Lesbók Morgunblaðsins - 02.10.2004, Blaðsíða 7

kaupamaður austur á Síðu. Sveitastörfin
fórust landfræðingnum vel úr hendi og hann
lærði íslensku og honum áskotnuðust pen-
ingar. En ferðaþráin var sterk og nábúinn
Grímsvötn stóðu ljóslogandi fyrir augum
hans, síðan um vorið. Guðmundur hafði farið
að gosstöðvunum við fjórða mann í apríl
1934, meðan á gosinu stóð. Hann upplýsti
Kalla, sem vann ötullega að því að komast
þangað upp eftir, um leiðir og staðhætti og
þegar tveir ferðafélagar voru fundnir í
Reykjavík (dr. Ernst Herrmann og Wilhelm
Schneiderhan) örkuðu þremenningarnir af
stað upp Síðujökul með sleða í eftirdragi.
Jökullinn var þungur yfirferðar þetta síð-
sumar og vikur- og öskudreifar gerðu þeim
erfitt fyrir. „Við komumst alla leið á þremur
dögum. Og hugsaðu þér, að standa í gufu og
brennisteinssvækju á barmi gígsins og horfa
yfir rjúkandi vatn, íshamra og svarta óreiðu
…það var ótrúlegt.“ Kalli ljómar þegar
hann segir frá og veifar höndum. Og hann
lýsir hættulegri ferð þremenninganna niður
af jöklinum í vondu veðri, sundreið í ám og
kviksyndinu sem þeir lentu í á hestunum.
Þá munaði mjóu en íslensku fylgdarmenn-
irnir, einkum Stefán á Kálfafelli, kunnu sitt
fag og allt fór vel. Í september tók svo
smalamennskan við hjá Kalla og hún þótti
honum erfið en skemmtileg.
Karl sigldi heim til Þýskalands haustið
1934 og skrifaði m.a. greinar um Gríms-
vatnaförina (sjá t.d. Zeitschrift für Erd-
kunde, 4. árg. 10. hefti, 1936) en Ísland hélt
áfram að toga í hann. Hann sótti um náms-
styrk til að læra íslensku og leitaði líka aft-
ur til bróðurins. Búið var að munstra Kalla í
þýska herinn (í fjallaherdeild) eins og aðra
unga menn en enn var alllangt í hildarleik-
inn sem við tók 1939 og fararleyfi sjálfsagt.
Brátt stóð hann aftur á hafnarbakkanum í
Reykjavík. „Mér þótti gott að ganga aftur
um Austurstræti og Laugaveg og komast á
ball á Hótel Borg. Stúlkurnar í Reykjavík
reyndu að vera eins flottar og þær í stór-
borgum Evrópu. Svo gat maður bara gengið
heim eftir ballið, ég bjó nefnilega á Fjöln-
isvegi meðan ég var í borginni,“ segir Karl
og verður býsna kíminn á svipinn.
Með aðstoð Edwards, Guðmundar og
fleiri hóf Kalli nám í íslensku á Akureyri en
hann vann líka sem hestasveinn og vinnu-
maður að Grund í Eyjafirði. Hann gekk á
fjöll, ók á bíl þvert yfir landið, reið um víða
vegu og fór m.a. bæði ríðandi suður heiðar
til Reykjavíkur við þriðja mann og líka
aleinn á hesti þaðan austur um allt land til
Mývatns og Akureyrar. „Það kom fram í út-
varpinu hvar ég var staddur hverju sinni,“
segir Kalli og kinkar kolli, „en ég man ekki
lengur hvar ég fékk bestu viðtökurnar og
mest af kaffi og kökum. Gestrisnin var ein-
stök og fólkið alls staðar svo vingjarnlegt.
Íslendingar þessa tíma voru flestir hægir,
traustir, elskulegir, og tengdir náttúru
landsins, og ég held að þannig sé það enn.“
Þegar austurrískur fjallamaður og vinur
Guðmundar frá Miðdal, Rudolf Leutelt, kom
hingað til lands ásamt ítölskum aðalsmanni
til að kanna Vatnajökul sumarið 1935,
hringdi Guðmundur norður og bað Kalla að
slást í för. Ekki þurfti að spyrja Kalla tvisv-
ar og hann lagði ánægður af stað í annan
leiðangur sinn á Vatnajökul. Fleiri urðu þeir
reyndar því Guðmundur, Kalli og Rudolf
fóru saman um Öræfajökul og austurhluta
Vatnajökuls nokkru seinna sama ár. Þeir
gengu líka saman á Snæfellsjökul.
Af Rudolf Leutelt er að segja að hann átti
fjallamennskuskóla í Tíról, fór nokkrar ferð-
ir hingað til lands og kenndi m.a. á fjalla-
mennskunámskeiðum Fjallamanna 1938 og
1939. Hann hvarf ekki heim til Austurríkis
eftir að heimsstyrjöldin hófst í september
1939 og var í Reykjavík þegar Bretar her-
námu landið snemma árs 1940. Hann reyndi
að komast hjá handtöku þegar bresku hern-
aðaryfirvöldin smöluðu saman öllum þýsku-
mælandi karlmönnum í landinu, Þjóðverjum
jafnt sem Austurríkismönnum, til þess að
senda þá í einangrunarbúðir í Bretlandi.
Ekki tókst Rudolf að dyljast í borginni og
var hann sendur með því fangaskipinu sem
talið er að þýskur kafbátur hafi sökkt undan
Íslandi. Hann fórst ásamt mörgum öðrum.
Vatnajökulsleiðangur þeirra þremenninga
er um margt merkilegur. Þeir gengu ekki
rakleiðis í Grímsvötn heldur í vestur og
norður á Bárðarbungu sem þeir kölluðu
Vatnajökulsgnípu og mældu hana sem
hæsta tind Íslands, 2.223 m háa, en með
ófullkomnum mælitækjum (bungan er nú
gefin upp sem 2.009 m há). Ítalinn, A. Pol-
litzer de Polhengi, treysti sér ekki alla leið
og beið hinna. Þetta var löng ferð og ekki
auðratað til baka ofan af norðvesturhluta
jökulsins, örugga leið upp á Grímsfjall. En
þangað komust þeir allir og unnu nokkurt
afrek í Grímsvötnum. Kalli og Rudolf gengu
nefnilega og klifruðu niður brattar og
sprungnar jökulfannir utan í Grímsfjalli og
bröltu um íshröngl alla leið að gígopunum
frá 1934 og komust þannig fyrstir manna á
Grímsvatnasléttuna (íshelluna sem flýtur í
öskjunni). Ljósmyndir þeirra félaga sýna
hvernig umhorfs var og minnir allt mjög á
ummerki eftir gosin 1983 og 1998. Mynd-
irnar voru seldar um víða veröld og báðir
rituðu greinar um ferðina.
Enn hélt Karl til Þýskalands og nú tók
við kennsla í þrjú ár, ekki í landafræði held-
ur íþróttum, í skólakerfi sem miðaðist orðið
við hinn „hágermanska og aríska anda“. Á
meðan beið hann eftir stöðu sem aðstoð-
arkennari við Tækniháskólann í Stuttgart.
Enn fremur gegndi hann sinni herskyldu.
Fjallamennskunni viðhélt hann með því að
fara vítt og breitt um Alpana. „Við, nokkrir
félagar úr fjöllunum, unnum síðan í heilt ár
að því að afla fjár til þess að skipuleggja og
fara í leiðangur á nokkra 6.000 metra tinda í
Perú (Corderilla Blanca). Það tókst og sum-
arið 1939 hófum við mikla ævintýraferð sem
lauk með því að við klifum sjö tinda sem
enginn hafið farið á áður og þar á meðal
Huascaran Norte (6.650 m) sem er lægri
tindurinn á hæsta fjalli Perú.“ Ég spyr
Kalla ekki um pólitíska afstöðu hópsins en
býst við að þeir félagar hafi farið vestur
með stuðningi og blessun þýskra stjórn-
valda. Fortíðin á 4. og 5. áratugnum er
mörgum Þjóðverjanum erfið til umræðu;
það liggur í loftinu þegar frásögninni vindur
fram.
Þrír úr leiðangurshópnum fórust í snjó-
flóði undir lok leiðangursins en Kalli og hin-
ir lokuðust inni í Perú vegna seinni heims-
styrjaldarinnar. Þar vann hann fyrir sér
m.a. með þýskukennslu. Árið 1942 fóru fram
skipti á Þjóðverjum og Bandaríkjamönnum
(ekki stríðsföngum) milli álfa og komst Kalli
þá heim. Hann var umsvifalaust sendur til
Grænlands með 12 manna flokki hermanna
og sérfræðinga sem áttu að reka veðurstöð
á austurströnd Grænlands. Fáeinum dögum
eftir landtöku norðarlega á ströndinni hand-
tóku Bandaríkjamenn flokkinn mótspyrnu-
laust og sendu vestur um haf. Það sem eftir
lifði styrjaldarinnar dvaldi Kalli í fangabúð-
um í Bandaríkjunum. Þar hóf hann að skrifa
þá fyrstu af allmörgum bókum sínum (Eis-
gipfel unter Tropensonne, Schlüsselverlag,
Innsbruck, 1951). Ein þeirra er skáldsagan
Jökullinn brennur og gerist hún á Íslandi
1934–1935. Söguhetjurnar er tveir ungir
þýskir námsmenn (Der Gletscher brennt,
Westermann Verlag, Braunschweig, 1956).
Eftir stríð stofnaði Kalli fjölskyldu með
Ingeborg og vann fyrir sér með skrifum,
fyrirlestrum og könnunarferðum, m.a. til
Brasilíu. Hún vann lengst af sem ritari og
aðstoðarmaður eiginmannsins. Þekktastur
varð Kalli fyrir að aka Mercedes Benz
fólksbíl hring með nær öllum ströndum Suð-
ur-Ameríku (frá Ríó í Brasilíu suður og
norður um til Caracas í Venesúela), með
Ingeborg og Marion, árin 1954–1956. Hann
vann líka við fararstjórn, m.a. á Íslandi,
Svalbarða og Grænlandi en annaðist landa-
fræðikennslu sem prófessor við Kennara-
háskólann í Schwäbisch Gmünd seinni árin,
allt til 1973. Hann var enn eftirsóttur fyr-
irlesari á níræðisaldri og sýndi okkur nýleg
plaköt með fundarboðum Þýska Alpa-
sambandsins. En allri þessari reyfara-
kenndu sögu, sem hér er stikluð á hunda-
vaði, hefur hann lýst í ævisögu sinni (Und
über mir die Sterne – zwischen Nordpol
und Feuerland, Eugen Salzer-Verlag, Heil-
bronn, 1993) og komst sagan sú aðeins lít-
illega til skila á þeim klukkustundum sem
við ræddum saman í Hohenstaufen.
Tíminn okkar Kurts var orðinn naumur
og eftir enn eina máltíðina gengum við á
röðina til að kveðja. Söguhetja vor vildi
fylgja gestum út. Þegar við kvöddumst á
stéttinni rétti dr. Karl Schmid-Tannwald
mér handskrifuð blöð með nokkrum svörum
við sumum spurningum mínum. Hann hafði
hugsað svörin upp á nýtt og náð að forma
þau snarlega eins og sá vani rithöfundur
sem hann er. Þar verður honum tíðrætt um
„das Geheimnis der Freiheit“ – eða leynd-
ardóm frelsisins – sem Íslandi átti þátt í að
opna fyrir honum og einnig um „den Durch-
gang durch das Imaginäre zu wagen“ – að
þora að gefa sig draumum og ímyndunum á
vald. Mér skildist, meðan við ræddum sam-
an, að hvort tveggja hafi verið tilgangur
lífsins fyrir honum. Svörin eru of löng fyrir
Lesbókargrein.
Öldungurinn veifaði glaðlega með hvítt
hárið flaksandi í golunni þegar við ókum úr
hlaði.
um fyrir 70 árum
Höfundur er jarðeðlisfræðingur.
Ljósmynd/Hans-Helmut Kellenbenz
Lesbók Morgunblaðsins ˜ 2. október 2004 | 7