Lesbók Morgunblaðsins - 02.10.2004, Blaðsíða 2

2 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 2. október 2004
!
Hverjum tíma fylgja ný vanda-
mál. Eitt af vandamálum nú-
tímans er tungumáladauði. Með
síðustu afkomendum þjóðanna
deyja árlega mörg tungumál út.
Um daginn las ég frétt um lát
konu í Asíu sem var ein eftir í
heiminum sem kunni að tala
tungumál sem konur í ættinni hennar
töluðu sín á milli þegar þær vildu ekki að
karlmenn skildu þær. Þetta hljómar eins
og um sé að ræða þykjustutungumál sem
börn búa til, en svo var ekki. Sérstaklega
svartsýnir spámenn spá að sömu örlög
bíði flestra tungumála, því að enska muni
verða tungumál heimsins.
Mér finnst alltaf jafnfáránlegt að
heyra umræður um hvað það kosti sam-
félagið mikið að viðhalda íslenskunni.
Væri ekki auðveldast að skipta bara yfir
í ensku og spara okkur pening og um-
stang, fyrst við töl-
um öll ensku hvort
sem er? Auðvitað
kostar það að láta
þýða allt og búa til ný orð en þetta hefur
alltaf verið gert hjá flestöllum þjóðum.
Enginn hefur enn þorað að setja upp
reikningsdæmi um hvað það mundi
spara okkur mikinn pening ef við lok-
uðum öllu hér og flyttum nær ímyndaðri
miðju.
Ég vil ekki mæla auð tungumálsins í
krónum og aurum. Auðurinn felst í því að
með því að hafa sameiginlegt mál, skilja
hvernig flest fólk hugsar, hvað það á við
þegar það segir „jæja“ fimmtán sinnum í
einu samtali. Sama hvað Íslendingar tala
góða ensku, þá er erfitt að kynnast þeim
náið ef maður talar ekki íslensku.
Móðurmálið er hjá flestum þjóðum
óaðskiljanlegt þjóðernisvitund.
Ein leið til að viðhalda íslenskunni og
stuðla að útbreiðslu hennar er einmitt að
kenna hana útlendingum sem einhverra
hluta vegna sýna henni áhuga. Svona út-
lendingar eru fleiri en marga grunar. Oft
heyrist að íslenska sé svo erfitt tungumál
að ekki sé hægt að ætlast til að neinn
sem hefur ekki fæðst hér gæti lært hana
til fulls. Þessu er ég ósammála. Tungu-
málum er ekki hægt að skipta í erfið og
létt. Og þeir sem reynt hafa að kenna sitt
móðurmál útlendingum vita að það er
eins og að læra sitt móðurmál upp á nýtt.
Við þurfum öll að vera tilbúin að deila
kunnáttu okkar með öðrum.
Eitt af því sem skilur stórar þjóðir og
þeirra tungumál frá litlum er að stóru
þjóðirnar hafa fyrir löngu vanist því að
deila menningunni sinni og tungunni
með öðrum. Í Frakklandi er maður alltaf
ávarpaður á frönsku, eins og ég fékk að
upplifa í París um daginn. Ég pantaði
alltaf kaffið mitt á ensku en fékk þjón-
ustu á frönsku. Undir lok vikudvalar var
ég farin að reyna að nota þessi fjögur
frönsku orð sem ég kunni til að panta
kaffi. Þjóninum fannst ekkert áhugavert
við frönskuna mína. Ég man þegar ég
var nýbyrjuð að læra íslensku hversu
fljótir Íslendingar voru að skipta yfir á
ensku ef mig vantaði orð eða ef ég leit út
fyrir að vera sérstaklega kvalin af
áreynslu. Ef maðurinn er dökkhærður er
best að ávarpa hann á ensku, hugsa
margir gjaldkerar í bönkum.
Fátt er mönnum jafnkært og móð-
urmálið. Að kunna að tala og hafa sam-
skipti við aðra er eins og að ferðast á
þjóðveginum. Þegar maður talar móð-
urmálið sitt lætur maður hugsanir fljúga
óhikað, getur sagt hvað sem er, það er
eins og að ferðast á hraðskreiðasta og
flottasta jeppanum, svo að ég noti ís-
lenskar myndlíkingar. Maður getur jafn-
vel farið af þjóðveginum, í óbyggðir og
sigrað náttúruna. Þegar talað er erlent
tungumál, þá segja flestir bara það sem
þeir kunna, eða reyna meðvitað að setja
hugsanir sínar í eitthvert form. Þá er
maður kominn í ósköp venjulegan fólks-
bíl og hreyfir sig eftir aðstæðum á þjóð-
veginum.
Tungumál er ekki fyrirbæri sem mun
klárast ef of margir nota það. Það þarf
ekki að koma Íslendingum á óvart ef þeir
heyra íslensku með skrítnum hreim. Það
sem þeir þurfa að hafa í huga hins vegar
er að dæma ekki fyrirfram manneskjuna
út frá hreimnum einum.
Íslenska,
já takk
Eftir Tatjönu Latinovic
tlatinovic@ossur.com
Lesbók Morgunblaðsins Kringlunni 1, 103 Reykjavík, sími 5691100, Útgefandi Árvakur hf. Umsjón Þröstur Helgason, throstur@mbl.is Auglýsingar sími 5691111
netfang augl@mbl.is Bréfsími 5691110 Prentun Prentsmiðja Árvakurs hf.
I Það mætti kalla kaldhæðni örlaganna aðLesbókin sem birti greinaflokk Kristjáns
Kristjánssonar heimspekings um tíðaranda í
aldarlok árið 1997 og sverti svo ímynd póst-
módernisma á Íslandi að stór huti þjóð-
arinnar telur hann enn kominn frá skratt-
anum skuli hin síðari ár verið sögð eitt helsta
vígi þessa -isma á landinu (sbr. Jakob F. Ás-
geirsson í Viðskipta-
blaðinu í byrjun árs).
Líklega hafa fáar blaða-
greinar um menningu í seinni tíð valdið jafn
miklu uppþoti og þessi skrif Kristjáns. Marg-
ir urðu til þess að mótmæla harðlega og
halda uppi vörnum fyrir póstmódernisma. En
skaðinn var skeður. Þeir sem lásu óvenju
andmikil fúkyrði Kristjáns um póstmódern-
isma og vissu ekki betur virðast í mörgum til-
fellum hafa fengið megna óbeit á fyrirbærinu.
II Árið 2002 gaf Kristján greinaflokkinn útá bókinni Mannkostum ásamt öðrum
greinum. Líklega merkir það að Kristján hef-
ur ekki skipt um skoðun á póstmódernisma
þrátt fyrir afar hörð andmæli og þrátt fyrir
að mikil og upplýsandi umræða hafi farið
fram um hann á undanförnum árum. Og enn
þykja greinarnar undarlega harðyrtar og
fullar af misskilningi. Jón Ólafsson skrifar af-
ar beitta gagnrýni á Mannkosti í nýjasta hefti
Hugar, tímarits Félags áhugamanna um
heimspeki, og deilir sérstaklega á umfjöllun
Kristjáns um póstmódernisma. Jón segir slá-
andi hversu hitinn sé mikill í málflutningi
Kristjáns. Jón kemst að þeirri niðurstöðu að
rökleg tök Kristjáns séu losaraleg og alhæf-
ingar hans um póstmódernisma séu einfald-
anir sem valdi því að „skrif Kristjáns
[séu]stundum strákslega gróf, stundum allt
að því einfeldningsleg“. Jón telur að markmið
Kristjáns með flokknum séu hin sömu og æsi-
blaðamannsins: „Hann vill búa til sögu um
póst módernismann, hneykslanlega sögu,
sem kallar fram hjá lesandanum ákafa andúð
á því sem hinn heimspekilegi æsiblaðamaður
lýsir. Þessu markmiði nær Kristján vafalaust
með marga lesendur sína.“ Sem dæmi um
umfjöllun Kristjáns nefnir Jón ábending-
arskilgreiningar, sem Kristján kallaði svo
sjálfur, en það eru dæmi um ýmiss konar við-
horf til samfélagslegra og heimspekilegra
álitaefna sem á að vera hægt að beita til að
bera kennsl á póstmódernisma. Slíkar ábend-
ingarskilgreiningar segir Jón að séu „algeng-
astar í samhengi pólitískra öfgastefna á borð
við fasisma og stalínisma, og kannski mætti
bæta við öðrum -isma, McCarthyisma. Ein-
faldar og villandi lýsingar sem notaðar eru til
að saka talsmenn ákveðinna skoðana um að
vera á mála hjá illum öflum, eða um að að-
hyllast hataða hugmyndafræði, eru fylgi-
fiskur nornaveiða“.
III Gagnrýni Jóns er afar hörð og athygl-isverð en undir lok greinar segir: „Ég
veit ekki hvort hugmynd Kristjáns með
greinaflokki sínum um póstmódernisma var í
upphafi að „forða oss frá illu“ – að benda fólki
á bölið í því skyni að koma í veg fyrir að
menn ánetjist því. En við því er á endanum
aðeins það að segja að ef til vill er hyggilegra
þegar til lengri tíma er litið að rækta heim-
spekilegar dygðir sínar með öðrum hætti en
þeim að útmála lesti óvinanna. Það er að
mínu mati miklu meiri öfugþróun fólgin í úti-
lokunaráráttunni sem einkennir margan
heimspekinginn og Kristján Kristjánsson í
ríkum mæli, heldur en í þeim hringum og
krókaleiðum sem póstmódernisminn hefur
haft í för með sér í vestrænum hugvísindum á
síðustu árum.“
Neðanmáls
Átímum þegar siðblindir ráðamenntreysta vald sitt en grafa undanvirðingu sinni má stundum finnafróun í því að huga að hinu smáa.
Og hvergi er sýnin smágerðari en á síðum
DV. Þar er ekki aðeins að finna viðtöl við
morðingja vikunnar, fréttir af dýraníðingum,
léttklæddum meyjum sem „selja líkkistur“, af
tíðum kynferðisafbrotum á Pitcairneyju í
Kyrrahafi, eða ógnvekjandi fyrirsagnir á
borð við: „Ísmaðurinn át hjarta úr ísbirni“
(DV, 27.9.). Þar er líka að finna sögur af
litlum atburðum sem
verða stórir í lýsing-
unni, fréttir sem enginn
blaðamaður vill þurfa að
skrifa vegna þess að
þær höfða bara til kerlinga og taugasjúk-
linga.
Réttlætið fer jafnan með sigur af hólmi í
hinni smágerðu sagnalist, þó að ekki fari allar
sögurnar endilega vel. Persónur og leikendur
eru venjulegir borgarar í óvenjulegum að-
stæðum. Þeir eru venjulega hvorki frægir né
ríkir, og flokksskírteinin verða þeir að af-
henda áður en þeim er hleypt inn í söguna.
Nú í vikunni bárust t.d. þær fréttir að ítalsk-
ur ellilífeyrisþegi hafi verið ættleiddur, en
honum leiddist einveran og auglýsti eftir fjöl-
skyldu til að eyða með ævikvöldinu (DV,
27.9.). Karlinn bauðst til að greiða með sér
um fjörutíu og fimm þúsund krónur á mánuði
en nýja fjölskyldan „hefur ekki hug á að taka
við peningunum“. Peningar eru jafn illa séðir
og pólitík í þessari frásagnarhefð. Þó á hug-
myndin eflaust eftir að rata inn í ítalska gam-
anmynd sem verður nógu vinsæl til að verða
að lokum endurframleidd í Hollywood. Þar er
rótgróin hefð fyrir því að græða á kvikmynd-
um sem deila á auðmagnið.
Íslendingar eiga samskonar sögur sem eru
faldar á síðum blaðanna milli stórfrétta úr
fjármálaheiminum og sviptingum á hinu háa
Alþingi. Ein slík saga segir frá Jakobínu í
Stellubúð á Grundarfirði sem er ofsótt af
STEF fyrir að leika tónlist eftir sjálfa sig í
búðinni sinni (DV, 27.9.). En það er ekki bara
mannfólkið sem kemst í hann krappann.
Frétt í sama blaði um lofthræddan páfagauk í
Blesugróf sem „á það til að festast uppi í tré“
fjallar um kostulega veiklun sem hefur yfir
sér ljóðræna vídd. Hvernig ætli það sé að
vera sá fugl sem þorir ekki að hefja sig til
flugs?
Sagan af páfagauknum jafnast þó ekki á
við tregablandna ævintýrið af lífi og dauða
pólsku engisprettunnar sem fannst í Stykk-
ishólmi undir lok ágústmánaðar (DV, 27.9.).
Frásögnin af engisprettunni „gullfallegu“,
svo notað sé orðalagið í frétt DV, er saga af
samstöðu og ríkri mannúð, þar sem teknar
eru örlagaríkar ákvarðanir undir álagi.
Hetjur frásagnarinnar eru Símon Sturluson
„hafnarverndarmaður“ (starfsheitið kallar á
sérfrétt), Róbert Arnar Stefánsson líffræð-
ingur og börn ráðamanna í Stykkishólmi. Það
var Símon „hafnarverndarmaður Stykk-
ishólmshafnar sem fann engisprettuna og fór
umsvifalaust með hana á Náttúrustofu Vest-
urlands þar sem starfsmenn tóku við henni“
segir í frásögn blaðsins. Lesandi fréttarinnar
fær sterka tilfinningu fyrir hraða, umfangi og
mikilvægi aðgerðarinnar. Hafnarvernd-
armaðurinn bregst rétt við kringumstæðum
og heldur í flýti með dýrið til sérfræðinga
staðarins. Af fréttinni má sjá að það er
margra manna verk að hugsa um eina engi-
sprettu.
Í frásögn DV verður engisprettan að ger-
anda í þessu mikla sjónarspili.
Hún sest „að í glerbúri“ á Náttúrustofu
Vesturlands og vekur „verðskuldaða athygli“
og áhuga meðal bæjarbúa svo vitnað sé í for-
stöðumann Náttúrustofu Vesturlands. Svo
mikil var ásóknin í engisprettuna að um helg-
ar tóku „börn starfsmanna ráðhússins og
Náttúrustofunnar […] engisprettuna heim“,
sáu um hana og héldu „henni félagsskap“. En
allar góðar sögur taka enda. Þó að engi-
sprettan væri hrókur alls fagnaðar, byggi rík-
mannlega og hefði nóg af krásum að éta, var
lífi hennar ekki bjargað: „þann 18. september
drapst hún. Eflaust þykir mörgum Hólm-
aranum sjónarsviptir af engisprettunni.“
Síðasti mánuður var góður tími í Stykk-
ishólmi ef marka má fréttina. Sagan af pólsku
engisprettunni sem vildi verða Snæfellingur
er saga af þolgæði, saga af lítilli pöddu sem
hélt langan veg vestur um haf allt til Íslands,
kom í sumarlok og dó á miðju hausti. Nú ber
hún litlu engisprettubeinin sín í Hólminum.
Svona háleit getur hugsunin á DV verið. „Og
ekki fellur einn þeirra til jarðar án vitundar
föður yðar“ segir í Matteusarguðspjalli um
smáfuglana. Guð Nýja testamentisins er þó
lítið fyrir pöddur og ólíklegt að hann hafi
nokkru sinni fært líf þeirra og dauða til bók-
ar. Svona miklu lengra eru skríbentarnir á
DV komnir í siðfræðinni.
Tími engisprettunnar
Fjölmiðlar
eftir Guðna Elísson
gudnieli@hi.is
’Þar er líka að finna sögur af litlum atburðum semverða stórir í lýsingunni, fréttir sem enginn blaðamað-
ur vill þurfa að skrifa vegna þess að þær höfða bara til
kerlinga og taugasjúklinga.‘
EITT ER því orðið augljóst: Þeir sem hafa áhuga á kennsluháttum í sagnfræði á há-
skólastigi á Íslandi (og vilja eða hafa tíma til að tjá sig um það efni á Gammabrekku) telja
breytinga þörf. Mig langar til að bæta því við að ég er sammála því. Auðvitað er margt
vel gert í sagnfræðiskor, auðvelt er að gagnrýna og yfirleitt er ekki talin ástæða til að
fjölyrða um það sem vel er gert. En kennslufyrirkomulagið þarf að laga.
Ég vil líka nefna eitt í sambandi við „hagnýtt“ gildi sagnfræðinnar. Mér finnst að við
þurfum ekki endilega að reyna fyrst og fremst að þóknast markaðnum heldur miklu frek-
ar að láta hann sannfærast um gildi góðs hugvísindanáms. Í Bretlandi sækjast stórfyr-
irtæki t.d. eftir fólki með góða háskólagráðu í hug- og félagsvísindum af því að það er talið
að slíkt fólk hafi lært að læra; að tileinka sér þekkingu og beita henni. [...]Nú er líka tals-
vert um það talað, hvort sem er í sambandi við kennslu eða annað, að allt þurfi að vera
„skemmtilegt“; annars sé það illa gert og gamaldags. Sagnfræðinám á auðvitað ekki að
vera „skemmtilegt“ bara til að þóknast þeim nemendum sem ekki nenna að gera nám sitt
skemmtilegt með ástundun og ábyrgð. Sagnfræðinemar verða að læra vinnubrögð í faginu
[...]. Sagnfræðinemar þurfa líka að læra söguspeki. Þeir þurfa að kynna sér mismunandi
sjónarmið innan fræðigreinarinnar um söguritun, staðreyndir, túlkun og allt þetta sem
gerir sagnfræði að öðru og miklu meira en annálaritun. Í stuttu máli: Sagnfræðinemar
þurfa að stunda nám í Aðferðum.
En sagnfræðinemar þurfa ekki að sitja í námskeiðum þar sem farið er yfir það sem
gerðist úti í heimi og á Íslandi frá upphafi til okkar daga í hinum hefðbundnu I-IV mann-
kynssögu- og Íslandssögunámskeiðum – nema þeir vilji það og kennarar vilji kenna slík
námskeið. Eflaust mættu slík námskeið áfram vera til staðar fyrir þá sem það kjósa,
beggja vegna kennaraborðsins. Það er þó blekking að halda því fram að í þessum yfirlits-
kúrsum takist uppfræðurunum að koma öllu því „helsta“ til skila. Menn velja og hafna í
þeim efnum, eftir eigin áhugasviði og þekkingu.
Guðni Thorlacius Jóhannesson
Kistan www.kistan.is
Sagnfræðikennsla á villigötum?
Morgunblaðið/Ómar
Sagnfræðilegar staðreyndir koma mér við.