Vikublaðið - 28.01.1994, Blaðsíða 9

VIKUBLAÐIÐ 28. JANÚAR 1994
llmheimurimi
9
ræna sviðsetningu sé að ræða. Það
fer þó ekki á milli mála að götulífið
hefur tekið miklum breytingum á
síðustu fjórum árum. Á mann
hrópar aukin velsæld annars vegar
og örbyrgð hins vegar — sá dúett
getur aldrei raddast svo vel sé. Ef
til vill er þá rétt að það sem fyrri
stjórnvöldum tóks í efhahagsmál-
um hafi verið að jafha út skortin-
um.
Launamál og einka-
vœðing ríkisjyrirtækja
Á stjórnarárum kommúnista
voru launamál nokkuð á skjön við
það sem tíðkast hefur vestantjalds
og þótt spilling væri mikil var
launamunur ekki nema brot af því
sem hann er í dag. Verkamenn í
þungaiðnaði og námum höfðu til
dæmis margföld laun á við lækna
og verkffæðinga. Ljóst er að þró-
unin í átt til markaðshagkerfis mun
snúa þessurn lilutföllum við. Það
virðist því einkennilegt að bylting-
in sem verkalýðssamtökin Sam-
staða bar uppi muni leiða til þess
að koma á vestrænum launahlut-
föllum þar sem verkafólk rekur
lestina. Þegar ég spurði Leszek
Jankowski talsmann Samstöðu að
þessu síðastliðið sumar svaraði
hann því til að Samstaða væri ekki
eiginleg verkalýðssamtök heldur
launþegahreyfing sem tæki mið af
heildarhagsmunum en ekki hags-
munum einstakra hópa.
Að hans mati þurfa kjarabætur
launþega að vera í samhljómi við
umbætur í Póllandi og byggja á
þjóðfélagskenningum kaþólsku
kirkjunnar, m.a. um hvernig eigi
að skipta gróða og veita fólki tæki-
færi.
Samstaða hefur stutt viðleitni
stjórnvalda til að koma á einhvers-
konar markaðsbúskap, en sá stuðn-
ingur hefur ekki verið skilyrðis-
laus. Einkavæðingartilraunir
stjórnvalda og aðferðir þeirra við
að slá á hið gríðarlega atvinnuleysi
eru mál sem hafa vakið háværar
deilur í Póllandi að undanförnu. I
þeim málaflokkum báðum hefur
skorist mjög í odda með Samstöðu
og stjórnvöldum. Eg spurði Jacek
Kuron, félags- og atvinnumálaráð-
herra og Leszek Jankowski tals-
mann Samstöðu um þessi áform og
þær tilraunir sem þegar hafa verið
gerðar.
Jacek Kuron var fyrrum í ung-
liðasveit Kommúnistaflokksins en
yfirgaf flokkinn og var í mörg ár
einn orðhvatasti andstæðingur
stjórnvalda. Gagnrýni hans var
jafnan hörð og lét svo illa í eyrum
ráðamanna að hann þurfti að sitja
fjölda ára í fangelsum.
Nú er Kuron orðinn
ráðherra. Hann er í for-
ystusveit Lýðræðis-
flokksins og sá stjórn-
málamaður sem nýtur
langmestra vinsælda.
Þegar ég talaði við hann
á skrifstofu hans var
hann klæddur í nankins-
buxur og skyrtu sem var
óhneppt í hálsinn. í sjón
var hann í ljósárafjar-
lægð ffá teprulegum
ráðherraímyndum í
jakkafötum, með bindi
eða slaufu. Með viskítár í
tánni og glampa í augum talaði
hann eins og hann vildi frelsa
heiminn.
Kuron kvað einkavæðingu og at-
vinnuleysi vera tvö aðskilin mál.
„Ef okkur tekst hins vegar að koma
hugmyndum okkar um einkavæð-
ingu ríkisfyrirtækja í framkvæmd
mun það minnka atvinnuleysi."
Hinsvegar taldi hann þá þeirri
spurningu ósvarað hver yrði hlutur
launþega. Samkvæint opinberum
tölum er atvinnuleysi á Iandsvísu
um 14 prósent og fer sumstaðar í
30. Hins vegar taldi hann atvinnu-
leysi ekki jafn skelfilegt og and-
stæðingar stjórnarinnar fullyrtu.
Hann þenti á að lögum samkvæmt
gæti fók hætt að vinna og farið á at-
vinnuleysisskrá ef það væri búið að
vinna í hálft ár hjá sama atvinnu-
rekanda. Það héldi þá stórum hluta
launa sinna og gæti hugsanlega
unnið svart. Að mati Kurons hafði
nokkuð borið á því að fólk veidi
þennan kost, sérstaklega þar sem
laun voru svo lág fyrir að lítill
munur var á atvinnuleysisbótum
og launum. Slík dæmi þekkjast víð-
ar og flokkast af sumum undir
sjálfsbjargarviðleitni. „Eg tel þó að
fúllyrða megi að atvinnuleysi sé um
þriðjungi ininna en opinberar tölur
gefa til kynna.“
Jankowski talsmaður Samstöðu
kvað samtök sín vera algjörlega
andsnúin stjórnvöldum hvað varð-
ar einkavæðingu og aðgerðir þeirra
í atvinnuleysismálum væru ómark-
vissar og fálmkenndar. Til marks
um hvernig einkavæðingartilraunir
stjórnvalda hefðu oft leitt til auk-
innar spillingar nefhdi hann dæmi
urn postulínsverksmiðju í Vábrych.
Hún var seld efnamönnum með
því skilyrði að fyrst í stað yrði öll-
um hagnaði veitt í að endurnýja
tækjabúnað og auka gæði og fram-
leiðni. „Eigendurnir byrjuðu á því
að greiða sér 500 milljónir zlotisa í
mánaðarkaup (tæpar tvær milljónir
króna), en greiða verkamönnum 3
milljónir á mánuði sem samsvarar
ríflega ellefu þúsund íslenskum
krónum. Nú stendur yfir verkfall
vegna þessara svika og spillingar.
Þetta er þó aðeins eitt dæmi af ótal
mörgum, slíkt gerist í hverjum
mánuði. Það hefur kornið í ljós að
oft þegar fyrirtæki eru seld þá
gleymist starfsfólkið og tii undan-
tekningar heyrir ef haft er samband
við verkalýðsfélög í því sambandi.
Samstaða er að undurbúa að safna
slíkum dæmum í „hvíta bók“ og
það verður þykk bók.“
Það hefur komið í ljós að fáir
Pólverjar eru svo fjársterkir að þeir
geti keypt litla verksmiðju, hvað þá
stóra. Af þeim sökuin hefur mjög
verið biðlað til erlendra auðfyrir-
tækja um að þau leggi fram fjár-
magn í fyrirtækjarekstur í Póllandi.
Fyrirtæki eru falboðin á útsölu-
verði og kostakjörum. Þær raddir
gerast nú æ háværari að hér verði
stjórnvöld að gá að sér. 1 flestum
tilvikum hafa erlendir aðilar verið
að hugsa um fyrirtæki sem bera sig,
enda markaðslögmál að hætti
strákanna ffá Chicago hvorki í
fjötrum mannúðar- né byggðar-
sjónarmiða. Hins vegar er lítill
þjóðhagslegur hagnaður af slíkum
sölum. Hin fyrirtækin sem bera sig
síður sitja eftir, enginn vill kaupa
en þó geta þau verið þjóðhagslega
hagkvæm og haldið heiluin bæ eða
borg á floti.
Lech Walesa
Þegar ég ræddi við Piotr Novina
Konopka fyrir tæpum fimm árurn
taldi hann að sú leið sem Samstaða
ætlaði að feta ffá tilskipunarkerfinu
í átt til markaðskerfis yrði erfið og
þyrnum stráð. Hann taldi þá að
umbæmr ætti að ffamkvæma án
snöggrar byltingar og reyna effir
megni að sneiða hjá sársaukafullum
aðgerðum. Fyrir fjórum áruin síð-
an var Piotr Novina Konopka tals-
maður Samstöðu og hægri hönd
Lechs Walesa. Nú er hann geng-
inn úr Samstöðu eins og reyndar
fleiri af fyrrum forystumönnum
samtakanna. Ilann hefur einnig
gengið úr vistinni hjá Walesa og
er, eins og margir fyrri félaga hans,
ákaflega gagnrýninn á forsetann.
Gagnrýnin hefur m.a. beinst að
einræðistilhneigingum hans og
fyririnyndir hans eru sagðar
Pivsudski marskálkur sein var ein-
ræðisherra í Póllandi á millistríðs-
Mynd: ÓI.Þ.
Mynd: ÓI.Þ.

ámnum og Benito Mussolíni, II
Duche. Pivsudski-líkingin er sögð
sótt til Walesa sjálfs sem hefur op-
inberlega lýst yfir hrifhingu sinni á
marskálknum sem lét árið 1920
heri sína ráðast inn í Rússland sem
þá var flakandi í sámm vegna borg-
arastríðs. Árangurinn varð sá að
Pólland bætti við sig landi í Ukra-
ínu, Hvíta-Rússlandi og Litháen.
Ef til vill dreymir Walesa einnig
stórpólska drauma eins og
Pivsudski. Mussolíni-líkingin er
heldur ekki gripin úr lausu lofti því
eitt helsta áhugamál Walesa frarn
að kosningum í haust var að koma
á fót umbótafylkingu - BBWR -
sem átti að vera borin uppi af
helstu atvinnurekendunt, verka-
lýðsleiðtogum, embættismönnum
og stjórnmálamönnum. Markmið-
ið var að draga úr spennu á milli ó-
líkra þjóðfélagsafla en þess í stað
láta þau vinna sarnan að umbótum. -
Á Italíu var þessari hugmynd valið
nafnið korporativismi eða starfs-
greinaskipan og fólst í því að koma
á stjórnkerfi sem grundvallaðist á
samtökum atvinnugreina og draga
sem mest úr vægi stjómmálaflokka.
Það virðist hálf kaldhæðislegt að
manninum sem sagði þegar hann
stóð á þröskuldi valdanna í júní
1989 að umfram alltyrði að forðast
að ein tegund einræðis breyttist í
aðra, sé nú ýmist líkt við Pivsduski
eða Mussólíni.
Spilling
Þess sjást greinileg merki að er-
lend stórfyrirtæki hafa þegar hafist
handa við að byggja upp rekstur í
Póllandi, erlendar fjármagnsstofh-
anir eru að reisa sér hallir, pizzu-
og hamborgarakeðjur em mættar á
staðinn og ýmis stórfyrirtæki önn-
ur líta hým auga til hins ódýra
vinnuafls sem Pólland býður uppá
um þessar mundir.
Á síðustu fjómm árum rúmum
hafa gríðarlegar breytingar átt sér
stað í Póllandi og víst er að allar
hafa þær ekki fallið að drauinum
þess fólks sem stóð að Samstöðu-
byltingunni 1989. Bilið á milli—
ríkra og fátækra hefur aukist, glæp-
um fjölgað og mikill fjöldi fólks
flæðir inn í landið án þess að hafa
atvinnuleyfi eða von um atvinnu.
Að nokkru leyti blasir við kunnug-
leg mynd fyrir íslending. Til dæm-
is hefur færst mjög í vöxt að fólk
taki stór lán og lendi í vanskilum.
Eftir langan feril í dómskerfinu
kemur loks í ljós að ekkert er að
hafa af skuldaranum, sem hefur sitt
á hreinu með því að eiga ekkert en
njóta þó lífsins gæða. Gagnkvæmir
vinagreiðar athafnamanna af þessu
tagi og stjómmálamanna em jafn
hversdagslegir Póllandi og á ís-
landi. Það virðist kaldhæðnislegt
að nú þegar Samstaða, samtökin
sem ýttu þróun af stað sem breytti
allri Austur-Evrópu, hefur fleytt
sínum mönnum á topp valdapír-
amídans séu þeir hinir sömu ásak-
aðir um að gleyma loforðum sín-
um, maka krókinn og skilja Sam-
stöðu eftir í stjórnarandstöðu.
Lech Walesa hefúr fjallað um
spillinguna í pólsku samfélagi og
talar smndum í hring eins og
stjórnmálamanna er hátmr. I öðm
orðinu heitir hann aðgerðum til að
uppræta spillingu, en dregur jafn-
harðan í land með því að geta þess
að vafasamt sé hvort aðgerðir muni
duga. Einhvernveginn virðist bar-
áttan gegn spillingu, sem flestdr em
sammála um að sé annað og meira
en orð, vera föst í sjálfheldu - sjálf-
heldu orða. Ef til vill er um að
kenna virðingu fyrir ffelsi, því að
baráttan fyrir frelsi á undanförnum
áramgum hafi haft það í för nteð
sér að þeir sem Samstaða fleytti til
valda hafi gleymt að það er bæði til
frelsi til og ffelsi frá.
Sic transit gloria mundi!