Lesbók Morgunblaðsins - 29.05.2004, Blaðsíða 6

F
yrstu þrír áratugir 20 aldarinnar
eru ein mikilvægustu mótunarár
íslensks samfélags,“ segir Sigríð-
ur í upphafi samtals okkar, en
hún hefur stundað rannsóknir á
þessu sviði um árabil og nær
áhugi hennar og vinna við þetta
verkefni ein 12 ár aftur í tímann.
„Ég er að fjalla um uppbyggingu hugmynda-
fræðinnar um þjóðerni Íslendinga sem fór af
stað í upphafi 20. aldar. Þar er ég að tala um
þróun sem virðist hafa átt sér stað u.þ.b. hálfri
öld síðar en í ýmsum Evrópulöndum. Nútíma-
lýðræðisþjóðfélag er ekki nema 200 ára gam-
alt.“
Kyngervi. Hvað þýðir það orð nákvæmlega?
„Þetta er þýðing á enska orðinu gender og í
þýðingunni mið af orðinu atgervi. Orðið táknar
menningarbundna hugmynd um karlmennsku
og kvenleika. Hvernig karlmennska og kven-
leiki eru mótuð í orðræðunni menningarlega og
félagslega.“
Alþýðufyrirlestrar Jóns J. Aðils
Þú segir að tímabilið 1900–1930 sé eitt hið
mikilvægasta í mótun þjóðernishugmynda ís-
lendinga. Hvað áttu við?
„Í byrjun aldarinnar breytast þjóðernishug-
myndir Íslendinga meira en menn hafa al-
mennt gert sér grein fyrir eða rannsakað öllu
heldur í sagnfræðinni. Þetta eru hugmyndir
sem voru fyrir hendi áður í íslensku samfélagi
en þær styrkjast og eru bræddar saman í heil-
steyptara sögulegt hugmyndakerfi heldur en
áður var og þær eru breiddar út til fólks miklu
markvissar en nokkru sinni fyrr. Sagnfræðing-
urinn Jón Jónsson Aðils leikur lykilhlutverk í
þessari þróun. Hann skrifaði og flutti alþýðu-
fyrirlestra um íslenskt þjóðerni, sem höfðu
gríðarleg áhrif. Fyrirlestrarnir voru gefnir út á
þremur bókum á árunum 1903–1910, undir titl-
unum Íslenskt þjóðerni, Gullöld Íslendinga og
Dagrenning. Hann var á styrk frá ríkinu til að
semja og flytja þessa fyrirlestra í tíu ár þar til
hann varð fyrsti kennarinn í sagnfræði við Há-
skóla Íslands þegar hann var stofnaður 1911.
Jón Aðils var í þeim hópi menntamanna sem
gegndu mjög mikilvægu hlutverki í löndum
Evrópu á þessum tíma við uppbyggingu þjóð-
ernishugmynda. Sérstaklega er greinilegt að
hlutverk þeirra var mikilvægt meðal smáþjóða
eins og Íslendinga, Tékka og Íra þar sem nauð-
syn var á uppbyggingu hugmyndafræði um
þjóðerni fyrir þjóðríkin sem voru í fæðingu.
Þetta eru þjóðir sem hafa ekki mikla borgar-
lega menningu til að byggja á og þær fara allar
aðra leið; þær fara í söguna til að skapa þjóð-
ernið, skapa goðsögn um gullöld þjóðarinnar.
Hugmyndafræði Jóns Aðils byggist á því að
að horfa til uppruna Íslendinga og skapa hug-
mynd um eðli þjóðarinnar. Þetta er byggt á
kenningum þýska heimspekingsins Johanns
Gottfried Herder, sem lagði grunninn að því að
horft væri á þjóðir útfrá því að þær hefðu sér-
stakt lífrænt eðli. Ég greini síðan hugmyndir
Jóns Aðils um hvernig hann horfir á eðli þjóð-
arinnar á gullöldinni en hlutverk hans í byrjun
20. aldar er að endurreisa þetta upprunalega
eðli þjóðarinnar og segja þjóðinni hvernig við
erum í raun og veru.
Kenningar hans eru þær að þjóðin hafi í upp-
hafi búið yfir sérstöku eðli sem hafi síðan
hnignað með erlendum yfirráðum og til þess að
við getum blómstrað og náð þessu upprunalega
eðli okkar þurfum við að stjórna okkur sjálf.
Þetta er þýsk þjóðernishugmyndafræði Ficht-
es sem byggðist á kenningum Herders og hélt
því fram að ef þjóðirnar stjórnuðu sér ekki
sjálfar þá hnignaði þeim. Þessu fylgja líka al-
mennar hugmyndir um yfirburði hverrar þjóð-
ar sem eru mjög ríkjandi í þessari hugmynda-
fræði allri eins og hún hefur þróast í Evrópu þó
að Herder hafi ekki haldið slíku fram.“
Hvað skilgreinir þjóð í þessum skilningi?
Það þurfti að kenna fólki hér á Íslandi hvað í
því fælist að vera þjóð. Tungumálið var al-
mennt talið skilgreina þjóð og þó að við séum
mjög skýrt landfræðilega afmörkuð sem þjóð
fer fram mjög svipað ferli við mótun þjóðern-
ishugmynda og annars staðar. Gullöldin leikur
gríðarlega stórt hlutverk í þessari hugmynda-
fræði sem ég er að rannsaka. Íslendingar voru
mjög uppteknir af þessu og það má sjá mjög
víða merki um gullaldarhugmyndina. Um 1930
eru þessar hugmyndir orðnar viðteknar og
mjög fastar í sessi. Þjóðernishugmyndin var þá
þegar mjög skýrt mótuð.
Önnur hugmynd sem þróast samhliða þess-
ari er að þjóðin hafi verið lýðræðisþjóð á gull-
öldinni. Þetta eru hugmyndir sem við þekkjum
öll mjög vel. Aðalþráðurinn er um norsku hetj-
urnar sem gátu ekki þolað kúgun Haralds hár-
fagra og flúðu Noreg til að njóta frelsis. Það er
ein sterkasta hugmyndin um eðli Íslendingsins
að hann verði að vera frjáls og geti ekki lifað
undir stjórn annarra.“
Voru allir sammála þessari hugmyndafræði?
„Það var alltaf sátt um að þjóðin yrði sjálf-
stæð og aldrei var deilt um að Íslendingar færu
þá leið að stofna sérstakt þjóðríki. Áhersla
smáríkja sem voru að sækjast eftir sjálfstæði
var gríðarlega sterk á þessa sömu leið. Kannski
fórum við þessa leið af því að þjóðin var smá og
fátæk og þurfti sterka hugmynd um þjóðerni til
að styrkja sjálfstraustið. Kannski er sérstaðan
í þjóðernishugmyndafræðinni íslensku fólgin í
því hversu óumdeildar þær voru. Það voru allir
sammála þeim. Það má reyndar finna mótmæli
við fornaldardýrkuninni og þjóðernisrómantík-
inni hjá Verðandimönnum í kringum 1880.
Talsvert fyrr voru einnig menn, þ.á m. Jón Sig-
urðsson, sem höfðu talsverða fyrirvara gegn
gullaldarhugmyndinni og á fyrri hluta 19. aldar
var hart deilt um þessa hugmynd í blöðum. Það
má svo spyrja hvort hugmyndin er óumdeild
þegar Jón Aðils setur hana í miðju hugmynda-
fræði sinnar um þjóðernið eða hvort hún verð-
ur óumdeild með honum. Einstakir kommún-
istar mótmæltu þessari hugmyndafræði um
þjóðernið, a.m.k. um 1930, og bentu á kúgun al-
þýðunnar á gullöldinni og einstaka maður eins
t.d. Einar H. Kvaran, sagði að hugmyndafræð-
in að baki þjóðerninu væri reist á rómantískri
fortíðardýrkun.“
Hreinleiki
sveitamenningarinnar
Menn tókust engu að síður á um hvers konar
samfélag hér skyldi verða í sjálfstæðu landi?
„Já, og þar urðu talsverð átök. Í rannsókn
minni er ég þó ekki að skoða pólitísk átök milli
hins hefðbundna hægri og vinstri. Á þriðja ára-
tugnum mögnuðust upp alls kyns hugmyndir
um hnignun og úrkynjun menningarinnar.
Sveitamenning þótti svarið við þessu. Með
sveitamenningu er átt við afturhvarf til einfald-
ari lífshátta, gamalla gilda og fortíðarþrá, þar
sem ekki var endilega horft til lífsins í sveit-
unum eins og það var á þeim tíma. Þeir sem
fremur horfðu á sveitalífið eins og það var, t.d.
Halldór Laxness og Þórbergur Þórðarson,
höfnuðu þessum hugmyndum um að lífið hafi
verið betra í sveitunum í fortíðinni. Það gerði
Theodóra Thoroddsen einnig í kvennablaðinu
19. júní.“
Var þetta ekki ákveðin íhaldssemi, ótti við
tæknilegar framfarir og hraðfara samfélags-
breytingar?
„Jú, það er alveg rétt en ég held að okkur
hætti til að vanmeta þessar hugmyndir og
hversu sterk ítök þær áttu með þjóðinni. Þetta
var allt annar heimur og önnur heimssýn en
fólk hefur í dag.
Hugmyndin um að sveitirnar væru gróðr-
arstöð íslenskrar menningar, alþýðan yrði að
búa í sveitunum við heimilisiðnað og lestur Ís-
lendingasagnanna var ríkjandi á millistríðsár-
unum. Það var blákaldur veruleiki fyrir fólki á
þessum tíma að þjóðmenningunni hnignaði og
hana þyrfti að vernda með þessum hætti. Meg-
inpunktur í rannsókn minni er hinsvegar að
þeir sem fóru fremstir í flokki fyrir þessari
hugmyndafræði voru íhaldssamir menntamenn
sem mynduðu kjarna hinnar ungu og uppvax-
andi íslensku borgarastéttar í Reykjavík og
höfðu alls engan áhuga á að hverfa til einfald-
ara lífs í sveitum landsins. Þetta voru menn
eins og Guðmundur Finnbogason, Sigurður
Nordal, Ágúst H. Bjarnason. Jónas frá Hriflu
tengdist einnig þeim hópi. Ágúst H. Bjarnason
sagði að ungir menn ættu ekki að láta ginnast
af kaupstaðarlífinu. Samfélagssýn þessara
manna gekk út á að hér væri samfélag fá-
mennrar borgarstéttar en alþýðan byggi í
sveitunum. Það sem vekur athygli er hversu lít-
ið mótvægi þessi íhaldssama hugmyndafræði á
millistríðsárunum fékk í rauninni hjá þjóðinni.
Hún náði ótrúlegri útbreiðslu og fótfestu.
Það voru mjög áhrifamiklir og öflugir hópar og
tímarit sem eru samtaka í að breiða hana út og
má þar nefna helstu tímarit menntamanna s.s.
Eimreiðina, Skírni og Iðunni. Hvert þessara
tímarita kom út í 2000 eintökum árið 1928 og
það er mikil útbreiðsla í hundrað þúsund
manna samfélagi. Þá hélt tímaritið Skinfaxi,
sem ungmennafélagshreyfingin gaf út, þessum
sömu hugmyndum á lofti og hafði mikla út-
breiðslu og einnig var ársritið Hlín vettvangur
fyrir þessar hugmyndir og það rit kom út í sex
þúsund eintökum og virðist hafa farið inn á
flest sveitaheimili landsins. Þessi hugmynda-
fræði náði þó í rauninni aldrei fram að ganga
því þjóðin flutti í þéttbýlið og samfélagið iðn-
væddist.“
Yfirburðir íslensku
þjóðarinnar
Þú færir rök fyrir því að eðli hins sanna Ís-
lendings sé sérstaklega bundið við hinn borg-
aralega karlmann.
„Já, eins og Íslendingseðlið er skilgreint í
orðræðunni samsvarar það sjálfsmynd hins
menntaða borgaralega karlmanns sem nýtur
fullkomins einstaklingsfrelsis. Þegar ég skoða
orðræðuna um sveitamenninguna byggi ég á
rannsóknum sem hafa verið gerðar víða erlend-
is á viðhorfum borgarastéttarinnar til alþýð-
unnar. Þar kemur m.a. skýrt fram ákveðin mót-
sögn sem felst í því að annars vegar er skýrt
mótuð hugmynd um frelsi einstaklingsins og að
hann eigi ekki að lúta neinum öðrum manni.
Hins vegar er brýnt fyrir alþýðunni að láta
hagsmuni heildarinnar víkja fyrir einstaklings-
hagsmunum.“
Þjóðernishugmyndir og kenningar í Evrópu
á 3. og 4. áratug aldarinnar tengjast mjög upp-
gangi fasismans. Var eitthvað slíkt uppi á ten-
ingnum hér?
„Þótt þetta sé ekki rannsóknarverkefni mitt
eru íslenskar íhaldssamar þjóðernishugmyndir
skyldar evrópskum þjóðernishugmyndum en
þær þróuðust sums staðar út í fasisma. Yfir-
burðahugmyndir eru almennt einkenni þjóð-
ernishugmynda eins og sagnfræðingar hafa
sýnt fram á og eru sterkar í þjóðernishug-
myndum smáþjóða. Íslenska þjóðin er hluti
Evrópu að þessu leyti. Tékkar hafa t.d. mjög
svipaða vísun í gullöld sína og byggja sérstöðu
sína á henni. Þjóðir vísa gjarnan til einhverra
sérstakra þátta í sögu sinni til að rökstyðja að
þær standi öðrum þjóðum framar.
Okkar hugmyndafræði um yfirburði vísar til
þeirrar sérstöku blöndu Norðmanna og kelta,
sem leiddi af sér þetta sérstaka stjórnskipulag
og lýðræði, fæddi af sér einstakar bókmenntir
og gerir okkur æðri og merkilegri en aðrar
þjóðir.“
Getur verið að þessi hugmyndafræði sem þú
ert að lýsa og er enn í dag kjarninn í þjóðern-
ishugmyndum okkar, standi okkur fyrir þrifum
í því fjölmenningarlega samfélagi sem hér er að
mótast?
„Það er m.a. þess vegna sem ég tel að sé
mjög nauðsynlegt að rannsaka þessa þætti í
sögu okkar og hugmyndafræði. Það er mjög
stutt síðan þetta gerðist og ungt fólk í dag sem
ég hef verið að kenna í Háskóla Íslands þekkir
þessar hugmyndir rétt eins og mín eigin kyn-
slóð gerir þannig að þær eru enn við lýði í sam-
félaginu. Þetta er hugmyndafræði sem gengur
m.a. út á yfirburði íslensku þjóðarinnar og ef
hér á að myndast fjölmenningarsamfélag þar
sem fólk með ólíkan menningarbakgrunn og af
öðrum litarhætti á að búa, þá er auðvelt að
Sigríður Matthíasdóttir sagnfræðingur ver doktorsritgerð sína Hinn sanni Íslendingur –
þjóðerni, kyngervi og vald á Íslandi 1900–1930, við heimspekideild HÍ næstkomandi
föstudag. Í ritgerðinni er annars vegar fjallað um mótun þjóðernishugmynda Íslendinga á
fyrri hluta 20. aldar og hins vegar um hlutverk og stöðu kvenna innan þjóðríkisins. HÁVAR
SIGURJÓNSSON ræddi við Sigríði um efni þessa rannsóknarverkefnis.
KARLMENNSKA,
KVENLEIKI OG
ÍSLENSKT ÞJÓÐERNI
6 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 29. MAÍ 2004