Lesbók Morgunblaðsins - 02.10.2004, Blaðsíða 6

6 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 2. október 2004
H
ann tekur hress í bragði á
móti okkur Kurt Barten-
schlager í garðhliðinu, hvít-
hærður, lágvaxinn og kvik-
ur með þessum orðum, á
skýrri íslensku: „Komdu
sæll, íslenski strákur, og verið velkomnir í
húsið okkar.“ Miðað við þennan aldna mann,
með mín ríflega 50 ár að baki, er ég vissu-
lega strákur.
Við Kurt erum á yfirreið í Þýskalandi og
heimsækjum landfræðinginn og könnuðinn
dr. Karl Schmid-Tannwald, 94 ára að aldri, í
Hohenstaufen í þeim hluta Þýskalands sem
kallast Schwaben, ekki langt frá Stuttgart.
Þar, neðan við kastala-
rústir Hohenstaufen-
ættarinnar, býr Karl
eða Kalli, eins og hann
var kallaður hér á Ís-
landi, með konu sinni Ingeborg, rétt um ní-
ræðri. Hann hefur eldað handa okkur súpu
og við hefjum langar og bylgjóttar samræð-
ur í stofu þar sem ótal myndir, plaköt og
bækur minna á firnalanga starfsævi þeirra
hjóna. Þar á meðal er málverk af Koll-
óttudyngju eftir Guðmund Einarsson frá
Miðdal. Kalli réttir mér glaður í bragði bók-
ina Fjallamenn með áritun Guðmundar og
biður um að ég bæti nýrri áritun við.
„Mannsi kom mér einfaldlega af stað í æv-
intýrin og opnaði hjarta mitt fyrir Íslandi.
Faðir þinn varð mér eins konar guðfaðir
þegar varð af því að ég komst til manns,“
segir hann og bætir við: „Hann var ótrúlega
dugmikill og hjálpsamur og svo þekkti hann
alla en ég átti reyndar marga góða vini á Ís-
landi, eins og Edward T. Árnason og Lárus
G. Lúðvíksson, og svo var það hann Þór-
arinn Jónsson tónlistarmaður í Berlín,
blessaður, en hann fórst í loftárás þar.“
Ingolf, sonur þeirra hjóna og læknir í
München bætist í hópinn (Marion, dóttirin
er vant við látin) líka húshjálpin Rima og
vinur þeirra hjóna sem tekur býsn af mynd-
um, Hans Helmut Kellenbenz, kallaður
Egon. Við skröfum og skoðum en Kalli
hendist ýmist inn á kontór til sín, vinnu-
stofu sem er full af dóti, myndum og lesefni,
eða fram í eldhús á milli þess sem hann
borðar og talar. Hann fer á flug í löngum
sögum sem verða auðveldlega að út-
úrdúrum. Alltaf heldur hann þó lífssögunni
áfram á réttum stöðum. Minnið er tært,
þráðurinn ljós og talandinn unglegur. Papp-
írs- og bókastaflinn á matarborðinu stækkar
og stækkar.
Karl Schmid-Tannwald er fæddur í Laup-
heim hjá Stuttgart 1910. Hann nam við
skóla í Berlín, Hamborg og Stuttgart og
lauk prófum sem íþróttakennari og land-
fræðingur. Í Stuttgart sá hann blaðagrein
sem lýsti eldgosi og umbrotum í Vatnajökli
á Íslandi, þ.e. Grímsvatnagosinu í apríl
1934. Hann varð mjög upprifinn og hugsaði
með sér: „Þangað vil ég.“ „Ég gat varla sof-
ið fyrir spenningi,“ segir Karl. „Þú hefur nú
aldrei getað það,“ heyrist í Ingeborgu, sem
situr gegnt manni sínum og brosir. Ekki var
samt gatan bein því með aðstoð bróður síns
lagði hinn ungi menntamaður fyrst aleinn
upp í ferð til sænska Lapplands þar sem
hann bjó um hríð með Sömum en fór þaðan
nyrst um Noreg og endaði suður í Bergen.
„Þar komst ég að því að Lyra sigldi til Ís-
lands á fimmtudögum. Ég átti 50 mörk en
farið kostaði 45. Ég hugsaði sem svo að allt
hlyti að ganga upp og sló til,“ segir Kalli og
brosir breitt og klappar mér á öxlina: „Svo-
lítið eins og Íslendingur,“ heldur hann
áfram.
Í Reykjavík, sem kom honum hlýlega fyr-
ir sjónir þótt hún væri gráleit, gisti Kalli á
sjómannaheimili og eins framfærinn og
hann er, komst hann fljótlega að því að
nokkrir Þjóðverjar bjuggu í borginni og ein
kvennanna í þeim hópi væri meira að segja
gift manni sem allt vissi um öræfi Íslands,
náttúru og staðhætti. Þannig komst hann í
kynni við listamanninn og fjallamanninn
Guðmund Einarsson og fjölskyldu hans í
Listvinahúsinu á Skólavörðuholti. Guð-
mundur útvegaði Kalla fljótlega vinnu sem
Í Grímsvötn
Karl Schmid-Tannwald er þekktur fjalla- og
ævintýramaður sem kom fyrst hingað til
lands um miðjan fjóra áratuginn að klífa fjöll
og kanna hálendið. Frægastar eru ferðir
hans í Grímsvötn og á Vatnajökul. Karl er nú
á tíræðis aldri og rifjar upp ævintýralegan
feril sinn.
Eftir Ara Trausta
Guðmundsson
aritg@simnet.is
Á Vatnajökli Rúmlega 60 ára gömul mynd af dr.
Karli Schmid-Tannwald á Vatnajökli.
Erfiði Leiðangurinn 1935 fór bæði á Bárð-
arbungu og í Grímsvötn. „Þetta var mikið erf-
iði,“ segir dr. Karl Schmid-Tannwald eða Kalli
eins og hann kallaðist hér heima.
Grímsvötn um ári eftir eldgosið 1934. Horft til
Grímsfjalls. Ljósmyndir dr. Karls Schmid-
Tannwalds og Rudolfs Leutelts af gosstöðvunum
vöktu mikla athygli og birtust víða um heim.
Dr. Karl Schmid-Tannwald á tíræðisaldri heima í
Hohenstaufen (júlí 2004).
leikur, sviðshreyfingar og búningar verða í
þeirra höndum og annar þeirra verður líka að-
stoðarleikstjórinn minn. Ég mun því hafa
sterka sveit í kringum mig. En þetta er líka svo
stór hluti af starfi leikstjórans, að velja saman
gott fólk. Skapa hóp sem getur skapað saman
og miðlað hvert öðru. Ég get varla beðið eftir
því að leikararnir mínir sjái þá og hvað þeir
hafa fram að færa. Og ég hlakka til að kynna
leikarana fyrir þeim. Ég mun sýna þá eins og
dótið mitt. Ég er með svona leikara, og svona
leikara, og líka einn svona og já, svo er einn
svona leikari.!!! Svo er ég með Atla Heimi í
músíkinni. Þeir koma á frumsýninguna á Svik-
um og þeir verða með námskeið í Þjóðleikhús-
inu í október. Síðan förum við beint í vinnuna
við sýninguna í eina viku en gerum svo hlé og
byrjum aftur í lok nóvember og frumsýnum í
lok janúar.“
Hvernig er að eiga svona náið samstarf við
manninn þinn við þessi verkefni?
„Það er einfaldlega alveg frábært. Hann tók
sér reyndar nokkurra daga umhugsunarfrest
eftir að ég spurði hann hvort hann vildi gera
það. Það var mjög dramatískur tími á heim-
ilinu, meðan hann var að hugsa málið. Svo sagði
hann, já, já, ókei, ég er til í þetta. Þetta hefur
verið alveg ofboðslega skemmtilegt og við höf-
um verið að fara út á land að safna hugmyndum
og átt endalausar umræður um verkefnin og
listina sem halda áfram á koddanum fram á
nótt. Það er semsagt mjög hagkvæmt fyrir leik-
stjórann að sofa hjá leikmyndahönnuðinum.
Það er eitthvað sem leikstjórar ættu að gera
meira af!!“
Þú sagðir mér að þú hefðir tekið þér góðan
tíma í undirbúning og nánast lært leikritin ut-
anað. Er það ekki einum of langt gengið?
„Jú, jú, en það er ákjósanlegt. Að vera einni
meðgöngu á undan leikurunum og sýna þeim
þá virðingu að maður sé búinn að velta verkinu
fyrir sér og læra það. Vita hvað dúkkar upp á
næstu síðu. Þetta greiðir fyrir vinnunni og því
að fólk sé ekki að fara í rangar beygjur að
óþörfu. Það er mikilvægt fyrir leikarann að
leita en nauðsynlegt að leita á réttum stöðum.
Það er leikstjórans að benda á réttu staðina.
Vera nægilega vel undirbúinn til þess. Ég get
ekki hugsað mér að vinna öðruvísi. Reyna að
vera búin að ákveða hvert ferðinni er heitið og
njóta svo útsýnisins á leiðinni.“
Stórt svið og lítið svið. Hvaða máli skiptir
það?
„Það er fyrst og fremst spurning um hreyf-
ingu og form. Svik er þriggja manna leikrit þar
sem skiptast á tveggja og þriggja manna senur.
Það kemur allt annað form á senuna þegar
þriðja persónan bætist við. Og þegar persón-
urnar eru orðnar tíu þá eru allt aðrir kraftar
farnir að hafa áhrif á hreyfinguna og formið.“
En hvort hefur frekar höfðað til þín sem leik-
konu, að leika á stóru eða litlu sviði?
„Minn áhugi hefur beinlínis verið á Stóra
sviðinu. Ég lít á mig sem stórasviðsleikkonu og
þá má ekki misskilja það sem eitthvert yfirlæti.
Mér hefur einfaldlega þótt óskaplega áhuga-
vert að vinna á stóru sviði, Ég hef stúderað
þetta mjög mikið í gegnum tíðina. Fjarlægðir á
stóru sviði eru svo afstæðar. Á stóru sviði þarf
maður á umframorku að halda. Hvar tekur
maður hana? Hvað er hún? Hvað er karisma?
Hugsanir, minningar, húmor, kynorka, einbeit-
ing. Það þarf að spyrja spurninga eins og
hvernig get ég sýnt stóra hluti án þess að leika
mjög stórt og hvað þarf ég að sýna mikið til að
sýna nóg. Þó að mér hafi alltaf fundist spenn-
andi að þenja mig í allar áttir og láta reyna á
mig hefur mér alltaf þótt mest spennandi þegar
áhorfandinn kemur til móts við mig og hallar
sér bókstaflega fram í sætinu og vill sjá og
heyra hvað maður er að gera frekar en að víkja
sér undan leikaranum sem frussar munnvatni
yfir fjóra fremstu bekkina.“
Þarna ertu að tala um leiktækni.
„Tækni og tilfinningar, því maður spyr sig
hvað er hægt að fara djúpt í ákveðnar tilfinn-
ingar. Hvernig nýtir maður sér það tilfinn-
ingaminni sem líkami manns býr yfir? Stundum
finnst mér ég fara eina, tvær eða þrjár kyn-
slóðir aftur í gegnum tilfinningaminnið og allt í
einu vera komin aftur í ömmu mína eða lang-
ömmu. Við erum ekki bara þessi eini líkami
heldur síðasti áfanginn á langri leið. Ég kem
innan úr annarri konu sem kom innan úr ann-
arri konu og þannig koll af kolli. Stundum þeg-
ar maður er að leika og hefur tæknina á valdi
sínu þá gerast hlutir sem maður vissi ekki að
væru til í manni. Allt í einu kemur rödd úr
barka manns sem hljómar eins og allt önnur
kona. Kannski amma mín? Eða afi? Einhver
hreyfing sem aldrei hefur komið áður. En hún
er þarna. Í genunum. Einhverju minni sem nær
svo óralangt aftur.
Ég hugsa reyndar oftar um hlutverkin sem
ég hef fengið að leika sem form fremur en per-
sónur. Hefðbundin vinnuaðferð mín er að byrja
á dálítið dramatískan hátt og setja svo inn á
lokasprettinum eitthvert absúrdítet. Einhvern
fáránleika. Ég leita ekki að leik heldur formi
fyrir hlutverkið.“
Skoðarðu fólk þegar þú ert að undirbúa hlut-
verk?
„Nei, ég geri það ekki. En ég fylgist vel með
fólki og legg ýmislegt á minnið sem ber fyrir
augun.“
Hvað er mikilvægast af þeim áhöldum sem
leikarinn hefur yfir að ráða?
„Hann hefur sál sína og líkama og vonandi
góðan texta, gott leikrit. Í mínum huga er rödd-
in mikilvægasta líffæri leikarans. Sál leikarans
og rödd hans eru eitt, órjúfanleg.
Röddin hefur verið aðaláhugamál mitt sem
leikara og hún er hvort tveggja í senn, heið-
arlegasta og viðkvæmasta tækið okkar leik-
aranna. Ég get einna helst lýst röddinni sem
eins konar himnu yfir rjómanum. Þessi himna
er lífræn og hún má ekki rifna heldur verður
hún alltaf að þekja rjómann. Röddin er hljóð-
færi og það er misjafnt hvernig hún hljómar og
það fer eftir því hvernig maður er stemmdur
það kvöldið. Og maður á að leyfa henni að vera
misjöfn og koma manni á óvart. Ef maður beitir
röddinni alltaf eins og segir sömu setningarnar
alltaf á sama fyrirfram ákveðna háttinn, þá er
maður farinn að deklamera og þá er þessi líf-
ræna himna horfin. Það er ekki lifandi leikur.“
Aftur að litlu sviðunum. Þar er nálægðin
meiri sem kallar á aðra aðferð.
„Lítil svið krefjast meira látleysis í leik. Ég
leita reyndar aldrei að leik í þeim skilningi held-
ur stöðu. Stöðu í merkingunni status persón-
unnar. Og þá skiptir máli að skoða bæði innri
og ytri status persónunnar. Það getur verið
mikill munur á því og þar er oft hið dramatíska
afl persónunnar fólgið. Stór ytri staða og lítil
innri staða eða öfugt. Og svo er stundum best
að gera sem minnst. Það krefst oft mesta hug-
rekkisins af leikaranum að gera lítið en það
þarf að uppgötva og það þarf að æfa líka.“
Þagnir eru texti ekki síður en orð. Ertu ekki
sammála því?
„Jú, og nú erum við komin þangað í vinnunni
með Svikum að þagnirnar eru farnar að æpa.
Þær segja meira en orðin. Sem minnir mann á
að maðurinn er alltaf sterkastur í þögninni. Og
ef til vill er þögnin rödd Guðs.“
Ingvar E. Sigurðsson og Felix Bergsson í hlutverkum Roberts og Jerrys í Svikum eftir Harold Pinter.