Lesbók Morgunblaðsins - 29.05.2004, Blaðsíða 7

ímynda sér árekstrana ef þessar hugmyndir
eru ekki teknar til endurskoðunar.“
Hvernig farnaðist íslenskum konum í þessari
þjóðernisvakningu?
„Kvenréttindabaráttan gengur út á að konur
vilja vera viðurkenndar sem frjálsir einstak-
lingar sem eru færir um að fara með völd til
jafns við karlmenn. Á 19. öld fór af stað í Evr-
ópu sterk hreyfing um hið sérstaka eðli kvenna.
Móðureðlið og sérstakt siðferðiseðli kvenna var
þar ríkjandi og einnig var talað um skort á rök-
hugsun og dómgreind. Það sem einkennir hinn
pólitíska einstakling er einmitt hvorutveggja
rökhugsun og dómgreind svo konur áttu sann-
arlega undir högg að sækja með þessar hug-
myndir gegn sér. Kvenréttindahreyfingin á
Vesturlöndum var að berjast gegn þessum
hugmyndum og beitti tvennum rökum í baráttu
sinni. Annars vegar að þær eigi að fá réttindi til
jafns við karlmenn vegna þess að þær séu
menn og hins vegar að þær séu öðruvísi en
karlmenn og hafi sérstakt eðli og hafi því sér-
stöku hlutverki að gegna í samfélaginu.
Þessi átök koma öll mjög skýrt fram í ís-
lenskri kvenréttindabaráttu alveg frá upphafi.
Það er reyndar mjög athyglisvert að íslenskir
stjórnmálamenn og alþingismenn í lok 19. aldar
og byrjun þeirrar 20. voru margir hverjir mjög
hlynntir kvenréttindum og beittu heldur ekki
rökunum um sérstakt siðferði kvenna. Þeir
héldu fram þeim rökum að konur væru menn
og bæri jafn réttur af þeim sökum á við karl-
menn. Kvenréttindahreyfingin á hinn bóginn
nýtir sér hugmyndirnar um sérstakt siðferði
kvenna mjög ákveðið og þó þetta hljómi
kannski einkennilega í dag var þetta tilraun af
hálfu kvenna til að snúa sér í hag þessari
ríkjandi hugmynd um eðli kvenna. Samhliða
þessu eru í gangi stöðugar umræður um and-
legt atgervi kvenna. Þessi umræða fór lengi vel
aðallega fram í íslenskum kvennablöðum, t.d.
tímaritinu Framsókn sem gefið var út á Seyð-
isfirði þar sem konur voru að mótmæla þessum
hugmyndum. Kvenréttindabaráttan náði viss-
um hápunkti árið 1911 þegar samþykkt voru
lög um réttindi kvenna til menntunar og emb-
ætta og einnig kosningarrétt og kjörgengi. Þau
lög öðluðust gildi árið 1915 að undangenginni
stjórnarskrárbreytingu. Það er sérstaklega at-
hyglisvert að sumir þeirra karlmanna í stjórn-
málum sem stutt höfðu kvennabaráttuna á
fyrsta áratug aldarinnar sneru við blaðinu og
gerðust andstæðingar kvenréttinda þegar ljóst
var að konur fengju kosningarétt og önnur
mannréttindi til jafns við karlmenn. Eftir 1915
eru engir karlmenn á Alþingi málsvarar kven-
réttinda.
Allar konur á húsmæðraskóla
En kvenréttindabaráttan íslenska þróaðist
björg H. Bjarnason sem var fyrsti kvenþing-
maðurinn var andvíg hinni miklu áherslu á hús-
mæðraskóla – og áhrifamikill hluti
kvennahreyfingarinnar snerist gegn Ingi-
björgu. Landsfundur kvenna 1926 skipar nefnd
til að undirbúa húsmæðrafræðsluna og fer í
samstarf með Búnaðarfélagi Íslands. Með
stofnun Kvenfélagasambands Íslands 1930
sameinast kvenfélögin um þetta markmið, hús-
mæðrafræðsluna. Þetta gerist í mjög nánu
samhengi við hina íhaldssömu þjóðernisstefnu
og þar lék Jónas frá Hriflu ekki lítið hlutverk
en hann var mjög hlynntur húsmæðraskólun-
um og í ríkisstjórn hans og Tryggva Þórhalls-
sonar rísa þrír nýir húsmæðraskólar á árunum
1927–1930. Það er mjög athyglisvert að allar
umræður um húsmæðraskólanna eru nátengd-
ar því þjóðernislega hlutverki kvenna sem er að
hugsa um börnin og heimilin, varðveita siðferði
þjóðarinnar og viðhalda hinni óspilltu sveita-
menningu. Það er bundið í reglugerð um hús-
mæðraskólana að þeir skuli hlúa að og viðhalda
sveitamenningunni.
Konur rökstuddu mál sitt með þessu og náðu
eyrum ráðamanna með því að höfða til þessara
gilda. Stefna hins opinbera í málefnum kvenna
var skilgreind í nefndaráliti frá þessum tíma
með því að allar ungar stúlkur í landinu skyldu
ganga á húsmæðraskóla. Þetta var semsagt
ekki talinn valkostur í menntun kvenna heldur
eina leiðin sem þær skyldu fara. Það segir líka
talsvert að á millistríðsárunum voru nokkuð
innan við 10 íslenskar konur sem luku háskóla-
námi.“
Hvaða áhrif hafði þetta?
„Þetta hafði þau áhrif að konur fengu lítil
áhrif í íslensku samfélagi og kvenréttinda-
hreyfingin var í mikilli lægð í 40 ár, frá 1930–70.
Það var ekki fyrr en með rauðsokkahreyfing-
unni sem húsmæðrahugmyndafræðin fer að
láta undan síga. Vissulega var ýmislegt að ger-
ast en það var sannarlega hljótt um kvenrétt-
indakonur. Það er mikilvægt að hafa í huga að
þessar hugmyndir um hlutverk kvenna í sam-
félaginu voru blákaldur veruleiki fyrir tvær
kynslóðir kvenna á 20. öldinni. Kvennahreyf-
ingin þurfti því að takast á við mjög mótaðar og
djúpstæðar hugmyndir um hlutverk kvenna
þegar hún reis upp á 8. áratugnum. Hug-
myndafræðin um hlutverk konunnar í sam-
félaginu og þjóðernishyggjan ristu nær jafn-
djúpt.“
Morgunblaðið/ÞÖK
„Ég met það þannig að það hafi tekist á sviði
kvenréttinda að koma í veg fyrir að konur
fengju hlutdeild í einstaklingshyggjunni og
fengju sess í opinberu lífi,“ segir Sigríður
Matthíasdóttir sagnfræðingur.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 29. MAÍ 2004 7
havar@mbl.is
G ott er að heyra að grein mín MeðH.C. Andersen í bólið, sem birtisthér í Lesbókinni hinn 8. maí, hefurkomið af stað umræðu um þýðingar
á ævintýrum Andersens. Í Lesbókinni 15. maí
kom athugasemd við greinina frá Oddnýju S.
Jónsdóttur, barnabókaritstjóra hjá Vöku-
Helgafelli. Eru þær ekki byggðar á einhverj-
um misskilningi?
Í umræddri útgáfu Vöku-Helgafells var ekki
tiltekið að breytingar hafi verið gerðar á æv-
intýrunum. Þýðing Forlagsins var eina þýð-
ingin sem tekið var fram að um endursögn
væri að ræða.
Ég bar mismunandi íslenskar þýðingar á
ÁFRAM ÞÝÐINGAR
Á H. C. ANDERSEN!
E F T I R J Ó N Í N U Ó S K A R S D Ó T T U R
Höfundur er bókavörður.
ævintýrum H. C. Andersen saman við frum-
texta ævintýranna sem höfundur þeirra H.C.
Andersen skrifaði á móðurmáli sínu sem var
danska og hlýtur þ.a.l. að vera frummál æv-
intýranna. Útgáfa Vöku-Helgafells var þýdd
yfir á íslensku úr millimáli sem var enska. H.C.
Andersen samdi ævintýrin aðeins á einu
tungumáli sem er því frummál þeirra. Ævin-
týrin á öðrum tungumálum tel ég vera það sem
kallað er þýðingarmál.
Þessi atriði komu reyndar öll fram í grein-
inni.
síðan á mjög sérkennilegan hátt á þriðja áratug
aldarinnar að því leyti að kvenréttindi eru tekin
inn í hugmyndafræðina um hnignun samfélags-
ins og sókn kvenna eftir aukinni þáttöku í op-
inberu lífi og á atvinnumarkaði er talin eitt af
hnignunareinkennum samfélagsins. Það er
konan, heimilin og þjóðin sem eru talin í veði.“
Þannig að þrátt fyrir að sækjast eftir sjálf-
sögðum mannréttindum til jafns við karlmenn
sætta konurnar sig við hlutverk sitt sem mæð-
ur og húsmæður?
„Já, þær gera það algjörlega og það eru eng-
ar kvenréttindakonur íslenskar á 3. og 4. ára-
tugnum sem berjast á móti því hlutverki. Þvert
á móti er þeim mikið í mun að fullvissa alla um
að þær ætli ekki að yfirgefa þetta hefðbundna
hlutverk sitt. Umræðan um eðli kvenna nær al-
veg áður óþekktum hæðum á þessum tímum og
fyrirlestur Aðalbjargar Sigurðardóttur sem
hún flutti á landsfundi kvenna árið 1926 er einn
besti vitnisburðurinn um það. Þar heldur hún
því blákalt fram að konur hafi hvorki rökhugs-
un né dómgreind og landsfundinum þótti fyr-
irlesturinn svo góður að það var skorað á Aðal-
björgu að birta hann. Í greinum í Hlín var
einnig sterklega haldið fram afstöðu íhalds-
sinna um hlutverk konunnar og hvernig kven-
réttindabaráttan væri hluti af þeirri hnignun
menningarinnar sem yrði að verjast með til-
tækum ráðum. Í rauninni má segja að hug-
myndirnar á millistríðsárunum um að koma í
veg fyrir innreið nútímalegra gilda takast ekki
nema á einu sviði. Ég met það þannig að það
hafi tekist á sviði kvenréttinda að koma í veg
fyrir að konur fengju hlutdeild í einstaklings-
hyggjunni og fengju sess í opinberu lífi. Þarna
lagðist allt á eitt, orðræðan var gegn konum á
öllum sviðum umræðunnar í íslensku samfélagi
á þessum tíma. Húsmæðrahugmyndafræðin
varð algjörlega yfirgnæfandi í málefnum
kvenna á 3. áratugnum og kvennahreyfingin
var samdóma um nauðsyn þess að stofna hús-
mæðraskóla og eini ágreiningurinn meðal
kvennanna sjálfra snerist um hvort konur ættu
að vera húsmæður og þátttakendur í opinberu
lífi eða bara inn á heimilunum.
Húsmóðurhlutverkið var óumdeilt. Ingi-
Skírt er barnið – þannig Guði gefið,
gaf hann sig að kærleik til þess fyrst.
Slíkra Guðs er ríkið – eigi efið
orðrétt vitnar guðspjallið í Krist.
Svo kom árið æskuheit að vinna
upp tók hugann vilja sjálfið mitt.
Barnavininn besta tókst að finna
bæn og trú þar unnu hlutverk sitt.
Viltu Jesú fylgja’ af fremsta megni?
Faðir vor hann sendi líka mér,
lífi öllu svo að vel því vegni,
vel ég Kristur: Já, að fylgja þér.
,,Sjá ég verð með yður alla daga.“
Alnánd hans er fararblessun mín.
Eigi lát mig freistni frá þér draga.
Fyrirgefur syndir miskunn þín.
Kristin lifum ár og æviskeiðin
andagiftin vinnur þrautirnar.
Hvítasunnu til vor liggur leiðin,
líkt og þegar kirkjan stofnuð var.
Á þriðju stærstu hátíð enn og aftur
endurnýjum fermingar vort heit.
Leiðı́ – styðji Andans æðsti kraftur,
einn og sérhvern fermingar í sveit.
PÉTUR SIGURGEIRSSON
Lag: Dag í senn
Höfundur er biskup.
ANDAGIFT HVÍTASUNNU