Lesbók Morgunblaðsins - 09.10.2004, Blaðsíða 11

Lesbók Morgunblaðsins ˜ 9. október 2004 | 11
ÞEGAR Alþingi Íslendinga er sett gengur þing-
heimur sem snöggvast úr Alþingishúsinu og yfir í
Dómkirkjuna til að hlýða þar á Guðsorð. Þetta er
gömul hefð sem kannski einhvern tíma hafði bein-
línis tilgang, jafnvel þann að minna þingmennina á
að öll lögin sem þeir væru að fara að setja skírskoti
á endanum til laga sem Guð hafi sett. Einhvern
veginn læðist að manni sá grunur að núorðið taki
þingmenn þessari áminningu mátulega alvarlega,
ef þeir þá yfirleitt hvarfla huganum að Guðslögum
svona rétt á meðan þeir sitja þarna í Dómkirkjunni
og bíða þess að komast í heitu umræðurnar á
þinginu og ákveða hvernig landslýður skuli nú
haga sér. Kannski hafa mannanna lög einhvern-
tíma skírskotað til laga sem sett eru af Guði, en
það má efast um að þau geri það lengur. Aftur á
móti vaknar þá óneitanlega sú spurning hvert
mannanna lög, til dæmis þau sem sett eru á Al-
þingi við Austurvöll, skírskoti og sæki réttmæt-
ingu sína. Þurfa þau kannski alls ekki að sækja sér
réttmætingu eitt eða neitt? Eru þau réttmæt í
sjálfu sér? Ef þau skírskota ekki til neinna sér
æðri laga, hvernig er þá hægt að telja sjálfgefið að
einhver lög séu yfirleitt? Hvað eiga sumir menn
með að setja lög og ætlast til að aðrir menn fari eft-
ir þeim? Er þetta ekki bara kúgun af verstu sort?
Hvað eru lög annað en valdatæki þeirra sem ráða?
Þetta eru heimspekilegar spurningar um lög, og
það eru einmitt þannig spurningar sem Tómas af
Aquino spurði í þessu litla riti, Um lög. Hann var
ekki að velta fyrir sér einstaka löggjöfum, rétt-
mæti þeirra eða óréttmæti. Vangaveltur hans rista
dýpra, niður að sjálfum grundvallaratriðum laga.
Hvað þau séu, hvaðan þau komi og hvers vegna og
til hvers þau séu. Tommaso d’Aquino hét hann
réttu nafni, samkvæmt inngangi Garðars Gísla-
sonar, og var Ítali, fæddur um áramótin 1224–25 á
höfuðbóli ættarinnar miðja vegu á milli Rómar og
Napólí. Hann varð Dóminíkanamunkur, guðfræð-
ingur og skólaspekingur, meðal annars. Um lög er
hluti af yfirliti Tómasar um guðfræði, Summa
Theologiæ, sem hann skrifaði á árunum 1265–73
en náði ekki að ljúka fyrir dauða sinn 1274.
Skilgreining Tómasar á lögum er einföld og
skýr: „Annars vegar eru þau regla um athafnir
manna; hins vegar hafa þau þvingunarvald.“ Það
sem ekki hefur þessi tvö einkenni getur ekki kall-
ast lög. Hann segir lög skiptast í þrjú þrep: Æðst
eru Guðslög, þá koma eðlislög og neðst sitja mann-
anna lög. Þau síðastnefndu lúta eðlislögunum í
þeim skilningi að verða að samræmast þeim.
Mennirnir geta ekki sett lög sem stangast á við
eðlislögin. Allt lýtur þetta svo Guðslögum, sem aft-
ur á móti lúta engum öðrum lögum, enda Guð ekki
undir neinn settur. Það er þessi goggunarröð sem
líklega var verið að minna íslenska þingmenn á
með því að fara með þá í Dómkirkjuna áður en þeir
settust að setningu sinna eigin mannalaga.
En þá vaknar spurningin sem vikið var að hér að
ofan, hvort þessi skilgreining Tómasar á þrep-
skiptingu laganna sé ennþá gild, og ef ekki, hvort
vanti ekki eitthvað í lagahugmyndina eins og við
þekkjum hana núna. Það verður að teljast ólíklegt
að þingmenn hugsi mikið um Guð þegar þeir setja
lög. Guði hefur fyrir talsvert löngu verið pakkað
niður, ef svo má segja, og það fer ekki mikið fyrir
honum í huga manns í brauðstritinu. Kannski því
miður, en því verður ekki neitað að hann er kominn
í aukahlutverk í tilveru flestra Vesturlandabúa. Í
ljósi þessarar staðreyndar, svo dapurleg sem hún
annars má teljast, hlýtur maður að spyrja hvort
Dómkirkjurölt þingmanna við þingsetningu sé
ekki orðið að algerlega innantómu formsatriði,
sem vísast væri búið að leggja niður ef ekki vildi
svo heppilega til að það eru ekki nema nokkur
skref úr Alþingishúsinu yfir í kirkjuna. Það er að
segja, skírskota lögin sem þingmennirnir setja í
raun og veru til laga Guðs?
Ef svo er ekki má segja að hugmyndir Tómasar
um lög séu úreltar að þessu leyti. Tímans tönn hef-
ur strikað Guð út úr myndinni, að minnsta kosti
sem virkan þátttakanda, þótt vísast megi rekja
sögu margs lagabókstafsins aftur til Guðsorðs. En
lög sækja ekki lengur réttmæti sitt til Guðslaga.
Það myndi þykja dálítið undarlegt, og ekki mjög
sannfærandi, svo ekki sé nú meira sagt, ef ráð-
herra eða þingmaður legði fram lagafrumvarp og
færi í rökstuðningi sínum fyrir því eitthvað að
fabúlera um að þetta frumvarp væri í samræmi við
vilja Guðs. Ólíklegt að sá maður næði endurkjöri.
En skiptir þetta nokkru máli? Er lagahugmyndin
eins og hún líklega er í hugum flestra nútíma-
manna nokkuð ónýtari en hugmynd Tómasar þótt
sá efsti í goggunarröðinni hafi verið strikaður út?
Þurfum við nokkuð á Guði að halda þegar við setj-
um lög?
Tómas spurði reyndar þessarar spurningar
sjálfur, og svaraði henni afdráttarlaust játandi af
fjórum ástæðum. Í fyrsta lagi er „manninum skip-
að markmið eilífrar hamingju, sem er ofvaxið eðl-
ekkert annað en sú tegund guðlegrar visku sem
stýrir öllum athöfnum og hreyfingum“, segir hann.
Með Upplýsingunni var mannleg skynsemi sett í
þetta hlutverk, og einhverjir tóku því svo alvarlega
að þeir bókstaflega reistu skynseminni altari. Það
er kannski augljóst svar að nú á tímum séu mark-
aðslögmálin að verða í hugum margra jafn sjálf-
gefin „eilíf lög“ og Guðslög voru í huga Tómasar.
Aðrir neita að samþykkja nokkuð annað en nátt-
úrulögmálin.
Þetta hljómar auðvitað mótsagnakennt: Að „ei-
líf“ lög séu breytileg frá einum tíma til annars. „Ei-
líf“ lög hljóta samkvæmt skilgreiningu að gilda á
öllum tímum. En hérna merkir „eilíf“ eiginlega
frekar „hinstu“, það er, það sem ekki verður séð
handan við. Ysta sjónarrönd. Og okkar ysta sjón-
arrönd er sífellt að færast utar eftir því sem okkur
vex þekking. Núorðið þykjumst við jafnvel sjá
handan við Guð. Eilífu lögin eru því afstæð í þess-
um skilningi, bæði frá einum tíma til annars og líka
frá einum heimshluta til annars. Hryðjuverkastr-
íðið nú á dögum á sér einmitt rætur í þessari stað-
reynd. Það er á endanum trúarstríð þar sem stríð-
andi fylkingar eru hver og ein að verja sinn
skilning á því hvað eru hin eilífu lög.
En það er kannski hægt að vera öllu jarðbundn-
ari og pragmatískari þegar maður veltir fyrir sér
innsta eðli laganna og segja sem svo, að þótt dóm-
greind mannanna sé sannarlega skeikul og þeir
setji misgáfuleg lög á þvers og kruss getum við al-
veg látið þar við sitja og bara breytt lögunum eftir
því sem í ljós kemur hversu ógáfuleg þau eru og
reynt að setja eins gáfuleg lög og okkur framast er
unnt. En munum bara alltaf að engin lög eru
óskeikul því að enginn maður er óskeikull. Ef við
höfum þetta í heiðri getum við komist af án Guðs.
Samkvæmt þessu er litið á lög fyrst og fremst sem
leikreglur eða tæki til að stilla til friðar í mannlíf-
inu. Tómas víkur að þessu hlutverki þeirra næst-
um eins og sem aukagetu: Agavald laganna segir
hann mikilvægt til þess að maðurinn eigi mögu-
leika á „að ná fullkomnun dyggðarinnar“, en „þar
eð sumir eru spilltir og hneigjast til lasta“ þarf að
hemja þá með því að gera þá hrædda „svo að þeir
myndu að minnsta kosti […] láta aðra í friði“.
Samkvæmt þessu eiga lög ekkert skylt við æðri
visku eða dyggð heldur eru einfaldlega hugmynd
sprottin úr því kannski svolítið rolulega lífsviðhorfi
sem ein frægasta rola sögunnar, enski heimspek-
ingurinn Thomas Hobbes, orðaði á þá leið, að án
reglna sem allir hlýddu yrði tilvera mannsins eitt
allsherjarstríð allra gegn öllum „og líf mannsins
einmanalegt, fátæklegt, andstyggilegt, villimann-
legt og stutt“.
iseiginleikum hans“ og þess vegna verður maður
að lúta lögum Guðs til að geta náð þessu markmiði,
það er að segja, að verða hamingjusamur. Í öðru
lagi vegna þess að „sakir skeikulleika dómgreindar
mannsins“ þá verða menn oft ósammála um hvað
skuli gera, og þar af leiðandi setja þeir „ólík og
andstæð lög“. Einu lögin sem maður getur verið
alveg viss um að skjátlist ekki eru lög Guðs. Í
þriðja lagi vegna þess að til að maður geti orðið
dyggðugur þarf maður að breyta rétt bæði í at-
höfnum sínum og hugsunum, og það er ekki hægt
að setja mannalög um hugsanir (þótt ekki hafi mis-
vitrir stjórnmálaskörungar hikað við að reyna
það), og þörf á Guðslögum til að segja manni til um
rétta breytni hugans. Í fjórða lagi vegna þess að á
endanum sleppur maður alltaf með eitthvað undan
réttvísi mannanna, og til að tryggja að manni verði
nú örugglega refsað fyrir allar misgjörðir þurfa lög
Guðs að ná yfir mann.
Þessi röksemdafærsla Tómasar er að einu leyti
sannfærandi enn þann dag í dag. Það sem hann
nefnir í öðru lagi, um „skeikulleika dómgreindar
mannsins“, er jafn rétt núna og það var þegar
Tómas skrifaði þetta, og verður líklega satt um
ókomna tíð. Þess vegna virðist hugmyndin um
mannalög sem ekki skírskota til neinna æðri gilda
en sjálfra sín og visku þeirra sem setja þau vera
ónýtari lagahugmynd en hugmynd Tómasar.
En það er ekki þar með sagt að æðstu lögin þurfi
endilega að vera lög Guðs. Getur ekki verið að ein-
hver eða eitthvað annað gegni núna því hlutverki
sem Tómas sagði Guð gegna? Væri ekki nær að í
stað þess að fara í Dómkirkjuna við þingsetningu
færu þingmennirnir út í Vatnsmýri og heimsæktu
Íslenska erfðagreiningu eða Öskju, náttúrufræði-
hús Háskólans, eða hvoru tveggja – bæði húsin eru
á svipuðum slóðum svo þetta yrði ekki nema ein
ferð – og hlýddu á vísindalega fyrirlestra um
mannlegt eðli og gróðurhúsaáhrif? Þeir myndu svo
hafa þetta tvennt í huga þegar þeir byggju til lög.
Eða ætti þingheimur að fara upp á Laugaveg og í
Kauphöllina og fá þar uppfræðslu um lögmál
markaðarins? Með öðrum orðum: Hvert skírskota
mannalögin okkar núna í raun og veru? Hvaða
æðri gildi ber misvitrum (þing)mönnum að hafa í
huga þegar þeir setja sjálfum sér og öðrum „reglu
um athafnir“ og ákveða hvenær megi þvinga fólk?
Þótt segja megi að Guði hafi verið sagt upp er
ekki þar með sagt að staðan hans, toppurinn í þrí-
þrepskiptingu laganna, hafi verið lögð niður. Þegar
maður veltir fyrir sér þeim spurningum sem Um
lög fjallar um hlýtur maður að leita svars við því,
hvað sé á hverjum tíma í hlutverki þess sem Tómas
taldi sjálfgefið að Guð væri í. Hvaðan koma okkur
núna „eilífu lögin“, sem hann nefnir svo, og sagði
koma frá Guði? „Og þess vegna eru eilífu lögin
Um lög Guðs og mannanna
BÆKUR
Um lög
Íslensk þýðing eftir Þórð Kristinsson með inngangi eftir
Garðar Gíslason. Hið íslenzka bókmenntafélag, 2004.
TÓMAS AF AQUINO
Tómas af Aquino spurði heimspekilegra spurninga um lög í þessu litla riti, Um lög.
Kristján G. Arngrímsson
Listamaðurinn og læknirinn AlaBashir var hluti af innsta hring
Saddams Hussein Íraksforseta í ein
tuttugu ár og finnst það í góðu lagi,
en bók Bashirs um kynnin af Saddam
kom út í Danmörku á dögunum. Bók-
in nefnist Saddams Livlæge, eða Líf-
læknir Saddams og fjallar Bashir,
sem nú starfar sem lýtalæknir í Ósló,
þar um árin í þjónustu
forsetans. En í bók-
inni kemur m.a. skýrt
fram hve mikið traust
Saddam hafði á lækninum, en Bashir
viðurkennir líka í viðtali við danska
blaðið Information að hafa viljandi
sleppt því að segja frá mörgum per-
sónulegum atriðum í tengslum við
forsetann þar sem hann telji þau ekki
koma öðrum við. „Ég hef einsett mér
að segja söguna jafn nákvæmlega
eins og ég get og þess vegna hef ég
einskorðað mig við að segja aðeins
frá því sem ég sjálfur upplifði. Enda
komumst við ekkert áfram með því
að blása í glæður haturs og hefni-
girni. Það er ekki það sem Írak
þarfnast,“ hefur blaðið eftir Bashir.
  
Breski leikarinn John Thaw, semer Íslendingum að góðu kunnur
sem Morse lögreglufulltrúi og mála-
færslumaðurinn Kavanagh, er við-
fangsefni ævisögu Sheila Hankock,
sem þykir að mati
Guardian fjalla á
einkar hreinskil-
inn en jafnframt
ástúðlegan hátt
um ævi eigin-
manns síns. Han-
cock og Thaw
voru gift í ein 28
ár, en Thaw lést
úr krabbameini
2002 og segist
Hancock einfaldlega ekki hafa treyst
neinum öðrum en sér sjálfri til að
segja sögu hans. Bókin nefnist The
Two of Us – My Life with John
Thaw, Við tvö – Ævin með John
Thaw, og fjallar af hreinskilni en
jafnframt nærgætni og þokka um
jafnvel óþægilegustu málefni eins
ogalkóhólisma og þunglyndi Thaw,
sem og ást hans og Hancock og að-
skilnað.
  
Ævi Lucreziu Borgia hefur lengiverið sveipuð vissri dulúð og
mýtan ekki alltaf skilin frá raunveru-
leikanum, enda er Lucreziu gjarnan
minnst sem íturvaxins en blóðþyrsts
kynlífsfíkils. Sarah Bradford fjallar
um Borgia í nýjustu bók sinni Lucr-
ezia Borgia: Life, Love and Death in
Renaissance Italy
eða Lucrezia
Borgia: Ævi, ástir
og andlát á Ítalíu
endurreisnartím-
ans og er bókin
fyrsta ítarlega
stúdían um
Borgia í rúm 50
ár. Bókin er
byggð á þúsund-
um skjala úr
skjalasöfnum Modena, Mantúa, Míl-
anó og sjálfu Vatíkaninu og velur
Bradford þá leið að skrifa söguna í
fyrstu persónu og láta Borgia sjálfa
lýsa ævi sinni. Þessi aðferð skilar að
mati gagnrýnanda Daily Telegraph
einkar áhugaverðri lesningu, þar sem
Ítalía endurreisnartímans ekki síður
en eilíf valdabarátta Borgia ætt-
arinnar nái að koma lesandanum ljós-
lifandi fyrir sjónir.
  
Bandaríski rithöfundurinn Aug-usten Burroughs sem hlaut
mikið lof gagnrýnenda fyrir bók sína
Running with Scissors sendi nýlega
frá sér bókina Magical Thinking, eða
Töfrahugsanir, eins og heiti hennar
gæti útlagst á íslensku. Býr sú bók að
mati gagnrýnanda New York Times
yfir sömu kaldhæðnu kímninni og
fyrri verk Burroughs, sem hefur í
raun gert það að einu aðalsmerki
sinna skrifa að sjá húmorinn, sem
öðrum er falinn, í grafalvarlegum og
oft sársaukafullum atvikum. Að
þessu sinni er um að ræða safn
stuttra ritgerða og atvikasagna sem
leiftra af kímni er best lætur þó smá-
sagnaformið setji höfundinum vissu-
lega þrengri skorður en hann á að
venjast.
Augusten Burroughs
Sheila Hancock
Erlendar
bækur