Vikublaðið - 23.09.1994, Blaðsíða 5

VIKUBLAÐIÐ 23. SEPTEMBER 1994
iíjórnmAlin
5
Jöfnun
kosningaréttar
Enn á ný hefur umræðan um hið
svokallaða misvægi atkvæða
verið vakin upp. Það er á
stefnuskrá ríkisstjórnarinnar að ein-
falda kosningalögin og að tryggja sem
inestan jöfhuð á atkvæðisrétti lands-
manna.
Það kom þess vegna ekki á óvart að
líf færðist í þessa umræðu þegar það lá
fyrir að ekki yrði af haustkosninguin.
En hverjar eru aðalkröfurnar sem
gera verður til kosningafyrirkomulags
fyrir utan hinn sjálfsagða rétt, að fá að
taka þátt í lýðræðislegu vali á stjórn-
valdinu í landinu. Þær cru að minni
hyggju eftirfarandi:
1. Jafnt vægi atkvæða milli
stjómmálaafla.
2. Sem líkastir möguleikar
stjómmálaaflanna á hverju
svæði til að fá kjörinn þing-
mann.
3. Sem jafnast vægi atkvæða
milli landsvæða.
4. Sambærilegir möguleikar
þingmanna til að sinna kjós-
endum.
Hvernig uppfyllir núgildandi lög-
gjöf þessar kröfur?
Fyrsta krafa er vel uppfyllt: I nú-
gildandi kosningalöggjöf er jöfnuður
atkvæðavægis milli flokka mjög vel
tryggður. Kjósendur geta treyst því að
atkvæði þeirra nýtast viðkomandi
flokki þó frambjóðandi í kjördæini nái
ekki kjöri. Þetta er mjög mikilvægt og
tryggir í raun og veru að atkvæði falla
ekki dauð.
Onnur krafa er vel uppfyllt. Segja
má að samkvæmt núgildandi kerfi hafi
framboð á landsvísu forgang að einum
þingmanni í hverju kjördæmi áður en
einhver fulltrúi sem er í öðru sæti í
fjölmennu kjördæmi hefur möguleika
á að komast að. Það er einfaldast að
lýsa núgildandi fyrirkomulagi með því
að segja að kjósendur á þéttbýlustu
svæðunum tryggja fyrst kosningu síns
fulltrúa á löggjafarsamkomuna en
taka því næst með atkvæði sínu þátt í
að kjósa viðkomandi flokki þingmenn
úr öðrum kjördæmum.
Þetta fyrirkomulag tryggði svo
dæmi sé tekið Alþýðubandalaginu
fulltrúa í öllum kjördæmum í síðustu
kosningum. Flokkurinn fékk tvo
þingmenn í Reykjavík en einn í hinuin
sjö kjördæmunum.
Væri fullkomin jöfnun milli þétt-
býlis og dreifbýlis hefði flokkurinn
fengið þrjá þingmenn í Reykjavík, tvo
á Reykjanesi en tvö landsbyggðakjör-
dæmi hefðu engan þingmann. Hjá Al-
þýðuflokknum hefðu fjögur kjördæmi
orðið þingmannslaus í síðustu kosn-
ingum ef vægi atkvæða hefði verið
jafnt.
Hvernig meta menn vægi atkvæða
hjá þeim sem engan fulltrúa fá í kosn-
ingum? Er hægt að hugga þá með því
að þeir taki þátt í að fjölga fulltrúum
flokksins í þétthýlinu?
Þriðja krafa er illa uppfyllt. Mis-
vægi atkvæða er mikið, allt upp í einn
þingmann í Reykjavík á móti þremur
á Vestfjörðuin. En forsendur núgild-
andi kjördæmaskipunar eru hrundar
fallist menn ekki á að hafa misvægi at-
kvæða verulegt. Aðalrökin með nú-
gildandi fýrirkomulagi eru að þing-
menn séu kosninr sem fulltrúar alls
landsins og svo rnargt annað vinnist
með því að hafa þessa skipan mála að
verjandi sé að ganga gegn þessari
kröfu.
Fjórða krafa er nokkuð vel upp-
fýllt. Enda má segja að með því að
uppfýlla hana sé verið að ganga gegn
kröfunni uin jöfnuð milli landssvæða.
Þessar kröfur virðast ósamrýmanlega.r
nema með einhverskonar kollvörpun
kjördæmaskipunarinnar. Væri sk\'n-
samlegt að láta tvo þingmenn sjá um
málefni Vestfjarða en 25 um málefni
Reykj a víkurkj ördæmis ?
Það virðist oft gleymast í þessari
umræðu að í kjördæmum þar sem ekki
næst fulltrúi kjörinn hafa kjósendur
ekki raunhæfa möguleika á virku sam-
bandi við pólitískan fulltrúa sinn. Það
hljóta allir að sjá að sú staða kjósenda
að hafa engan fulltrúa í einhverju
kjördæmi er miklu verri og engan
veginn sambærileg við stöðu kjósenda
í þéttbýli þar sein málið snýst um að
fjölga fulltrúum. Verkefnum þing-
manna fjölgar lítið í hlutfalli við tölu
kjósenda, það er við svipaðan fjölda
málaflokka að fást á Vestfjörðum og í
Reykjavík svo dæini sé tekið.
Það er mín skoðun að þetta fýrir-
komulag sem nú gildir sé að mörgu
leyti skynsamlegt. Það tryggir fólkinu
í hverju kjördæmi möguleika á að fá
hvernig þær uppfýlla þær fjórar aðal-
kröfur sem ég lýsti í upphafi greinar-
innar að gera ætti til kosningakerfis-
ins.
Vondar tillögur nefndar
forsætisráðherra
Nýlega birtust í DV þrjár hug-
myndir sem nefnd á vegum forsætis-
ráðherra er sögð hafa verið að fjalla
uin að undanförnu. Ein var um að
stíga skref til jöfiiunar með fækkun
þingmanna í 54, þ.e.a.s. um einn í
hverju kjördæini og með því að hætta
að úthluta „flakkaranum".
Fyrsta krafa er vel uppfýllt. Jöfn-
uður milli flokka er jafn vel tryggður
og með núgildandi kerfi.
tvö og Reykjavík í þrjú kjördæmi.
Hún mundi því uppfýlla kröfurnar á
mjög líkan rnáta nema þá 4. kröfu
vegna þess að aðstaða þingmanna til
að sinna kjósendum sínum í þéttbýlis-
kjördæmunum myndi batna við þessa
breytingu þannig að samanburður við
strjálbýliskjördæmin yrði þeim meir í
óhag en í fýrri tillögunni.
Um þessar tvær huginyndir er ein-
faldlega það að segja að aðalástæða
umræðunnar nú er, sú að því fýrir-
komulagi sem nú gildir er hafnað á
þeim forsendum að það sé brot á
mannréttindum ef atkvæðisréttur er
ekki jafn milli dreifbýlis og þéttbýlis.
Þessar tvær fýrrnefndu hugmyndir
cru ónothæfar vegna þess að þær
ganga í raun mjög Iítið til móts við að-
alkröfuna um jöfnun atkvæða milli
dreifbýlis og þéttbýlis. Það er raunar
furðulegt að þessar lausnir skulu vera
nefndar í alvöru í ljósi umræðunnar.
Landið eitt kjördæmi
Þá er það þriðja tillagan, að breyta
landinu í eitt kjördæmi.
Fyrsta krafa um jafnt vægi atkvæða
þingmann kjörinn og gefur þar með
flokkunum betri tækifæri til að sinna
fólkinu í öllum kjördæmunum. En
það er einn stór vandi við þetta fýrir-
komulag. Hann er sá að almennir
kjósendur í þéttbýlinu sætta sig ekki
við það og líta jafnvel á þessa skipan
mála sem mismunun sem jaðri við
mannréttindabrot.
Það er þess vegna nauðsynlegt að
víðtæk uinræða fari fram um þessi
mál.
Sú umræða þarf að skila þeim ár-
angri að*annaðhvort náist sátt um það
fýrirkomulag sem nú gildir eða unt
nýja skipan. Það getur ekki gengið að
stór hluti þjóðarinnar telji á sér brotið
í slíku grundvallarmáli sem kosninga-
fýrirkomulagið er. Til að slík umræða
skili árangri verður að bera aðra kosti
saman við núgildandi fýrirkomulag.
Þrátt fýrir að ég sé tiltölulega sáttur
við núgildandi löggjöf vil ég hér á eft-
ir láta í ljós álit mitt á fjórum öðrum
hugmyndum og leitast við að meta
Önnur krafa yrði mun verr tryggð
en með núgildandi skipan. Einungis
stærstu flokkarnir hefðu sæmilegt ör-
yggi um að ná þingmanni í iands-
byggðakj ördæmunum.
Þriðja krafa yrði mjög illa uppfyllt.
Þessi aðferð myndi einungis minnka
hið svokallaða misvægi atkvæða mjög
lítið, úr 3,1 á móti 1 eins og nú er
(Reykjavík-Vestfirðir) í 2,7 á móti I.
Fjórða krafa yrði sæmilega upp-
fýllt, þó verr en með núgildandi skip-
an þar sem þingmönnum strjálbýlustu
kjördæmanna fækkar og fleiri kjós-
endahópar verða þingmannslausir.
Önnur huginynd sem þarna er
nefhd felst í því að fjölga kjördæmum
úr 8 í 11 ineð því að skipa Reykjavík í
þrjú kjördæmi og Reykjanesi í 2 og
fækka þingmönnum um 10. Þessi
skipan mundi draga úr misvægi at-
kvæða niður í 2,6 á móti 1. Þessi til-
laga virðist byggð á mjög líkum hug-
myndum og hin fyrri að öðru leyti en
því að deila skuli Reykjanesi niður í
milli stjórnmálaafla er fullkomlega
uppfýllt.
Önnur krafa um að stjómmálaöfl-
in hafi sem h'kasta inöguleika á öllum
svæðum til að fá kjörinn þingmann
yrði þá meira en áður í vaidi og á á-
byrgð flokkanna á landsvísu. Flokk-
arnir mundu setja reglur um val fúll-
trúa hinna ýmsu landshluta og afla á
framboðslistana. Veruleg hætta yrði á
aukinni miðstýringu og ekki er auð-
velt að sjá hvernig draga megi úr
þeirri hættu. Það vegur þó þarna á
móti að flokkunum er algjör nauðsyn
að gera sig trúaverðuga á hverju svæði
Iandsins eigi þeir að hafa raunhæfa
möguleika á fýlgi.
Þriðju kröfu Um jafnt vægi at-
kvæða milli þéttbýlis og dreifbýlis
gæti náðst að uppfýila ef framkvæind
stjórnmálaaflanna á vali fólks á frain-
boðslistana tekst vel. Nákvæmar hug-
myndir um það hvernig staðið verður
að þeim málum rnunu tæplega koina
frain fýrr en eftir að útfærsla aðalhug-
myndarinnar um að gera landið að
einu kjördæmi liggur fýrir.
Fjórða krafa um sambærilega
möguleika þingmanna til að sinna sín-
um kjósendum ætti að nást fullkom-
lega.
Það eru ýmsir ótvíræðir kostir við
það að gera landið að einu kjördæmi.
Þingmennirnir yrðu í raun þingmenn
alls landsins. Starfskraftar þeirra ættu
að nýtast betur landinu í heild þegar
þeir hættu að líta á sig sem sérstaka
fulltrúa ákveðinna landssvæða.
Skæklatog milli landssvæða ætti að
minna og einnig sá hvimleiði og ó-
svífni ósiður ráðherra að notfæra sér
aðstöðu til að hygla sínu kjördæmi.
Mér sýnist að ábyrgð stjórnmála-
flokkanna sem stofnana mundi aukast
en það niundi mjög ráðast af því
hvernig til tækist með ffamkvæmdina
í höndum þeirra hvort þessi breyting
yrði íslenskri pólitík til góðs.
Landið fjögur kjördæmi
Eg tel ástæðu til að fjalla um eina
útfærslu til viðbótar.
Landinu verði skipt í fjögur kjör-
dæmi. Forsendur: kjósendafjöldi í
kosningunum 1991 - fjöldi þing-
manna óbreyttur, 63 (fækkun í 53 inn-
an sviga) - vægi atkvæða jafnt.
Reykjavíkurkjördæmi yrði óbreytt.
Kjósendur 73.299 - þingmenn 25
(21).
Vesturland, Vestfirðir, Norðurland
vestra og sá hluti Reykjaneskjördæmis
sem liggur norðan Reykjavíkur sam-
einist í eitt kjördæmi. Kjósendur
26.817 - þingmenn 9 (8).
Norður- og Austurland sameinist í
eitt kjördæmi. Kjósendur 27.530 -
þingmenn 10 (8).
Suðurland og Reykjanes að undan-
skildum þeim hluta sem liggur norðan
Reykjavíkur verði sameinuð í eitt
kjördæmi. Kjósendur 55.122 - þing-
menn 19 (16).
Fyrsta krafa um jafnt vægi atkvæða
milli stjórnmálaafla yrði fúllkomlega
uppfýllt.
Önnur krafa um sem líkasta
möguleika stjórnmálaafla til að fá
kjörinn þingmann væri þokkalega
borgið og sæmilega þó þingmönnum
yrði fækkað niður í 53.
Þriðja krafa um sem jafnast vægi
atkvæða milli kjördæma næðist alveg.
Fjórða krafa um sambærilega
möguleika þingmanna til að sinna
sínu kjördæmi yrði illa uppfyllt jafnvel
þó þingmannafjöldanum yrði haldið
óbreyttum. Kjördæinin yrðu ákaflega
stór, en vegna þess hvernig búsetu er
háttað í landinu hefur engin viðun-
andi lausn sem uppfýllir þessa kröfu
fundist.
Að lokum þetta. Eg tel ekki verj-
andi að viðhalda núgildandi kerfi
nerna um það náist betri sátt en nú er.
Verði niðurstaða umræðunnar sú
að núgildandi kerfi verði hafnað er
það mín skoðun að ganga verði alla
leið til jöfnunar atkvæða milli lands-
svæða.
Besta leiðin til þess er að breyta
landinu í eitt kjördæmi en vera kann
að ekki náist samkomulag um svo
stórt skref og þess vegna hef ég lýst
hér millileið sem gæti sætt sjónarmið-
in án þess að hamla því að stíga skref-
ið til að gera landið að einu kjördæmi
á næstu árum.
Höfundur er þingmaður Alþýðu-
bandalagsins á Vesturlandi.