiverk fylgist
uppnumið með Hringadróttinssögu og afreks-
verkum Alexanders mikla, eða nýlegri aflimun-
um í Kill Bill myndum Quentins Tarantinos.
Sverðin eru einnig hafin á loft í Tróju-kvikmynd
Wolfgangs Petersen þar sem Brad Pitt leikur
hinn fagurlimaða Akkilles.
Allt er þetta gott og blessað og ágæt skemmt-
un, á meðan lágkúrulegur mannskilningur
sverðsins blindar okkur ekki fyrir raunverulegu
ofbeldi þeirra skítmenna sem virðast eftirsókn-
arverðustu fyrirmyndir Íslendinga í seinni tíð.
Það er ekkert mikilúðlegt við skálmöld víkinga-
tímans þegar hún stígur niður af breiðtjaldinu.
Morð, nauðganir og misþyrmingar verða aðeins
að menningarauði þegar öllu er snúið á haus,
þegar villimennska kallast manngöfgi og hrotta-
skapur fær einkunnina hugprýði. Eggjárnafag-
urfræðin í Þýskalandi nasismans má vera okkur
víti til varnaðar. Þar hugsuðu menn ekki um for-
tíðina án þess að fyllast löngun til að hefja sverð á
loft og marsera í breiðfylkingu. Þar trúðu menn á
mikilúðlegan svip þess ofbeldis sem byggir upp
með því að leggja í auðn.
Björn Bjarnason segir kynslóðir víkingaald-
arinnar líta á herfang sitt af göfugmannlegum
sjálfstæðissvip og skarplega velja það eitt, sem
vænlegast er til framþróunar. Kynslóðin „opnar
nýjum menningarstraumum rás inn yfir átthaga
sína. Og þeim þjóðum, er hún tók blóð, flytur hún
nýjan lífsþrótt, ný lífsgildi. Það er ekki einungis
hreysti og hugprýði, sem einkenna hana, heldur
jafnframt hyggindin, þau er í hag mega koma“. Í
annál frá 891 er að finna eftirfarandi minnis-
merki um afrek norrænna víkinga á Írlandi:
Hörmung! Helgi Patrik, hví veittir þú ei vörn,
er vé þín hjuggu niður og drápu þín börn
útlendar þjóðir með öxum?
Er þessi eymdarbæn svo frábrugðin bæna-
stundinni í Rúanda nú fyrir skömmu þegar þess
var minnst að hálf þjóðin var brytjuð niður af ill-
þýði fyrir réttum 10 árum? Eru afreksverk vík-
inga svo frábrugðin því þegar íslamskar frels-
ishetjur drápu Nick Berg í Írak nú fyrir skömmu
með því að höggva af honum höfuðið? Mun tím-
inn að lokum gera þessa voðaatburði að hreysti-
verkum athyggjusamra og frjálsborinna manna?
Ömurleg flatneskja víkingarómantíkur á lítið
erindi við íslenskan samtíma. Mér er enn minn-
isstætt augnablikið þegar mér varð ljóst að allar
manngildishugsjónir geta látið undan þeirri
blindu sem miklar víkingslundina. Í skáldsög-
unni Fóstbræður eftir Gunnar Gunnarsson ráð-
ast norrænir víkingar til uppgöngu í lítið þorp á
Englandi. Þeir myrða karlana og stela svo öllu
sem hönd á festir. Konur og börn komast undan á
flótta og fela sig í skóginum umhverfis þorpið:
„Fóthvatir víkingar dreifðust um skóg og kjarr.
Þeir þekktu ensku konurnar. Þær voru ekki allar
vanar að fela sig vandlega. Þær vissu það vel, að
víkingarnir sóttust ekki eftir lífi þeirra. Og þær
voru því ekki mótfallnar að láta ljóshærðan vík-
ing faðma sig. Menn þeirra eða bræður gátu
aldrei orðið þess vísari, að það hafði ekki verið af
nauðung. Það var sólheitur sumardagur. Víking-
arnir leituðu um skóginn, kófsveittir, og margir
fengu fyrirhöfn sína endurgoldna.“
Svona hugmyndir mega liggja dauðar.
FJÖLMIÐLAR
SVERÐIÐ Í SVERÐINUM
Sverðið er annarleg hugmynd
úr erlendu grjóti. En það á að
smíða svo við fáum betur skilið
raunverulegar rætur okkar.
G U Ð N I E L Í S S O N
FÁTT er jafn ömurlegt og sýning á
myndlist úr sér genginni fyrir þá sök að
þegar hún kom fram reyndi hún bara
að vera sláandi. Með tímanum getur
þannig list orðið í hæsta lagi dæmi um
hnignun eða vindhögg.
Þetta liggur í augum uppi á sýningu á
bandarískri myndlist í Listasafni Íslands.
Í staðinn fyrir þá dirfsku sem einkenndi
ameríska menningu og listir fyrir og eftir
heimsstyrjöldina síðari er komin vesæl
heimspeki og viðhorf. […]
Í þeirri myndlist sem óx af meiði
dýrkunar á sláandi eiginleikum ber mest
á barnaskap. Til dæmis þeim að snúa
við hlutum án byltingar í mótun forma
og innihalds. Þetta náði hámarki eftir
að sannaðist að sláandi eiginleikar hafa
skemmtanagildi.
Hafa ber í huga þessu til skýringar
atvikið þegar barnið á reiðhjólinu ók á
Picasso. Honum datt andartak í hug
nautaat, sneri hjólinu við og gerði stýrið
að nautshorni í myndverki. Þetta var
sláandi, gamansamt og hafði listrænt
gildi sem hefði glatast við endurtekn-
ingu. Picasso hefði aldrei dottið í hug
að snúa við öllum hlutum sem urðu á
vegi hans.
Í bandarískri samtímalist er slíkur um-
snúningur aftur á móti algengur og þyk-
ir listrænn af því hann er fyndinn í aug-
um fullorðinna sem eru svipaðir
börnum. Börn hafa mest gaman af þeg-
ar hið sama er endurtekið, enda bera
þau, sökum lítils þroska, ekki skynbragð
á gildi hins einstaka.
Öll samtímalist þjáist af svipuðu
þroskaleysi. Iðkendur hennar geta til
dæmis ekki gert greinarmun á einfald-
leika og því sem er innantómt. Með því
að halda, að bandarískum hætti, að í
list sé allt álíka hlutgengt en vandinn sá
að vekja athygli og geta auglýst sig,
losnar listamaður við að velja og hafna
og nota dómgreind sem vekur andlega
úlfúð. Dómgreindin er andskotinn í
paradís samtímans. […]
Guðbergur Bergsson
www.jpv.is
Morgunblaðið/Árni Torfason
Einn á ferð.
SLÁANDI
I Fjölmenning og erlend áhrif eru flestum ofarlega íhuga þegar Listahátíð í Reykjavík stendur yfir, enda
streymir fólk þá á tónleika, í leikhús söfn og víðar, til
þess að njóta erlendrar listsköpunar í bland við inn-
lenda. Sjálfsímynd þjóðarinnar dregur dám af þess-
ari listneyslu á vordögum; auðvelt er að upplifa sig
sem heimsborgara í leikhúsi þar sem framandi tung-
ur tala, verða víðsýnn innan um myndlist sem þó
kemur manni í fullkomlega opna skjöldu – og þar
fram eftir götunum.
II En svo lýkur Listahátíð og sjálfsmyndin tekurbreytingum – eða hvað? Í fjölmiðlapistli Guðna
Elíssonar hér að ofan fjallar hann um Þjóðminjasafn
Íslands og hlutverk þess arfs sem það geymir. Hann
beinir spjótum sínum að hugmynd að nýrri tákn-
mynd fyrir safnið; stóru granítsverði sem kynning-
arfulltrúi safnsins vill láta koma fyrir á hringtorgi
skammt frá safnahúsinu. Guðni varpar fram þeirri
spurningu „hvað 7,5 metra granít-sverð frá Kína segi
um okkur sjálf, þjóðerni okkar og þær kynslóðir sem
drógu fram lífið í þessu landi? Og það sem meira er:
Hvaða lærdóm drögum við af upphafinni og já-
kvæðri táknmynd sverðsins og þeim vígakúltúr sem
kynningarfulltrúar safnsins sjá sig knúna til að klína
upp á þjóð sína?“ Guðni bendir á þann tvískinnung
sem í slíkri táknmynd felst, táknmyndum, sem þó þær
ættu að heyra öðrum og verri tímum til, eiga sér afar
óþægilega samsvörun í umheimi samtímans.
III Það má velta því fyrir sér hvort sú fortíðarþrá erbirtist í slíkri táknmynd eigi sér djúpar rætur í
þjóðarsálinni og hvort verið geti að hugmyndir á borð
við þá að stilla upp risastóru sverði sem táknmynd
fyrir okkar þjóðlegu arfleifð, byggist á viðhorfum horf-
inna kynslóða frekar en á forsendum okkar eigin
tíma. Guðni vísar til þeirrar hættu sem við þekkjum
úr fortíðinni, þar sem menn „trúðu á mikilúðlegan
svip þess ofbeldis sem byggir upp með því að leggja í
auðn“. Hvort sem þær tilheyrðu fornöld eða tímum
sem okkur standa nær, telur hann þær mega liggja
dauðar.
IV Þær hugmyndir sem Sigríður Matthíasdóttir,sagnfræðingur, greinir frá í þessari Lesbók og
byggjast á rannsóknum hennar á þjóðerni, kyngervi
og valdi á Íslandi og nýkomnar eru út á bók undir
heitinu Hinn sanni Íslendingur, hverfast að ein-
hverju leyti um áþekka fleti í þjóðarsál landans. Ekki
síst þá er lúta að mótun sjálfsmyndar er á sér rætur í
því sem hér hefur löngum verið talin gullöld íslensks
samfélags, þ.e.a.s. fyrstu öldum Íslandsbyggðar. Hún
fjallar um uppbyggingu þjóðernishugmynda og segir
„greinilegt að hlutverk þeirra var mikilvægt meðal
smáþjóða eins og Íslendinga, Tékka og Íra þar sem
nauðsyn var á uppbyggingu hugmyndafræði um þjóð-
erni fyrir þjóðríkin sem voru í fæðingu. Þetta eru
þjóðir sem hafa ekki mikla borgaralega menningu til
að byggja á og þær fara allar aðra leið; þær fara í sög-
una til að skapa þjóðernið, skapa goðsögn um gullöld
þjóðarinnar.“ Sigríður bendir réttilega á hversu ríkar
slíkar hugmyndir hafa verið í íslenskri þjóðarsál og
eru jafnvel enn, en segir jafnframt nauðsynlegt – ekki
síst með tilliti til þess að við búum nú í fjölmenning-
arlegu samfélagi – að „rannsaka þessa þætti í sögu
okkar og hugmyndafræði“. Eins og hún segir er auð-
velt í fjölmenningarlegu samfélagi „að ímynda sér
árekstrana ef þessar hugmyndir eru ekki teknar til
endurskoðunar“.
NEÐANMÁLS