Lesbók Morgunblaðsins - 09.10.2004, Blaðsíða 10

10 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 9. október 2004
V
ið sem búum í „vestrænum
lýðræðisríkjum“ erum vön því
að geta sett okkur á dálítið
háan hest. Lengi vel til-
heyrðum við tiltölulega litlum
klúbbi ríkja, þar sem lýðræði
var viðtekið stjórnarform. Við lok kalda
stríðsins varð gífurleg breyting; lýðræði er
nú algengasta og eftirsóttasta stjórnarform
ríkja. Engu að síður höldum við áfram að
líta svo á að við séum til fyrirmyndar – við
sendum eftirlitsmenn til að fylgjast með því
að kosningar fari vel fram í vanþróaðri lýð-
ræðisríkjum; samanburðurinn er okkur á
flesta lund í hag.
Getur verið að hinn hag-
stæði samanburður verði
stundum til þess að við gleym-
um því að okkar eigið lýðræði
hefur þróazt í áranna og aldanna rás – og að
það sé langt í frá komið á endapunkt full-
komnunarinnar?
Samfélagsþróun og lýðræði
Höfundur þessarar greinar ræddi fyrir
skömmu ásamt fleiri blaðamönnum við Rich-
ard Armitage, aðstoðarutanríkisráðherra
Bandaríkjanna. Umræðurnar snerust að
miklu leyti um Írak og Armitage var spurð-
ur út í ummæli öldungadeildarþingmanns
repúblikana, sem hafði sagt daginn áður að
það þýddi ekki að búast við vestrænu lýð-
ræði í Írak; kannski yrði það „rúmenskt lýð-
ræði“.
Svar Armitage var á þessa leið: „Okkar
lýðræðiskerfi hefur þróazt hægt á mörgum
árum. Í byrjun tuttugustu aldarinnar fengu
konur ekki að kjósa í mínu lýðræðisríki. Það
var ekki fyrr en 1965 sem Bandaríkjamenn
af afrískum uppruna fengu að kjósa. Utan-
ríkisráðherra Bandaríkjanna [Colin Powell]
mátti ekki kjósa. Lýðræðiskerfi … þróast á
löngum tíma. Og ég geri ráð fyrir að við því
megi búast í Írak.“
Hvort heldur sem var í byrjun 20. aldar
eða fyrir 1965 litu bæði Bandaríkjamenn
sjálfir og umheimurinn vafalaust á Banda-
ríkin sem eitt af fremstu lýðræðisríkjum
veraldar. Samt hafa þær gífurlegu breyt-
ingar orðið síðan, sem Armitage lýsti. Vest-
rænt nútímalýðræði er afsprengi tiltekinnar
samfélagsþróunar, sem of langt mál væri að
rekja hér, en kapítalismi, skynsemishyggja
og mótmælendatrú koma þar m.a. við sögu.
Samfélag okkar heldur áfram að þróast og
lýðræðið hlýtur að þróast með því. Það, sem
við töldum fullnægjandi lýðræðislega stjórn-
arhætti fyrir hálfri öld eða kannski bara fyr-
ir áratug, hentar okkur ef til vill ekki í dag.
Meginkrafan: Þátttaka
Aukin hagsæld, meiri menntun borgaranna
og upplýsingabyltingin hefur valdið því að
meginkrafan um umbætur í vestrænum lýð-
ræðisríkjum er um meiri þátttöku borg-
aranna í hinu lýðræðislega ferli. Það er
miklu minni munur en áður fyrr á kjósand-
anum og hinum kjörna fulltrúa hans. Kjós-
andinn hefur miklu betri forsendur en fyrir
fáeinum áratugum til að mynda sér skoðun á
flóknum úrlausnarefnum, tjá hana og taka
afstöðu. Þá er eðlilegt að spurt sé hvort það
sé eðlilegt að kjósendur fái aðeins að koma
að ákvörðunum um stór mál með þeim hætti
að velja á nokkurra ára fresti fólk til að tak-
ast á við viðfangsefnin fyrir sína hönd.
Víða hefur verið brugðizt við þessari kröfu
fyrst og fremst með því að auka þátttöku
hins almenna borgara í undirbúningi ákvarð-
ana með því að virkja hann í umræðum og
leita álits hans. Það er t.d. raunin í Frakk-
landi eins og Sandrine Rui, annar frummæl-
andinn á ráðstefnu Háskóla Íslands og
Morgunblaðsins um lýðræði, lýsir hér í
blaðinu. Hér á landi hefur þetta sömuleiðis
færzt í vöxt á undanförnum árum, t.d. með
íbúaþingum sveitarfélaganna, þar sem eink-
um er leitað álits borgaranna varðandi
skipulagsmál. Slíkt stuðlar ekki sízt að því
að rjúfa einokun tiltölulega fámenns hóps
embættismanna og sérfræðinga á hug-
myndum um framtíðarskipulag í bæjum og
borgum. Áratugum saman hefur hin við-
urkennda aðferð við skipulag nýrra hverfa á
Íslandi verið sú að sækja hugmyndir til ann-
arra embættismanna og sérfræðinga í öðr-
um löndum, í stað þess að spyrja fólkið, sem
á að búa í hverfunum, hvað því finnist áður
en setzt er niður við að skipuleggja. Al-
menningur hefur eingöngu fengið að senda
inn athugasemdir eftir á, við hér um bil full-
mótað skipulag. Þetta er því þörf breyting.
Það er umhugsunarefni hvort taka eigi
upp lög- og stofnanabundið samráð við al-
menning við stórframkvæmdir, eins og Rui
lýsir að gerist í Frakklandi. A.m.k. kynni
slíkt að bæta til muna umræðuhætti um slík-
ar stórframkvæmdir og stuðla að því að all-
ar upplýsingar, jafnt þær sem styðja að ráð-
izt verði í framkvæmdir, sem og þær sem
nota má sem rök gegn framkvæmdunum,
séu snemma í ákvörðunarferlinu dregnar
fram í dagsljósið og lagðar fyrir almenning.
Menn geta t.d. velt því fyrir sér hvaða áhrif
það hefði haft á framvindu máls á borð við
ákvörðunina um byggingu Kárahnjúkavirkj-
unar, hefðu slíkar aðferðir verið viðhafðar.
Barátta fyrir beinu lýðræði
Það er minna um að almenningi hafi verið
gefinn kostur á að taka þátt í ákvörðuninni
sjálfri með atkvæðagreiðslu. Slíkt fyr-
irkomulag á sér langa hefð á stöku stað, t.d.
í Sviss og í einstökum sveitarfélögum í
Bandaríkjunum, en hefur enn sem komið er
ekki orðið meginreglan í vestrænum lýðræð-
isríkjum. Þar sker Ísland sig ekki úr; helzta
undantekningin er atkvæðagreiðslan, sem
Reykjavíkurlistinn efndi til um Reykjavík-
urflugvöll árið 2001.
Af og til á undanförnum árum hefur verið
krafizt þjóðaratkvæðagreiðslu um einstök
mál, einkum þá mál sem miklar og djúp-
stæðar pólitískar deilur hafa verið um. Í
ljósi þess að lagarammann vantar, hafa ekki
verið efni til að ráðast í slíkar atkvæða-
greiðslur. Hins vegar má auðvitað velta því
fyrir sér hvort það hefði ekki stuðlað að því
að um mál á borð við Kárahnjúkamálið hefði
ríkt meiri sátt, hver svo sem niðurstaðan
hefði orðið, ef það hefði verið borið undir al-
menna atkvæðagreiðslu og almenningur
fengið tækifæri til að segja sína skoðun.
Morgunblaðið hefur hvatt til þess frá
árinu 1997 að leið almennra atkvæða-
greiðslna yrði farin hér á landi í stórauknum
mæli. Þeim hugmyndum var ekki alls staðar
vel tekið í upphafi, en þær hafa mætt vax-
andi skilningi meðal stjórnmálamanna,
væntanlega vegna þess að þeir átta sig á að
krafa almennings er sú sama.
Stjórnarskráin í brennidepli
Hinar gífurlegu deilur um fjölmiðlafrumvarp
ríkisstjórnarinnar, sem settu svip sinn á
sumarið, mörkuðu nokkur tímamót í þessu
efni. Beiting forseta Íslands á 26. grein
stjórnarskrárinnar beindi væntanlega aug-
um margra að því hversu fráleitt það er að
setja í vald eins manns hvort þjóðin eigi að
fá að greiða atkvæði um mál eður ei. Deil-
urnar, sem á eftir fylgdu um þau skilyrði,
sem setja ætti fyrir því að niðurstaða þjóð-
aratkvæðagreiðslu yrði bindandi, sýndu
fram á að það mál þarfnaðist mun vandlegri
skoðunar og undirbúnings. Nú virðist orðin
samstaða um það á Alþingi að endurskoða
eigi stjórnarskrána. Yfirlýsing Halldórs Ás-
grímssonar forsætisráðherra í stefnuræðu
sinni á Alþingi fyrr í vikunni, um að við þá
endurskoðun verði að tryggja „lýðræð-
islegan rétt almennings til að fá fram at-
kvæðagreiðslur um mál sem miklu skipta“,
sýnir að væntanlega er nú stór meirihluti á
Alþingi fyrir slíkri breytingu.
Jafnógagnlegar og deilur sumarsins voru
á köflum, hafa þær þjónað því hlutverki að
beina athygli stjórnmálamanna að stjórn-
arskránni, sem var löngu tímabært. Stjórn-
arskráin er auðvitað grundvallarplaggið í
lýðræðislegri stjórnskipan okkar. Við endur-
skoðun hennar þarf að leitast við að styrkja
lýðræðið, ekki aðeins með því að tryggja að
almenningur geti krafizt þjóðaratkvæða-
greiðslna án milligöngu forsetans, heldur að
skýra verkaskiptingu helztu stjórnvalda og
styrkja þrígreiningu ríkisvaldsins, sem er
ein grundvallarreglan í öllum lýðræðisþjóð-
félögum.
Netlýðræði?
Efasemdamenn hafa talið að fjölgun þjóð-
aratkvæðagreiðslna myndi leiða til mikils
kostnaðar og fyrirhafnar. Þar kann nútíma-
tækni að koma til skjalanna. Menn hafa í
nokkur ár velt fyrir sér möguleikum Netsins
í þessu efni og fyrir þremur vikum var í
fyrsta sinn kosið á Netinu í þjóðaratkvæða-
greiðslu í Sviss. Á þriðja þúsund kjósenda í
fjórum úthverfum í Genf greiddu atkvæði á
Netinu og notuðu til þess sérstök númer og
aðgangsorð, sem þeir fengu úthlutað frá
stjórnvöldum, auk þess sem gefa þurfti upp
fæðingardag og -stað til að minnka hættu á
misnotkun. Atkvæðagreiðslan gekk vel; kjós-
endurnir greiddu atkvæði heima hjá sér, það
tók þrettán mínútur að telja yfir tvö þúsund
atkvæði og talið er að hættan á svindli eða
að upp komist hvað menn kjósa hafi ekki
verið á neinn hátt meiri en í hefðbundnum
kosningum.
Það er því þegar komin reynsla á notkun
Netsins í þjóðaratkvæðagreiðslu og full
ástæða til að skoða möguleika þess hér á
landi. Ísland stendur flestum löndum framar
í netnotkun og sú röksemd, að ekki hafi allir
aðgang að Netinu, verður brátt jafnúrelt og
sú röksemd gegn hefðbundnum kosningum
að ekki eigi allir þess kost að fara á kjör-
stað. Efasemdamönnum er hollt að hafa í
huga orð Steins Ringen stjórnmálafræðipró-
fessors á ráðstefnu Morgunblaðsins og HÍ,
að hugsanlega þekkjum við ekki einu sinni í
dag þær aðferðir, sem við munum í framtíð-
inni nota til að ná markmiðum lýðræðisins.
Alþjóðavæðing og lýðræði
Það, sem hér hefur verið sagt, fjallar um
lýðræði á vettvangi þjóðríkisins. Ekki verð-
ur hins vegar skilið við umræður um það
hvernig við getum bætt og eflt lýðræðið án
þess að horfa út fyrir landsteinana. Margir,
bæði á hægri og vinstri væng stjórnmál-
anna, hafa áhyggjur af því að alþjóðavæðing
dragi úr mætti lýðræðislegra stofnana í ein-
stökum ríkjum. Ríkisstjórnir og löggjaf-
arþing geta æ sjaldnar tekið ákvarðanir án
þess að taka tillit til þess, sem gerist á al-
þjóðavettvangi. Það er reyndar misskiln-
ingur að alþjóðavæðingin gangi eingöngu út
á ofurvald alþjóðlegra stórfyrirtækja, sem
þvingi stjórnvöld til að lækka skatta, draga
úr félagslegu öryggi og minnka ríkisútgjöld.
Í flestum opnustu hagkerfum heims hafa
ríkisútgjöld þvert á móti farið hraðvaxandi
og hagur almennings batnandi undanfarna
áratugi.
Engu að síður hefur alþjóðavæðingin graf-
ið undan fullveldi ríkja, í þeim skilningi að
ekkert ríki getur farið sínu fram án þess að
taka tillit til annarra ríkja og alþjóðlegrar
þróunar. Í ljósi þess að í lýðræðisríkjum er
alla jafna litið svo á að fullveldið liggi hjá
fólkinu, má segja að þróunin skerði þann
fullveldisrétt, sem við neytum þegar við
göngum að kjörborðinu.
Tvöfaldur lýðræðishalli
Leiðin til að vinna gegn þeirri fullveld-
isskerðingu, sem alþjóðavæðingin hefur í för
með sér, er ekki að reyna að snúa þróuninni
við eða einangra okkur frá hinni alþjóðlegu
þróun. Alþjóðavæðingin; frjáls viðskipti,
samgöngur og menningarleg samskipti við
umheiminn hafa skilað okkur bæði miklum
efnahagslegum hagsbótum og auknum lífs-
gæðum í víðari skilningi. Sú leið, sem flest
ríki hafa farið, er að taka þátt í alþjóðlegu
samstarfi með öðrum ríkjum til að takast á
við þau vandamál, sem alþjóðavæðingin
skapar, í sameiningu og leitast þannig við að
vinna til baka þá fullveldisskerðingu sem
þau hafa orðið fyrir. Á vettvangi Evrópu-
sambandsins hafa ríki gengið lengst í þess-
ari viðleitni; þau hafa meðvitað sett hluta af
fullveldi sínu í sameiginlegan pott.
Vandamálin liggja hins vegar í því hversu
erfitt er að koma við lýðræðislegu taumhaldi
í alþjóðlegu samstarfi. Fulltrúar ríkisstjórna
gera málamiðlanir í gífurlega flóknum samn-
ingaviðræðum. Þótt stjórnvöld reyni að taka
tillit til almenningsálits þegar þau gefa
samningamönnum sínum umboð, er aldrei
nokkur leið að spyrja almenning álits á al-
þjóðasamningum. Jafnvel þótt þjóðþing þurfi
að samþykkja slíka samninga er ekki mjög
sennilegt að þeim sé hafnað, því að þá er
botninn dottinn úr samningaviðræðunum og
þarf að byrja upp á nýtt. Menn vilja heldur
hafa samning, sem þeir eru ekki fullkomlega
ánægðir með, en engan.
Þetta á almennt við um öll ríki. Ísland er
hins vegar í þeirri sérkennilegu stöðu að
hafa í raun falið alþjóðlegri stofnun, Evrópu-
sambandinu, að semja fyrir sig stóran hluta
þeirrar löggjafar, sem gildir á Íslandi. Þeir,
sem taka ákvarðanir um þá löggjöf, sækja
umboð sitt á engan hátt til íslenzkra kjós-
enda. Þeir eru raunar nú þegar gagnrýndir
fyrir að hafa mjög óljóst umboð frá kjós-
endum í aðildarríkjum Evrópusambandsins;
fyrirbærið er kallað lýðræðishalli. Þegar
ákvarðanirnar hafa verið teknar, á Alþingi
Íslendinga í raun ekki þann kost að hafna
þeim, því að þá væri samningurinn um Evr-
ópska efnahagssvæðið, sem fært hefur okk-
ur miklar framfarir og hagsbætur, úr sög-
unni. Þetta hafa sumir viljað kalla tvöfaldan
lýðræðishalla – og er viðfangsefni, sem ekki
verður horft framhjá ef menn vilja auka og
bæta lýðræðið á Íslandi.
Bæði okkar eigið samfélag og alþjóða-
samfélagið, sem við hrærumst í, tekur stöð-
ugum breytingum. Við verðum að fylgja
breytingunum eftir og laga lýðræðishefð
okkar að þeim.
Lýðræði í heimi breytinga
„Bæði okkar eigið samfélag og alþjóða-
samfélagið, sem við hrærumst í, tekur stöð-
ugum breytingum. Við verðum að fylgja
breytingunum eftir og laga lýðræðishefð
okkar að þeim,“ segir í þessari grein þar sem
fjallað er um stöðu lýðræðis á Íslandi í al-
þjóðlegu samhengi.
Eftir Ólaf
Þ.Stephensen
olafur@mbl.is
Morgunblaðið/Sverrir
Pallborð Ráðstefnunni Betra lýðræði? lauk með umræðum þar sem þátt tóku Stein Ringen, Torfi Tulinius, Sandrine Rui, Sigurborg Kr. Hannesdóttir, Ingi-
björg Sólrún Gísladóttir, Ólafur Þ. Stephensen, Aðalheiður Jóhannsdóttir, Bjarni Benediktsson og Karl Blöndal.