Lesbók Morgunblaðsins - 24.07.2004, Blaðsíða 11

Lesbók Morgunblaðsins ˜ 24. júlí 2004 | 11
Bók Nadeem Aslam Maps forLost Lovers, eða Kort fyrir
týnda elskendur dregur upp sérlega
lifandi mynd af lífi innflytjenda í
Bretlandi. Aslam var rúm ellefu ár
að skrifa bókina
en árið 1993
sendi höfundur-
inn frá sér sína
fyrstu bók Seas-
on of the Rain-
birds. Að mati
gagnrýnanda
breska dagblaðs-
ins Guardian er
lesandinn ekki
lengi að láta
heillast af þessari nýju bók Aslams,
sem segir frá lífinu í hverfi byggðu
fátækum innflytjendum sem margir
hafa sætt misþyrmingum og búa nú
á útjaðri samfélagsins þar sem lítið
fer fyrir vonum og væntingum. Þar
býr Shamas, fyrrum skáld og núver-
andi félagsráðgjafi sem neitar að
yfirgefa þetta hrörlega hverfi og
sækist hvorki eftir virðingu annarra
né að drottna yfir meðborgurum
sínum. Sögupersónur Aslam eru
einkar vel gerðar að mati gagnrýn-
andans sem segir Maps for Lost
Lovers óð til ástarinnar og lífsins
þrátt fyrir ofbeldið sem söguna um-
kringir.
  
Robert Kurson tekst mjög vel aðhalda athygli lesandans í nýj-
ustu bók sinni Shadow Divers, eða
Skugga kafararnir, að sögn gagn-
rýnanda New York Times. Bókin er
einskonar
sambland
ævintýrasögu
og raunveru-
legrar sagnfræðilegar ráðgátu.
Shadow Divers segir sögu áhuga-
kafara sem haustið 1991 uppgötva
þýskan kafbát úr seinni heimstyrj-
öldinni skammt undan strönd New
Jersey. Miklir erfiðleikar reynast
við að rannsaka flakið, sérstaklega
er fækkar í hópi kafaranna þegar
þrír þeirra farast í leitinni að svör-
um við þessum dularfulla fundi.
  
Skáldkonan Sylvia Plath oghjónaband hennar og Ted
Hughes eru viðfangsefni Diane
Middlebrook í bókinni Her Hus-
band: Hughes and Plath - A Marr-
iage, eða Eig-
inmaður hennar:
Hughes og Platt -
hjónaband eins
og heiti hennar
gæti útlagst á ís-
lensku. Midd-
lebrook vakti
fyrst athygli fyrir
skrif sín um Anne
Sexton þar sem
hún beitti þeirri
nýju aðferð að nota upptökur Sex-
ton af viðtalstímum við skjólstæð-
inga hennar í miklum mæli. Að sögn
Guardian er þó nokkuð ójafnvægi í
skrifum Middlebrook að þessu sinni,
þar sem hugleiðingar og tilfinningar
Plath, með orðum skáldkonunnar
sjálfrar, fá umtalsvert meira rými
en Hughes. Plath virðist þá eiga
samúð Middlebrook á meðan Hug-
hes nær að heilla hana fullkomlega.
Þannig verður Hughes ráðandi per-
sóna í bókinni og telur gagnrýnandi
Guardian það einna helst hafa þann
kost í för með sér að hann sé fyrir
vikið ekki sakaður eina ferðina enn
um að hafa „myrt“ Plath.
  
Það er dularfullur blær yfir nýj-ustu sögu John Searles
Strange but True, eða Ótrúlegt en
satt. Bókin hefst á hörmulegum og
dularfullum dauða Ronnie Chase á
menntaskólaballi, en mörgum árum
síðar er stúlkan sem hann fór með á
ballið ólétt að því er virðist eftir
Chase. Sögupersónur Searles eru
óljósar í upphafi og nær höfundur-
inn að sögn New York Times að
byggja upp söguna hægt og rólega
út frá einföldum grunni sem engu að
síður heldur lesendum hugföngnum.
Þannig gefur hann lesendum sterk-
lega til kynna hvað gerist næst en
gerir þá engu að síður meðvitaða um
að þótt þá gruni sitt af hverju þá fari
fjarri því að þeir búi yfir heildar-
myndinni fyrr en við bókarlok.
Nadeem Aslam
Sylvia Plath
Erlendar
bækur
SAMFÉLAGSÞRÓUN Vesturlanda undanfarnar
tvær aldir hefur að miklu leyti mótast af tækni-
framförum og tæknihyggju og heimspekingar
hafa því eðlilega og í auknum mæli tekist á við
spurningar sem tengjast mögulegri endastöð
þessarar þróunar og því hvernig hinu mannlega
muni vegna í fulltæknivæddri veröld. Sama má
segja um skáldsagnahöfunda og skemmst er að
minnast sögu franska höfundarins Michel
Houellebecq, Öreindirnar, sem út kom á íslensku
fyrir fáeinum árum og lýsir hinstu dögum mann-
kyns sem tækniframfarir hafa úrelt. Það er síðan
skemmtileg staðreynd að einn af þýðendum
fræðiritsins Stríð og kvikmyndir eftir Paul Virilio
er einmitt Friðrik Rafnsson, þýðandi Öreindanna,
því enda þótt margt skilji á milli höfundanna
tveggja má greina ýmiss konar tengsl, ekki síst
hvað varðar umfjöllun um áhrif tækniþróunar á
samfélagsheildina. Virilio er hins vegar þekktur
fyrir dálítið sérviskulega sýn á tækni og „tækni-
framfarir“ (Virilio myndi vafalaust kjósa að þetta
orð væri haft innan gæsalappa) en hann vill í raun
tengja mannkynssöguna alla, og tæknisöguna
sérstaklega, hernaði og hertækni mun nánari
böndum en jafnan er gert.
Þannig má segja að í höndum Virilios sé sagan
hervædd, hún er klædd brynju þegar hann rekur
upphaf borgarmyndunar til varnarskipulags virk-
isveggja og innilokaðra rýma eins og hann hefur
gert annars staðar, eða þegar hann tengir upphaf
iðnvædds efnahagsskipulags við kröfur nútíma-
legs stríðsrekstrar. Í dag á lýðræðislegt þjóð-
skipulag undir högg að sækja, í okkar heimshluta
er vald hersins að aukast og þá á kostnað hins
frjálsa og opna stjórnmálavettvangs hefur Virilio
sagt en staðhæfing þessi kann að hljóma
ankannalega í eyrum Evrópubúa sem margir
hverjir geta lifað ævina á enda án þess að koma
nokkurn tíma nálægt hermanni. Þó ber að hafa í
huga að Virilio horfir að mörgu leyti vestur á bóg-
inn til Bandaríkjanna, þar sem herbáknið er
vissulega risavaxið, en einnig er hann að benda á
þá staðreynd að jafnvel í friðsömum löndum líkt
og Svíþjóð er hergagnaframleiðsla ein helsta
orkuvél efnahagslífsins. Ljóst er líka að flestar
helstu tæknibyltingar seinni hluta aldarinnar,
fullkomnar farþegaflugvélar, tölvur og internetið
svo nokkur dæmi séu nefnd, eiga rætur að rekja
til tækniþróunar sem átti sér stað innan hersins.
En þegar samfélagssagan er hervædd í gegn-
um tæknisöguna veltur ýmislegt á því hvaða skil-
greiningu er unnið með þegar talað er um „tækni“
og aðferðafræði þá sem liggur henni til grundvall-
ar, raunvísindi, því ef horft er t.d. til skilgrein-
ingar Johns Berger á myndlist sem „aðferð til að
horfa“ og vísindi og tækni í framhaldinu skil-
greind sem „aðferð til að öðlast skilning“ má ljóst
vera að nálgun Virilios þrengir óþægilega að
tæknihugtakinu með því að lóða það umsvifalaust
við hermenningu. Hins vegar er það afar áhuga-
verð kenning að hlutur stríðsrekstrar og her-
menningar hafi jöfnum höndum verið vanmetinn
þegar samfélagssagan er skrifuð, og sömuleiðis er
erfitt að deila við Virilio um mikilvægi stríðs-
kapítalisma í nútímanum þar sem fyrirferðar-
miklar ríkisstjórnir ganga í eina sæng með fyrir-
tækjasamsteypum til að halda úti stórum og
dýrum her.
Í Stríði og kvikmyndum er Virilio þó ekki á
jafnpólitískum slóðum og víða annars staðar, at-
hyglinni er beint að sambandinu milli stríðs,
hraða, tækni og framsetningaraðferða eins og
þær hafa þróast á öldinni frá ljósmyndum að kvik-
myndum til hjáveruleika, tölvuherma og þekk-
ingarýmisins. Eins og upptalning þessi gefur til
kynna er umfjöllunarefni Virilios margþætt og
ekki er bókin mjög löng þannig að freistandi er að
lýsa henni með orði sem oft kemur fyrir í bókinni,
þ.e. sem eins konar „leifturárás“ á lesandann.
Virilio fer hratt yfir sögu, hann viðar víða að sér
heimildum (úr ævisögum, dagatölum, flug-
skýrslum, tækni- og vísindasögu, hergögnum) en
sjaldan er fyllileg grein gerð fyrir uppruna þeirra
sem er miður þar sem staðreyndaflaumurinn er
mikill og staðhæfingar eru á hverju strái, margar
sem gagnlegt væri að geta sannreynt. Það er
kannski við hæfi að bók sem öðrum þræði fjallar
um hraða, og hraðaaukningu, fleyti sér sjálf
áfram á ofsahraða en stundum er þó sem sam-
hengisleysi milli málsgreina, hálfkláraðar hugs-
anir og dularfull söguleg innskot geri afrakstur-
inn dálítið óreiðukenndan, líkastan síbylju sem
virðist ganga fyrir eigin flæðikrafti en ekki stefna
eftir neinum sérstökum farvegi.
En þrátt fyrir galla í framsetningu hefur bókin
margt fram að færa. Samhengið sem Virilio skap-
ar milli stríðs og stríðstóla annars vegar og kvik-
myndalistarinnar hins vegar er afar frumlegt og
knýr lesanda til umhugsunar. Aftur og aftur get-
ur lesandi átt von á því að líta upp úr bókinni með
kollinn uppfullan af ferskum og óvæntum teng-
ingum sem bókstaflega krefjast umhugsunar.
Þannig er t.d. upphaf kvikmyndatækninnar í
kvikmyndariffli Etienne Jules Marey líkust sér-
pantaðri sögulegri táknmynd, svo smellpassar
hún við tengslin sem Virilio birtir milli kvik-
myndatækni í víðum skilningi og breytinga og
þróunar í stríðsrekstri. Er þar 20. öldin að sjálf-
sögðu í forgrunni. Með sífellt stærri herdeildir á
dreif um vígvöll sem að lokum taldi þrjár heims-
álfur varð að svara kröfunni um upplýsingar, vitn-
eskju um stöðuna á vígvöllum, ferðir óvina, og
hugsanleg skotmörk, með tæknilegum inngripum,
tæknilegum lausnum. Tilfærslunni sem leiðir frá
hershöfðingja sem stendur uppi á hæð og fylgist
sjálfur með framgangi herja sinna til fjarskipta-
tækni af ýmsum toga má lýsa sem umbreytingu
frá hinu sjónræna til hins myndræna, frá hinu
persónulega til hins kvikmyndalega, og þarna vill
Virilio benda á nokkuð sem skiptir máli, þ.e.
hvernig stríð verður sífellt óraunverulegra þegar
því er miðlað í gegnum skjái, ljósmyndir, aðdrátt-
arlinsur, sjónvörp, radara o.s.frv. Tæknileg miðl-
un upplýsinga, aukinn hraði fjarstýrðra stríðstóla
(sem þrengir að svörunartímanum sem mönnum
er úthlutað til að bregðast við nýjum kringum-
stæðum), kvikmyndin sem áróðurstækni á stríðs-
tímum, tengsl heriðnaðar og kvikmyndafyrir-
tækja og margt fleira er hér gert að umræðuefni.
En það sem hlýtur að vekja sérstaka athygli er
framsýni Virilios um áhrif tæknilegrar (fjöl)
miðlunar stríðsreksturs, nokkuð sem margoft
bregður fyrir eins og t.d. í eftirfarandi athuga-
semd þegar hann svo gott sem lýsir helsta ein-
kenni Persaflóastríðsins árið 1991, sem enn var
tæpan áratug undan þegar bókin kom út: „hið
óvænta fólst nú í myndum og táknum sem birtust
allt í einu á stjórn- eða hermiskjám og stríðið líkt-
ist æ meir endalausri kvikmynd eða sjónvarps-
útsendingu.“ Lykilorðin hér eru reyndar ekki
„kvikmynd“ eða „sjónvarpsútsending“ heldur
„allt í einu“, og innsýn Virilio í hvernig nýtísku
fjarskipta- og samskiptatækni, upplýsingahrað-
inn, ásamt umbyltingum í samgöngum hafa gjör-
breytt upplifun nútímamannsins af hefðbundnum
tíma- og rýmismörkum eru meðal þess sem gagn-
legast er í bókinni, og kallast á forvitnilegan hátt
á við hvernig kvikmyndinni sjálfri var tekið í upp-
hafi sem verkfæri til að yfirstíga einmitt slík tak-
mörk.
Auðvelt er því að mæla með bók þessari. Ring-
ulreiðin sem stundum gerir vart við sig er skap-
andi, og heildræn formgerð af einhverju ill-
skilgreinanlegu tagi birtist lesenda þegar dregur
að lokum (reyndar er síðasti kafli bókarinnar afar
gagnlegur sem eins konar samantekt eða niður-
staða) og þýðendur hafa náð að stilla saman
strengi sína. Ekki er síður athyglisvert hvernig
tekist hefur að færa hernaðar- og tæknitungumál,
sem ekki hefur átt sér mikla tilvist í tungumáli
okkar, í þjóðlegan búning en ég varð reglulega
var við þá tilfinningu að ég væri að sjá ákveðin orð
í fyrsta skipti á íslensku. Þetta er allt saman mjög
gott og ritröðin sem bók þessi tilheyrir virðist í
heild sinni vera mikið fagnaðarefni. Að vísu hefði
ég viljað sjá inngang að bókinni þar sem fjallað
hefði verið um feril Virilios og verk þetta sett í
víðara hugmyndasögulegt samhengi, en slíkt
vantar því miður. En að öðru leyti, svo notuð séu
orð Virilios sjálfs, hefur „ nýtt verkfæri“ bæst við
vopnabúr íslenskra fræðimanna með þessari út-
gáfu.
„Stórfenglegur sjón-
leikur hinsta dags“
BÆKUR
Kvikmyndafræði
eftir Paul Virilio.
Bergljót S. Kristjánsdóttir, Elísabet Snorradóttir, Friðrik
Rafnsson og Gauti Kristmannsson íslenskuðu.
Bókmenntafræðistofnun Háskóla Íslands. Reykjavík
2003.
STRÍÐ OG KVIKMYNDIR: Aðdrættir skynjunarinnar
D.W. Griffith í heimsókn í Somme-skotgröfunum í upphafi árs 1917. Myndin er úr bókinni Stríð og kvikmynd-
ir og þar segir að Griffith hafi verið eini óbreytti kvikmyndagerðarmaðurinn sem fékk leyfi til að gera áróð-
ursmynd á vígstöðvunum. Myndin hét Hjörtu heimsins (Hearts of the World). Hann var sleginn yfir því að
hermennirnir sáu sjaldnast óvininn í bardögunum sem hann langaði að kvikmynda.
Björn Þór Vilhjálmsson