Lesbók Morgunblaðsins - 09.10.2004, Blaðsíða 16

16 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 9. október 2004
Þ
að kom vissulega á óvart þegar
fréttist um liðna helgi að
Richard Avedon væri allur;
hefði látist af völdum heila-
blóðfalls á sjúkrahúsi í Texas.
Þessi risi í bandarískri ljós-
myndun var að vísu orðinn 81 árs gamall,
en á síðustu sextíu árum hefur hann aldrei
slegið af, heldur hefur haldið áfram að skrá-
setja og skapa ásýnd bandarískrar menn-
ingar af einstökum þrótti. Þegar hann lést
var hann í Texas að vinna að verkefni fyrir
tímaritið New Yorker, að mynda kosn-
ingaslag forseta-
frambjóðendanna. Þá
vann hann ótrauður að
því að uppfylla samn-
inga um nýjar bækur og ýmiss konar ljós-
myndaverkefni sem áttu að endast honum
næsta áratuginn, hið minnsta.
Á þessu ári hafa því nokkrir helstu ljós-
myndarar 20. aldar tekið sína síðustu ljós-
mynd. Henri Cartier-Bresson, tísku-
ljósmyndarinn Helmut Newton,
fréttaljósmyndarinn Eddie Adams, og nú
Avedon.
Frægasti tískuljósmyndarinn
Avedon hefur síðustu fimmtíu árin verið lif-
andi ímynd tískuljósmyndarans – og jafn-
framt fyrirmynd þeirra sem hafa látið sig
dreyma um að hasla sér völl í þeim bransa.
Avedon umbylti því sviði ljósmyndunar sem
þekkt er sem tískuljósmyndun en hann var
afar næmur á hvers kyns strauma í sam-
félaginu og náði að beina þeim inn í mynd-
heiminn. Í myndunum fangar hann frelsi,
spennu og kraft í þeirri sköpun sem liggur
að baki tískunni.
Þegar Avedon kom fram á sjónarsviðið í
lok seinni heimsstyrjaldarinnar, færði hann
fyrirsæturnar úr vernduðu umhverfi stúd-
íósins út í hversdagsraunsæi götunnar. Og
það var sama hvaða hugdettur hann kom
með varðandi tískumyndir, allar voru þær
merktar hugkvæmni og óræðri spennu. Stíll
Avedons varð strax auðþekktur – og er það
í sjálfu sér merkilegt því efnistökin voru
svo fjölbreytileg.
Þrátt fyrir að vera frægasti ljósmyndari
Bandaríkjanna – sess sem hann hélt einn
eftir að landslagsljósmyndarinn Ansel
Adams féll frá – þá var Avedon ekki mikið
fyrir sviðsljósið. Til þess var hann einfald-
lega alltof upptekinn. Hann vann sam-
kvæmt stífri stundaskrá í stúdíóinu í rauð-
brúna húsinu sínu á austurhluta Manhattan;
myndaði tísku, portrett og auglýsingamynd-
ir; og svo var hann iðulega á ferðinni út um
heim að vinna að ólíkum verkefnum. Þegar
tími gafst til sinnti hann hugðarefnum á
sviði menningar og mannréttindamála. Orka
hans virtist endalaus og hann gerði líka
miklar kröfur til samstarfsmanna, eins og
aðstoðarmanna í stúdíói og prentaranna
sem prentuðu myndir hans. Þeir gáfust ófá-
ir upp á fyrirganginum í karli.
En Avedon hafði það sem Bandaríkja-
menn kalla „dræf“ og það í ómældu magni.
Hann setti sér markmið og hvikaði ekki frá
þeim. Hann vildi líka stjórna þar sem hann
var staddur, og það sést í ljósmyndum hans.
Tæknilega eru þær afar vel gerðar; lýsingin
er merkt honum, innrömmunin stílhrein, en
síðast og ekki síst þá lúta fyrirsæturnar oft-
ast hans stjórn – eða frekar járnaga. Og á
það bæði við um tískumódel og þekkta
stjórnmálamenn. Avedon setti sinn brag á
myndefnið – og víst er að myndir hans geta
verið miskunnarlausar og algjörlega lausar
við skjall. Á stundum finnst manni hann
jafnvel vera kvikindislegur við fólkið sem
situr fyrir hjá honum. En þannig kvaðst
hann líta undir yfirborð hlutanna. „Svona sé
ég,“ sagði hann.
Enginn sannleikur
Eftir því sem leið á feril Avedons, gerði
hann sífellt meira af því að taka portrett-
myndir. Og portrettin hans eru oft auð-
þekkt; fólkið er fyrir framan hvítan bak-
grunn og eins og svífur þar í tómarúmi –
það er ekkert sem augun beinast að annað
en ásjónan á myndinni og tilfinningarnar
sem þar birtast. „Portrett er ekki eft-
irmynd,“ sagði Avedon eitt sinn. „Augna-
blikið þegar tilfinningu eða staðreynd er
breytt í ljósmynd er þá ekki lengur stað-
reynd heldur skoðun. Það er ekki til neitt
sem kalla má ónákvæmni í ljósmynd. Allar
ljósmyndir eru nákvæmar. Engin þeirra er
sannleikur.“
Og skoðun Avedons á fólkinu sem hann
myndar er oft afar óvægin, einlæg á sinn
hátt, og vissulega óvenjuleg. Hann brá upp
glamúrsvipmyndum af þekktustu módelum
síns tíma, en eftirminnilegri eru myndir af
fólki úr menningargeiranum, eins og af
Charlie Chaplin, Ezra Pound, Allen Gins-
berg og Marilyn Monroe sem er eins og
týnd í sjálfri sér. Þá er það Andy Warhol
með genginu sínu í Verksmiðjunni, gömlu
perluskreyttu konurnar sem kölluðu sig
Dætur amerísku byltingarinnar og hinn lúni
William Casby, fyrrum þræll. Þetta eru
frægar myndir sem bera snilli Avedons
vitni, sumar orðnar klassískar fyrir löngu.
Árið 1962 var fyrsta einkasýning Avedons
haldin í Smithsonian-safninu í Washington.
Hann þakti veggi safnsins með myndum,
með sterkri tilvísun í heim tímaritanna sem
hann hrærðist í. Þegar kom fram á áttunda
áratuginn fylgdist Avedon spenntur með
þeirri viðurkenningu sem ljósmyndamiðill-
inn var að öðlast í heimi myndlistarinnar,
og sóttist mjög eftir að taka þátt í þeirri
þróun. Síðan þá hefur enginn ljósmyndari
haldið jafn margar sýningar í helstu söfnum
Bandaríkjanna. Árið 1974 sýndi hann slá-
andi portrettseríu af deyjandi föður sínum í
Museum of Modern Art og ári síðar var
stór sýning á portrettum hans í Marlbor-
ough Gallery. Það var mikið vísað til þess-
arra tveggja sýninga, í ræðu og riti, þegar
fjallað var um áhrifamátt ljósmynda í sam-
tímanum.
Árið 1977 var sett upp yfirlitssýning á
verkum Avedons í Metrópólitan safninu,
sýning sem flakkaði eftir það um heiminn.
Önnur stór yfirlitssýning var sett upp í
Whitney safninu árið 1994 og enn ein, og
aftur í Metrópólitan safninu, fyrir tveimur
árum. Sýningin í Whitney safninu fékk
frekar slæma dóma, ekki síst fyrir þá sök,
að þar voru afar fáar tískumyndir; gagnrýn-
endum þótti sem ljósmyndarinn reyndi að
upphefja sig í listheiminum með því að út-
lioka tískuna, sem þótti kannski ekki eins
„fín“ og sjálfstæðu verkefnin hans, eins og
portrettseríurnar. En valið á myndunum í
Metrópólitan safninu var allt öðruvísi og
þar þótti vera brot af öllu því besta sem
Avedon hafði gert á 60 árum. Prentin flenn-
istór – allt upp í sex metra breið – og allt
handbragðið þótti meistaranum til sóma;
þetta var sýning sem þótti staðfesta stöðu
hans á hátindi píramídans. Og safnið þáði
verkin öll að gjöf.
Michael Kimmelman, gagnrýnandi New
York Times, skrifaði um sýninguna: „Flestir
ljósmyndarar reyna að hafa ljósmyndir sín-
ar nógu grípandi til að fólk stöðvi við þær.
Avedon gengur lengra en það. Hann ræðst
á þig ... Og útkoman er ógleymanleg. Þú
kemst ekki undan þessum myndum.“
Bandarísk skrásetning
Og Avedon var iðinn við það síðustu tvo
áratugi eða svo að endurvinna verk ferilsins
á ýmsan máta. Hann hafði reglulega sent
frá sér bækur með ljósmyndum, eins og Ob-
servations (1959), með texta eftir Truman
Capote; Nothing Personal (1964) með texta
eftir gamlan skólabróður, James Baldwin;
Portraits (1976) og In the American West
(1985). Síðastnefnda bókin er kannski hans
þekktasta, en í henni eru portrett af fólki
sem ljósmyndarinn rakst á á ferðalögum á
árunum 1978 til 1984. Þetta var fólk sem
Avedon sagði standa fyrir ameríska vestrið
á þeim tíma: fyrrum fangar, flækingar,
drykkjumenn – ein frægasta mynd bók-
arinnar sýnir hárlausan albínóa þakinn bý-
flugum. Sumir sögðu þetta kaldhæðið port-
rett af Bandaríkjunum en víst er þetta afar
sterk myndröð.
Avedon gerði síðan frægan útgáfusamn-
ing árið 1993, um gerð átta ljósmyndabóka
hið minnsta. Sú fyrsta, Sjálfævisaga eða
Autobiograpy kom út 1993 og var ekki sú
skrifaða frásögn sem sumir höfðu vænst,
heldur mikill doðrantur með frásögn í
myndum, gömlum og nýjum, tísku og
portrettum, fjölskyldumyndum og fréttafrá-
sögnum.
Eins og áður sagði var Avedon að vinna
að verkefni fyrir The New Yorker-tímaritið
þegar hann lést. Það vakti gríðarlega at-
hygli, a.m.k. innan ljósmyndaheimsins, þeg-
ar hann var ráðinn fyrsti ljósmyndari þess,
en þetta gamla og rótgróna tímarit hafði
fram að því birt fáar ljósmyndir og litlar.
Hann var titlaður „staff photographer“ en í
tímaritinu U.S.A. Today var sagt að það
væri eins og að kalla Michelangelo húsamál-
ara í einhverju fyrirtæki. En Avedon sá
þessa stöðu sem tækifæri til að þróa mynd-
heim sinn frá tískunni. „Ég hef ljósmyndað
nokkurn veginn alla í heiminum,“ sagði
hann. „En það sem ég vonast til að geta
gert er að ljósmynda fólk sem hefur afrekað
eitthvað, ekki fræga fólkið, og hjálpa til við
að skilgreina muninn þar á.“ Avedon var
gefið leyfi til að gera „hvað sem hann vildi“
innan tímaritsins, og á liðnum áratug hefur
hann oft á tíðum nýtt sér það leyfi á eft-
irminnilegan hátt. Í The New Yorker hefur
mátt finna hvað áhugaverðasta ljós-
myndaefnið á prenti, á meðan önnur tímarit
og dagblöð verða hvert öðru lík; apa kækina
eftir hvert öðru.
Myndir hans þar hafa verið afar fjöl-
breytilegar; frumlegar tískuseríur, myndir
úr viðamiklu myndasafni hans og portrett
af fólki á borð við Christopher Reeve,
Hillary Clinton, Derek Walkott og John
Kerry.
Avedon var New York-búi fram í fing-
urgóma. Oft mátti sjá hann skjótast eftir
götunum, smávaxinn og snöggan í hreyf-
ingum, með mikið og liðað grátt hár. Með
blaðabunka undir hendinni og hóp aðstoð-
armanna með myndavélar og ljós í eft-
irdragi. Eitt sinn vann ég við ljósmynda-
uppboð til styrktar eyðnirannsóknum hjá
Sothebys í New York, en Avedon stóð fyrir
því. Hann setti upp stúdíó í uppboðshúsinu
og sama gerðu fjórir aðrir ljósmyndarar,
sem hann hafði fengið í lið með sér. Síðan
mætti ríka fólkið í myndatöku og greiddi of
fjár fyrir. Það var gaman að fylgjast með
karlinum, sem var þá um sjötugt; hvar hann
skaust milli viðskiptavina og ljósmyndara,
gesta sem voru komnir að bjóða í myndir,
eða dýranna sem voru statistar hjá sumum
ljósmyndaranna. Hann var konungurinn í
húsinu; átti salinn og vissi vel af því. Og
vinkona mín hafði á orði að svona yrði þetta
örugglega næstu áratugina – ef einhver
næði 100 ára aldri yrði það Richard Aved-
on. En það varð ekki raunin. Eftir að hafa
unnið síðasta árið að því að skrásetja fram-
boð þeirra Bush og Kerrys í Bandaríkj-
unum, er Avedon horfinn af sjónarsviðinu
og skilur eftir sig ljósmyndir sem í senn
mótuðu og skráðu bandarískt mannlíf og
menningu á seinni hluta 20. aldar.
Ímynd tískuljósmyndarans
Eftir Einar Fal
Ingólfsson
efi@mbl.is
Á þessu ári hafa nokkrir helstu ljósmyndarar
síðustu aldar smellt af í síðasta sinn, nú síðast
Richard Avedon. Hann hefur síðustu fimmtíu
árin verið lifandi ímynd tískuljósmyndarans
– og jafnframt fyrirmynd þeirra sem hafa lát-
ið sig dreyma um að hasla sér völl í þeim
bransa.
Avedon við myndavélina í stúdíóinu árið 1994.
Ljósmynd eftir Patrick Demarchelier, sem er í dag
aðalljósmyndari Harper’s Bazaar, en þeirri stöðu
gegndi Avedon árum saman, áður en hann flutti
sig yfir á Vogue.
„Dovima með fílum“ Ljósmynd tekin í ágúst árið 1955 af módeli í Dior-kjól í fjölleikahúsi er ein af
þekktustu tískumyndum Avedons – og ein kunnasta tískumynd ljósmyndasögunnar.
Patrick Demarchelier/Reuters
Richard Avedon/Reuters