Lesbók Morgunblaðsins - 24.07.2004, Blaðsíða 16

16 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 24. júlí 2004
F
yrir 30 árum þótti flestum stjórnmálaskýrendum
lítil ástæða til að taka ofsatrúarmenn alvarlega.
Á leikvangi stjórnmálanna virtust trúarlegar for-
sendur og tilvísanir í helgirit vera á undanhaldi
og rök sem skiptu máli byggjast á veraldlegum
forsendum sem sóttar voru í hagfræði og önnur
vísindi. En nú er öldin önnur og trúarlegar öfgastefnur hafa
veruleg áhrif á stjórnmál meðal kristinna þjóða, múslima og gyð-
inga. Mestu þáttaskilin urðu líklega árið 1979 þegar Khomeini
erkiklerkur tók völdin í Íran og samtökin Moral Majority undir
forystu Jerry Falwell voru stofnuð í Bandaríkjunum. Um svipað
leyti jukust áhrif gyðinglegra bókstafstrúarmanna á stjórnmál í
Ísrael þar sem Verkamannaflokkurinn tapaði í fyrsta sinn fyrir
Líkúd-bandalaginu í kosningum árið 1977. Í Egyptalandi sóttu
strangtrúaðir múslimar í sig veðrið og 1981 myrti einn þeirra
Anwar Sadat forseta landsins. Í mörgum öðrum löndum múslima
hafa herskáar trúarhreyfingar reynt að ná völdum eða hafa áhrif
á valdhafa. Hér má t.d. nefna Wahabíta í Sádi-
Arabíu, Hamas samtökin í Palestínu og Talibana
sem ríktu í Afghanistan frá 1996 til 2001.
Í ágætri bók sem heitir The Battle for God
fjallar enski trúarbragðafræðingurinn Karen Armstrong um
sögu öfga- og bókstafstrúarhreyfinga í Ísrael, Egyptalandi, Íran
og Bandaríkjunum. Hún bendir á ýmis samkenni þeirra og segir
að þótt margir líti á þær sem leifar af gamaldags hugsun séu þær
fremur ungar og orðnar til þar sem fólk upplifir iðn- og al-
þjóðavæðingu, vísindalega hugsun, frelsi, jafnrétti og verald-
arhyggju sem ógn við lífshætti sína og gildismat. Ef túlkun
Armstrong á sögunni er rétt þá eru þessar hreyfingar gneistar af
árekstrum gamla og nýja tímans fremur en framhald af dæmi-
gerðum stjórnmálum í gamaldags samfélagi þar sem trúarleg
gildi móta líf fólks.
Veraldarhyggja okkar norðurálfumanna er afsprengi langrar
sögu. Í kjölfar siðaskiptanna komu vísindabylting, upplýsing, iðn-
væðing, kapítalismi og vaxandi einstaklingshyggja. Allt þetta
stangast meira og minna á við hefðbundin trúarbrögð, hvort sem
þau heita gyðingdómur, kristni eða íslam. Trúin á framhaldslíf
lendir í vandræðum frammi fyrir vísindum sem kenna að hugsun
og meðvitund séu afurð efnaferla og rafboða í heilanum. Goð-
sagnir um sköpun heimsins stangast bæði á við þróunarkenn-
inguna og heimsfræði sem segir allt aðra sögu um tilurð stjarna
og sólkerfa. Í Biblíunni og Kóraninum eru líka lífsreglur sem
rekast á kröfur um jafnrétti karla og kvenna og sjálfræði hvers
manns yfir eigin lífi.
Síðan á 17. öld hefur stór hluti af heimspeki Vesturlanda snúist
um þessa árekstra nútímans við trúarbrögðin. Sumir for-
ystumenn í heimspeki, eins og Spinoza og Hume ályktuðu að
hefðbundin trúarbrögð væru úrelt og reyndu að grundvalla sið-
ferði á veraldlegum forsendum og skilja mannlífið algerlega jarð-
legum skilningi. En flestir helstu frumkvöðlarnir í heimspeki ný-
aldar leituðu leiða til að sætta það dýrmætasta úr
trúarbrögðunum við vísindi, upplýsingu og einstaklingshyggju.
Þetta var ekki auðvelt verk og þurftu andans jöfrar eins og Des-
cartes, Leibniz, Locke, Berkeley og Kant að taka á öllu sínu. Þó
voru trúarbrögðin sem þeir reyndu að bjarga fremur vel undir
það búin að sætta sig við nýja tíma, því með siðaskiptunum var
tekið skref í þá átt að gera trúna að einkamáli þar sem persónu-
legt samband einstaklings við guð sinn skipti meira máli en
trúarlegir samfélagshættir eða kraftaverk og samspil þess yf-
irnáttúrulega við veruleika sem vísindin voru búin að gegn-
umlýsa og úrskurða náttúrulegan að öllu leyti.
Hvort sem þessum heimspekingum tókst eða mistókst að sam-
rýma vísindi og trú með rökréttum hætti er næsta ljóst að iðja
þeirra hjálpaði mörgum að sætta sig við nútímann. Heimspekin
varð eins og stuðpúði milli gamla tímans og þess nýja. Við þetta
má bæta að í löndunum við norðanvert Atlantshaf gekk nútíminn
í garð nógu hægum skrefum til að þjóðirnar löguðu gildismat sitt
og samskipti jafnóðum að nýjum veruleika. Þar sem stjórn-
málahreyfingar bókstafstrúarmanna hafa mest fylgi meðal al-
mennings kom nútíminn hins vegar askvaðandi með brauki og
bramli. Í byrjun 20. aldar þegar háskólamenn og tæknivæddir
kapítalistar frá norðurríkjum Bandaríkjanna létu í vaxandi mæli
til sín taka í sveitasamfélagi suðurríkjanna reyndu margir heima-
menn að verja hefðbundna lífshætti með einstrengingslegri
kreddufestu. Þeir mynduðu söfnuði og félög sem voru jaðarhópar
í pólitík fram eftir öldinni, en áttu samt vaxandi fylgi að fagna.
Þeir nýttu sér fjölmiðla og boðskapur þeirra náði eyrum fólks
gegn um útvarp og sjónvarp og um 1980 voru þeir farnir að hafa
veruleg áhrif. Eitthvað svipað virðist hafa gerst þegar reynt var
að flytja vesturevrópska samfélagshætti til Egyptalands, Alsír
og Íran eða sovéskan kommúnisma til Afghanistan.
Það sem er dýrmætt í trúarlegri arfleifð verður ekki auðveld-
lega orðað. Þegar best lætur geta trúarbrögð stuðlað að góðvild
og samúð. Ef til vill getur traust á Guði veitt mönnum hugrekki
og styrk, lotning fyrir honum gert þá mikla í auðmýktinni og göf-
uga í lítillætinu. Ef trúarbrögðin hafa í raun og veru þessi góðu
áhrif þá gera þau það með einhverjum hætti sem er erfitt að
skýra og skilgreina. En bókstafstrúarmenn nútímans reyna að
verja trú sína gegn vísindum, upplýsingu og framförum með því
að negla niður kennisetningar og líta á þær sem einhvers konar
beinharðar staðreyndir. Eitt aumkunarverðasta dæmið um þetta
er andstaða „fundamentalista“ í Bandaríkjunum við þróun-
arkenningu Darwins. Þeir hafa bitið í sig að sköpunarsagan í
fyrstu bók Móse sé einhvers konar sagnfræðileg skýrsla um hvað
gerðist fyrstu 7 dagana eftir að veröldin varð til. Þetta eru ekki
aðeins afleit vísindi heldur líka afleitur kristindómur. Þegar tvö
til þrjú þúsund ára gamlir sleggjudómar um samskipti kynjanna,
ástir og hjónaband sem finna má í bókum Biblíunnar eru svo
túlkaðir jafnbókstaflega og sköpunarsagan verður útkoman
þankagangur sem mér þykir ekki gæfulegur.
Þegar trú sem mönnum er hjartfólgin lendir í mótsögn við vís-
indalega þekkingu eða þróun samfélagsins geta þeir brugðist við
á a.m.k. þrjá vegu. Þeir geta í fyrsta lagi kastað trúnni. Í öðru lagi
geta þeir reynt að aðlaga trúarbrögðin breyttum tíma, t.d. með
því að túlka goðsagnir og helgisagnir upp á nýtt eða reyna að
sýna fram á að það sem virðist vera mótsögn sé það ekki þegar
öllu er á botninn hvolft. Í þriðja lagi er hægt að hafna öllu sem
stangast á við trúarbrögðin, segja t.d. að þróunarkenningin sé
lygi en sköpunarsagan bókstaflega sönn, jafnrétti kynjanna vit-
leysa en hundgömul lög sem finna má í Kóraninum eða Biblíunni
hafin yfir gagnrýni. Bókstafstrúarmenn hafa valið þessa þriðju
leið. Eins og ég hef reynt að skýra er þeim nokkur vorkunn. Það
er erfitt að aðlagast nútíma sem kemur blaðskellandi á miklum
hraða. Þessi þriðja leið er að því leyti auðveldari að hún krefst
hvorki djúpra pælinga né vitsmunalegra átaka. En hún er að því
leyti erfiðari að fylgismenn hennar munu trauðla semja sátt við
heiminn. Fái þeir ekki að stjórna þá verður hlutskipti þeirra urg-
ur og beiskja yfir vaxandi veraldarhyggju. Nái þeir hins vegar
völdum (eins og í Afghanistan eða Íran) verður útkoman harð-
stjórn sem er andstæð öllu sem er gott og göfugt í siðaboðskap
þeirra Jesú og Múhameðs og eins víst að þeir hljóti sömu örlög
og fleiri harðstjórar, að fyrirgera sálu sinni.
Bókstafstrú og stjórnmál
Hvað gerist þegar bókstafstrú og vísindakenningar nútímans
um manninn og heiminn rekast á? Bókstafstrúarmenn geta í
fyrsta lagi kastað trúnni. Í öðru lagi geta þeir reynt að aðlaga
trúarbrögðin breyttum tíma. Og í þriðja lagi er hægt að hafna
öllu sem stangast á við trúarbrögðin, segja t.d. að þróun-
arkenningin sé lygi en sköpunarsagan bókstaflega sönn. Á
síðustu árum hafa trúarbrögð sett æ meira mark á stjórnmál
heimsins.
Eftir Atla
Harðarson
atli@ismennt.is
Reuters
Íran „Nái bókstafstrúarmenn völdum (eins og í Afghan-
istan eða Íran) verður útkoman harðstjórn sem er and-
stæð öllu sem er gott og göfugt í siðaboðskap þeirra Jesú
og Múhameðs og eins víst að þeir hljóti sömu örlög og
fleiri harðstjórar, að fyrirgera sálu sinni.“ Forseti Írans
Mohammad Khatami ávarpar þingið fyrir skömmu.
Höfundur er heimspekingur.