Vikublaðið - 09.12.1994, Blaðsíða 6

6
VTKUBLAÐIÐ 9. DESEMBER 1994
i
i
Menningin
Foreldrar Guðmundar; Böðvar Jónsson og Kristín Jónsdóttir. Myndina tók Árni Böðvarsson.
Bók Silju Aðalsteinsdóttur
um Guðmund Böðvarsson
skáld er mikil að vöxtum -
og gæðum. Hún sameinar fræði-
lega umljöllun um verk skáldsins
og ævisögu hans fléttaða ljóðum
hans og bréíúm, allt stutt af
miklu safhi mynda. Sérstaka at-
hygli vekur hin vandaða umgjörð
bókarinnar og handbragðið á
uppsetningu hennar og prentun.
Hörpuútgáfan gefúr bókina út.
Þetta litla forlag á Akranesi hefúr
einkum lagt sig eftir að gefa út
bækur sem tengjast Vesturlandi,
en eins og allir vita var Guð-
mundur Borgfirðingur. Er for-
laginu mikill sómi að þessu verki.
Við birtum hér tvö brot úr
bókinni. Textann hefúr Silja sjálf
stytt á stöku stað fyrir blaðið.
Móðurmissir
Haustið 1914 ofkældist Kristín,
móðir Guðmundar, við að setja
undir leka í bænum í rniklu
vamsveðri aðfaramótt 22. október.
Hún var ekki hraust íyrir og tók
„þegar sömu nótt sótt rnikla,
lungnabólgu með brjósthimnubólgu
á hæsta stigi,“ segir séra Magnús á
Gilsbakka í húskveðju sinni, „og
þrátt fyrir ítrustu tilraunir varð við
ekkert ráðið og leiddi sótt þessi
Kristínu til bana nálægt nónbili
laugardaginn 31. okt. 1914, og var
hún þá 50 ára og rúmlega 8 mánaða
að aldri. Hún hafði áður fyrir
nokkrum árum legið í sama sjúk-
dómi sem nú fór með hana.“
Nokkrum árum seinna segir
Guðmundur bréfvinu sinni Ragn-
heiði dóttur séra Magnúsar frá at-
burðum þessa hausts. Bréfið er
ódagsett en ber þess merki að vera
skrifað 1921 eða 1922, þegarbréf-
ritari var 17-18 ára:
„Mig hefur lengi langað til að
segja þér hvers vegna mamma dó.
Það var haustið 1914. Pabbi var far-
inn í seinustu leitina og mamma var
ein heima með okkur börnin. Svo
var það að nóttu til á þriðja dægri
efrir að pabbi fór að heiman að
óveður gjörði. Rokið reif og sleit í
húsin svo hann titraði og kipptist til
þessi Iitli gróni torfbær, og þekjan
hriplak, því rigningin var eftir rok-
inu. Það ýldi í gisnum glugganum
og dragsúg og hráslagakulda haust-
næturinnar lagði um baðstofúna.
Eg man enn hvað mig dreymdi
fyrri part næturinnar. Mér þótti
mamma vera með okkur börnin úti
á einhverri stórri grænni sléttu.
Beint fyrir norðan okkur var ein-
hver húsaþyrping, eitthvað var það
Iíkt fjárhúsunum heima, samt man
ég það nú ekki. Allt í einu hrekk ég
við af því eitthvert okkar kallar: Sko
rokið. Við litum norður fyrir okkur
og ég man það enn svo vel - þar
sáum við rokið koma, feiknarlega
háan bláan vegg sem iðaði og þyr-
laðist. Það var reykblátt og nokkrir
angar og hnoðrar út.úr því voru
komnir rétt til okkar. Mér þótti
mamma kalla til okkar og biðja okk-
ur að flýta okkur í skjólið, og svo
hlupum við upp að húsaþyrp-
ingunni, mér þótti ég vera aftastur
af börnunum, en mamma þó fyrir
aftan mig. Eg sneri mér við í hús-
dyrunum, þá var blái reykurinn
kominn fyrir neðan mig og sópaði
niður sléttuna. - Mömmu sá ég
ekld. -
Eg vaknaði við það að mér var
kalt og að það lak ofan á mig, svo
mikið að rúmfötin voru mikið til
blaut. Mamma, kallaði ég, góða
mamma það lekur svo voðalega ofan
á mig.
Eg þurfri ekki lengi að kalla.
Mamma vakti. Hún hefur sjálfsagt
verið að hugsa um pabba - hvort
honum mundi ekki líða illa nú -
hvort hann hefði nú farið nógu vel
útbúinn. - Og mamma bjó um mig
annarstaðar þar sem ekki lak. Hún
fór aftur uppí, ég heyrði hana liggja
andvaka nokkra stund, svo settist
hún upp og fór að prjóna.
Eg vaknaði ekki fyrr en kominn
var bjartur dagur. Þá var mamma
búin að vera á fótum - þá var
mamma að hátta - hátta í seinasta
sinn. Hún sagðist vera svolítið lasin,
það hefði slegið að sér í nótt. Við
skyldum reyna að hita okkur kaffi ef
við vildum. Ekkert okkar skildi að
dauðinn var nú kominn, orðinn
gestur í Iitla friðsama bænum - og
við fórum með ærslum að lífga upp
eldinn í gamla hlóðaeldhúsinu. - Og
reykinn lagði inn í baðstofuna þar
sem mamma mín elskuleg lá í
lungnabólgu.
Steini bróðir minn fór út á bæi að
fá kvenmann. Páll á Bjarnastöðum
kom snemma um morguninn og
hann fór strax fram að Gilsbakka að
fá meðöl hjá pabba þínum.
Tveimur dögum seinna kom
pabbi heim. Þá var mamma orðin
inikið veik. Og hann settist hjá rúm-
inu hennar og síðan fór hann ekki
þaðan, og í 14 dægur svaf hann
sama og ekkert og fór ekki úr fötum
þann tíma. - Aumingja pabbi.
Aður en ég sofnaði á kvöldin var
ég að biðja guð að láta mömmu
batna, ég bað hann og dýrkaði eins
og mín óþroskaða sál hafði framast
vit á. Bræður mínir gjörðu það líka,
það veit ég, því við töluðum um að
gjöra það allir í einu þegar við vær-
um háttaðir. -
Á áttunda degi frá því hún veiktist
kom pabbi til okkar út á hlaðið og
sagði okkur að koma inn. Mömmu
langaði til að sjá okkur. Þá skildum
við fyrst til hlítar að dauðinn var
einhvers staðar ekki langt frá, og við
misstum móðinn snöggvast. - Svo
fórum við inn. Ég kom seinastur að
rúminu hennar. Hún hafði fulla
rænu en hún var föl, svo bleikfölt
andlit hef ég aldrei séð fyrr né sfðar.
- Ég kom til hennar og hún ætlaði
að leggja höndina á höfuðið á mér
en var svo máttfarin að hún gat ekki
lyft henni svo hátt. Hún lagði hana
þess vegna ofan á Iitlu óhreinu
bamshöndina sem lá á sænginni, og
sagði með hvíldum: Vertu alltaf
góður drengur. Og nokkru seinna
svo lágt að ég varla heyrði það:
Vertu nú sæll, elsku barnið initt. -
Og dauðinn kom inn um dyrnar
og tók hana, en pabbi sat efrir við
rúmið og grét. Vesalings pabbi.
Það var barið að dyrum. Pabbi
hrökk við og fór til dyranna. Það lá
vel á gestinum, hann spjallaði um
daginn og veginn. Allt í einu sagði
hann: Heyrðu annars, hvemig líður
konunni þinni?
- Henni líður nú vel - sagði
pabbi, hún er dáin.
Og nágranninn varð svo undar-
lega hijóður og hugsandi - hafði
sýnilega ekki haldið sorgina svona
nærri. En hún var þar, og flögraði
eins og vonsviknir sumarfuglar yfir
snjónum.
En það var þetta sem ég vildi ekki
gleyma, af hverju mamma veiktist
og dó, og af því skrifa ég systur
minni góðu þetta.“
Fylgd
Eitt ffægasta kvæði Guðmundar
birtist í fyrsta skipti á prenti í Jóla-
blaði Þjóðviljans 1948, ogvarð á
næsm ámm „annar þjóðsöngur Is-
lendinga“, eins og Bjami Benedikts-
son frá Hofteigi sagði í afmælisgrein
um Guðmund. Þetta er „Fylgd“,
sem hefst á þessum lokkandi hend-
ingum:
Komclii, litli Ijúfur,
labbi, pabba stúfur,
látum draumsins dúfiir
dvelja inni um sinn,
heiður er himinninn.
Blœrinn faðmar bæinn,
býður út í daginn.
Komdu kalli minn.
Þetta er ættjarðarljóð af nýrri
gerð, sprottið af nýrri sjálfstæðis-
baráttu sem nú var ekki lengur háð
við Dani heldur Bandaríkjamenn.
Menn höfðu alltaf gert ráð fyrir því
að bandarískir hermenn fæm frá
Islandi þegar styrjöldinni lyki, en
þeir reyndust tregir til þess. Þegar
henni lauk 1945 vildu Bandaríkja-
menn semja um að fá að hafa her-
stöðvar hér áffam víðsvegar um
landið í Iangan tíma. Guðmundur
var meðal þeirra sem fannst ffáleitt
að láta erlent ríki fá land undir her-
stöðvar, af ótta við varanleg áhrif á
íslenska menningu og sjálfstæði
þjóðarinnar. Margir vom sammála
honum, en 1946 var gerður samn-
ingur við bandarísk stjórnvöld, svo-
nefhdur „Keflavíkursamningur", um
afhot Bandaríkjamanna af Keflavík-
urflugvelli til efrirlits, þó að megin-
hluti hers þeirra færi úr landi.
Meðal margra bókmenntaverka sem
eiga ræmr sínar beinlínis í andófi
gegn þeim samningi era Atómstöðin
efrir Halldór Laxness og „Fylgd“
Guðmundar Böðvarssonar.
Aðferð þeirra frænda við að koma
andófsboðskap sínum til skila er
gerólík. Ekld aðeins er verk
Halldórs skáldsaga en Guðmundar
sjö erindi í ljóði heldur er skáld-
sagan full af háði og spéi, þó að
einnig sé þar einlægur strengur, en
ljóð Guðmundar særir og seiðir les-
andann á þann hátt sem átti efrir að
einkenna herstöðvaandstöðuljóð
Guðmundar alla tíð og gera þau
ótrúlega máttug í hógværð sinni.
Skáldið er búið að lokka litla stúf
með sér út. Veðrið er fjarskalega
gott og faðirinn hyggst sýna honum
hið víða og fagra land. Eins og fugl
fljúgi em þeir komnir upp á háa
hæð þaðan sem þeir sjá um heima
alla. Allt glitrar og skín:
/7éðan sérðu hafið
hvítum Ijóma vafið,
það á geymt og grafið
gidl og perluskel,
efþtí veiðir vel.
Enframmi á jjölhmi háum,
jjarri sævi bláum,
sefitr gamalt sel.
Glitrar grund og vangur,
glóir sund og drangur.
Litli ferðalangur
láttu vakna nú
þína tryggð og trú.
— L.ind í lautu streymir,
lyng á heiði dreymir,
— þetta la?id átt þú.
Höfundur magnar ffam í barninu
- og þar með lesandanum - ást á
landinu með galdri slungnum hend-
ingum. Síðan snýr hann sér að fólk-
inu og sögunni: „Hér bjó afi og
amrna / eins og pabbi og mamma
..." Fólkið lifir skamma stund, en
landið verður áfram á sínum stað til
að faðma nýjar kynslóðir - ef þess er
vel gætt:
Efað illar vættir
inn um myrkragættir
bjóða svika sættir,
svo sem löngimi ber
við í heimi hér,
þá er ei þöifað velja:
Pú mátt aldrei selja
það úr hendi þér.
í Ijóðinu er kölluð ffam mynd af
því sem fólki er dýrmætast:
fjölskyldunni - föður, móður og
barni -, og ættjörðinni, ástríkri og
umvefjandi. Og minnir á málara á
fyrri öldum sem settu hina heilögu
fjölskyldu inn í sitt eigið umhverfi.
Hér hljómar enn stefið: þú átt
landið og landið á þig. Engir vald-
hafar eiga rétt á að ráðskast með það
náttúrulögmál.
Þetta ljóð höfðaði sterkt til sveit-
unga Guðmundar sem lásu það
kannski fyrst og fremst sem ástar-
játningu til heimahaganna. Þeir áttu
líka lykla sém gengu að þessu ljóði
og mörgum öðram ljóðum Guð-
mundar og aðrir höfðu ekki.
Magnús Sigurðsson bóndi á Gils-
bakka tekur eitt erindið í „Fylgd“
sem dæmi um hve mikið Guðmundi
varð úr nærtækum yrkisefhum lands
og ayfsagnar:
„Ég er að lesa það í fyrsta sinn
nýkomið á prent og kem að vísunni
sem byrjar á „Héðan sérðu hafið“.
Og skyndilega er ég horfinn áratugi
aftur í tímann, þangað sem sjö ára
stráklingur hefur fengið að fara með
á Gamlajarp að reka stóðið norður á
Kjör. Þegar komið er upp á há-
Eggjamar segir einhver: „Héðan
sérðu hafið.“ Maður nemur staðar
og starir með andakt út á Borgar-
fjörð, sólglitaðan vamsflöt í fjarska.
Síðan er riðið áffam lítinn spöl og
skyndilega er brún og Kjarradalur-
inn opnast, hin fomu seljalönd
Hvítsíðinga. Og um leið og þetta
rifjast upp skil ég að skáldið hefur
staðið í sömu sporam og ég, við
áttum sömu æskuslóðir og urðum
fyrir sömu hughrifum. Munurinn
bara sá að hann hafði á valdi sínu
listina að færa þau í orð sem leiða
þetta ljóð svo beina leið til hjart-
ans.“
BAMEINSFÉLAGSINS
VEITTU STUÐNING - VERTU Ml
I þetta sínn voru miöar sendir konum, áéldri ium23ja - 75 ára. Við þökkum öllum þeim
sem þegar hafa borgað miðana og minnumhina á góöan málstað og verömæta vinninga
Greiöa má í banka, sparisjóði eöa póstafgfþiðslu til hádegis á aðfangadag jóla.
Vakin er athygli á því að hægt er að
Hringið þá í sí
rmeð greiöslukorti (Visa, Eurocard).
M) 621414.
er keyptur miöi eflir sókn og vörrí gegn krabbameini!
J*